Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar
- XVII BOB. BANKLAR FAOLIYATINING BARQARORLIGINI TA’MINLASH 1-§. Banklarning to’lovga qobiliyati to’g’risida tushuncha va uni ta’minlash yo’llari
|
Tayanch so’zlar
investitsiya; bank sertifikati; investitsiya siyosati; broker; investitsiya portfeli; diller; diversifikatsiya; makler; qimmatli qog’oz; REPO; aktsiya; qimmatli qog’ozlar klassifikatsiyasi; obligatsiya; emitent; chek; reinvestitsiya. xazina majburiyatlari; O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar 1. Investitsiya deganda nimani tushunasiz? 2. Bank kreditining investitsiyadan farqlarini qanday isbotlash mumkin? 3. Tijorat banklarining investitsion faoliyati deganda nimani tushunasiz va u qanday omillar asosida olib boriladi? 4. Qimmatli qog’ozlarni qanday turlarini bilasiz? 5. Aktsiyani qanday turlari mavjud? 6. O’immatli qog’ozlar portfelini diversifikatsiyalashning bank faoliyatiga ta’siri? 7. Investitsiya riski nima? 8. O’immatli qog’ozlar foiz darajasi qanday belgilanadi? 9. O’immatli qog’ozlar qanday klassifikatsiya qilinadi? 10. REPO operatsiyalari deganda nimani tushunasiz? 11.Banklarning qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalarini misollar asosida tasniflang? 269 XVII BOB. BANKLAR FAOLIYATINING BARQARORLIGINI TA’MINLASH 1-§. Banklarning to’lovga qobiliyati to’g’risida tushuncha va uni ta’minlash yo’llari Tijorat bankining faoliyatini olib borish asosida eng avvalo, uning likvililigi yotadi. Likvidliligi bo’lmagan bank to’lovga layoqatli bo’la olmaydi. Amalda aynan nolikvidlik banklarning to’lovga layoqatsizligining asosiy sababi bo’lib, ularni bankrotlikka va bank tizimining beqarorligiga olib keladi. “Likvidlik” atamasi (lotincha liquidus - oquvchan, suyuqlik) sotish, aktivlarni pul mablag’lariga aylantirishning asosan amalga oshirilishini, ya’ni bankning Markaziy bank yoki vakil banklardagi naqd pul mablag’laridan oqilona foydalanish likvid aktivlarni sotish imkoniyati va h.k.larni anglatadi. Tijorat bankining likvidligi uning balans tuzilmasi bo’yicha belgilanib, unda aktivlar passivga doir muddatli majburiyatlarni qoplash uchun o’z qiymatini tushirmagan holda yo’qotishlarsiz pul mablag’lariga aylantirilishi lozim Bank o’z likvidligini tahlil qilish masalasi bank nazorati bo’yicha Bazel bitimida, ayniqsa, chuqur ko’rib chiqilgan. Ushbu bitimga muvofiq “likvidlikni tahlil qilish bankning o’z majburiyatlarini muddatida va zarar ko’rmagan holda bajarish layoqatini aniqlash zaruratini ko’zda tutadi. Aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchi banklarning o’z majburiyatlarini benuqson bajarishiga bog’liq. Demak banklarning likvidligi hamda to’lovga layoqatliligi banklarning umumiy moliyaviy barqarorligini ta’minlash lozim bo’lgan bank nazorati organlarini ko’proq o’ylantiradigan soha hisoblanadi”. Mijoz har safar o’z hisob varag’idan pul olmoqchi bo’lganda bankning o’z majburiyatini bajarish zarurati yuzaga keladi. Majburiyat bajarilmagan taqdirda bank o’z obro’sini yo’qotadi va bu ham bankni bankrotlikka olib kelish mumkin. Likvidlikni ta’minlashning eng oddiy usuli bankning bir qism aktivlarini likvid shaklida, masalan naqd pul, Markaziy bank va boshqa banklardagi vakillik hisob 270 varag’idagi qoldiqlar, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DO’MO) shaklida saqlash hisoblanadi. Banklar likviligining o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda likvid aktivlarining zarur miqdorini belgilab olishlari lozim. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi: - omonatlarning ko’payishi yoki kamayishiga ko’ra mablag’larga ega bo’lish yoki ularni yo’qotish; bank jalb qilingan mablag’lar bo’yicha majburiyatlarni yaqin muddatlarda bajarishi lozim, bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bog’liq hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy depozitlar) hisobvaraqdan olinadigan yoki darhol to’lanaditan depozitlar va boshqa passivlar (“Uchuvchan mablag’lar”) bilan qiyoslagan holda tahlil qilishni ko’zda tutadi; - omonatlar summasining o’sishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy zaxiralar me’yoriy miqdorining ko’payishi yoki kamayishi ham likvidlikka bevosita ta’sir ko’rsatadi, chunki majburiy zaxiralar me’yorini bajarishga yo’naltirilgan mablag’lar likvid aktivlarning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi; - ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki kamayishiga ko’ra mablag’lar oqib kelishining ko’payishi yoki kamayishi; ushbu omilning ta’siri shundan iboratki, ssudalar va investitsiyalar miqdorining oshishi likvid aktivlar ulushini kamaytiradi, chunki investitsiyalar aksariyat hollarda uzoq muddatga jalb qilinadi. Daromadlilik oshayotgan bir paytda likvidlikning maqbul darajasini ta’minlash uchun bank jalb etilgan omonatlar muddatlari va ularga doir xarajatlarni tahlil qilib chiqib, kredit qo’yilmalari va investitsiyalar muddatlari hamda rejalashtiriladigan daromadlar bilan taqqoslash lozim. Bunday taqqoslash joylashtirilgan va jalb etilgan mablag’larni muddatlari bo’yicha solishtirish asosida bank likvidligi holatini aniqlash, shuningdek, likvidlikning zarur darajada eng ko’p foydaga erishish uchun qisqa, o’rta va uzoq muddatli kreditlarning optimal nisbati bilan kredit siyosatini olib borish imkoniyatini beradi. “To’lovga layoqatlik” “likvidlik”ka nisbatan kengroq tushuncha bo’lib, bank zarur muddatlarda kreditlar-omonatchilar, banklar davlat oldidagi majburiyatlarini 271 to’la summada bajara olish layoqatini bildiradi. Lekin u faqat balans likvidligiga bog’liq bo’lib qolmasdan, balki boshqa bir qator faktorlarga ham bog’liqdir. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: regiondagi yoki respublikadagi siyosiy va iqtisodiy holat, pul bozorining holati, Markaziy bankning remoliyalashtirish imkoniyati, qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanganligi, bank qonunchiligining mavjudligi va zamonaviyligi, bankning o’z kapitali bilan ta’minlanganligi, mijozlar va partner- banklarning ishonchliligi, bankdagi menejment darajasi, mazkur kredit muassasasi bank xizmatlarining maxsuslashtirilganligi va xilma-xilligi va boshqa omillar kiradi. Shu bilan bir vaqtda, ko’rsatilgan faktorlar to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita bank balansi likvidligiga ta’sir ko’rsatadi, shuningdek, bir biri bilan ma’lum darajada aloqada bo’ladi. (Aytilganlarni sxema tarzida ko’rsatish mumkin. 1-sxema) Tijorat banklarining balansi ikki qismdan iborat bo’ladi: Aktiv va Passiv Bank passivlari tarkibiy jihatdan va iqtisodiy mazmuniga ko’ra bankning o’z mablag’lari va uning majburiyatlaridan tashkil topadi. O’z navbatida bank majburiyatlari iqtisodi mazmuniga ko’ra ikkiga bo’linadi: jalb qilingan va qarz mablag’larga, demak bank passivlari: 1. Bank kapitali;bankning o’z mablag’lari 2. Jalb qilingan mablag’lar; qarz mablag’laridan iborat Bank aktivlarini iqtisodiy mazmuni tarkibiga ko’ra bir necha qismlarga ajratish mumkin. Bunda aktivlarning muddatiga ko’ra yoki likvidliligiga ko’ra ma’lum tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Aktivlarni likvidliligiga ko’ra quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 1. Yuqori likvidlilikka ega bo’lgan aktivlar; 2. O’rtacha likvidlilikka ega bo’lgan aktivlar; 3. Likvidliligi past bo’lgan aktivlar. Tijorat bankining balansi shu bank resurslarining ahvolini, bularni shakllantirish manbalarini, shuningdek hisobot davrining boshidan ohirigacha bo’lgan bank faoliyatining moliyaviy natijalarini pul bilan ifodalab ta’riflab beradi. Balansdagi ma’lumotlarni tahlil qilib chiqish yo’li bilan banklarning ma’lum davr ichidagi faoliyatini har tomonlama bilib olsa bo’ladi. Balansning tahlili bankning 272 o’ziga tegishli mablag’lari qay tariqa o’zgarib borayotganligini, bank aktivlarining tarkibi va ularning qaysi tomonga qarab o’zgarayotganini, bankning likvidlilik va to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichlari darajalarini bilish imkonini beradi. 273 |