Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг

MA‟RUZA 11. 
Ma‟ruza № 11. Nafas a‟zolarining anatomiyasi. Tashqi burun. Burun 
bo„shlig„i. Xikildok. Bronxlar. O„pka. Nafas a‟zolari soxasidagi bezlar. Plevra. 
Ko„ks oralig„i.
Yoshga doir xususiyatlari.
 - 2 soat.
Nafas olish a‘zolarining filogenezi va ontogenezi. YUqori nafas olish yo‗llari, 
pastki nafas yo‗llari. Tashqi burun. Burun bo‗shlig‗i. Burun bo‗shlig‗i atrofidagi havo 
saqlaydigan bo‗shliqlar. halqumning burun qismi. Xiqildoq: topografiyasi va 
tuzilishi. Xiqildoqning tog‗aylari, boylamlari, bo‗g‗imlari, mushaklari. Xiqildoq 
bo‗shlig‗i: daxliz soxasi, qorinchasi, chin ovoz boylamlar orasidagi tirqish. Tovush 
hosil bo‗lishi. Traxeya, bronxlar: vazifasi, topografiyasi, tuzilishi. O‗pka, taraqqiyoti, 
shakli, topografiyasi (sintopiya va skeletotopiyasi), tuzilishi, vazifasi. O‗pka 
darvozasi va o‗pka ildizi sohasi. O‗pka ichida bronxlarning tarmoqlanishi. O‗pka 
bo‗laklari, o‗pka segmentlari va o‗pka bo‗lakchalari. Atsinus - o‗pkaning morfo-
funksional birligi. o‗pka chegarasining tanaga nisbatan proeksiyasi. Traxeya, bronx 

---

140 
va o‗pkalarni rentgen nurlari ta‘siridagi tasviri. Plevra, taraqqiyoti, tuzilishi: visseral 
va parietal plevralar. Plevral bo‗shliq. Plevral sinuslar, ularning vazifasi, tuzilishi. 
Plevra chegarasining tanaga nisbatan proeksiyasi. Ko‗ks oralig‗i: devorlari, uning 
Yuqori va pastki qismlarga bo‗linishi. Pastki ko‗ks oralig‗ini oldingi, o‗rta va orqa 
qismlarga bo‗linishi. 
(A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) 
Upka (pulmonez) 
Upka (pulmones grek. Pneumo - pnevmaniya suzi shundan olingan) bir juft bulib, 
kukrak qafasining (cavita thoracis) ikki tamonida joylashgan . Ung va chap upka 
o‗rtasida Yurak, kon tomirlar va kuks oraligi joylashgan. Upkaning uchi (apex 
pulmones) birinchi kovurgadan 3-4 sm Yuqorirokda turadi yoki orka tymondan XII 
kukrak umurtkasining ruparasiga tugri keladi. Upkaning uchida unchalik botmagan 
kovurga egati (sulcus subclavus) kurinadi.Upkani kovurgalarga tegib turadiga (facies 
costalis) va bir - biriga karab turgan kuks oraligidagi medial Yuzasi (facies medialis) 
tafovut kilinadi. Bu Yuzalarning biri ikkinchisidan kirralar orkali chegaraladi. 
Upkalar medial Yuzasida upka arteriyasi venasi va bronxlar kirib chikadigan upka 
darvozasi (hilus pulmones) joylashgan. Ana shu kon va limfa tomirlar uzaro kushilib 
upka ildizi (radix pulmonis) ni hosil qiladi. Ung upka 3 bulakka, chap upka esa 2 
bulakka bulinadi. Ung upkaning tagida diafragma ostida jigar joylashgan. Shuning 
uchun ung upkaning eni chap upkaga karaganda xajmi kattarok. Bulaklaro 
devorchalar nafas olishda bulaklarchaning xarakatchan bulishini ta‘minlab turadi. 
Bronxlarniig bulinishi: Asosiy bronxlar (branehus principialis) ung va chap upka 
darvozasidan kirib daraxt shoxi kabi upka bulaklari (bronchi lobaris) tarmoklariga 
bulinadi. Ung upkaga kirgan bronx uch bulakga bulinadi. Bularning bittasi upka 
Yuqori bulagiga, ikkinchisi o‗rta bulagiga va uchinchisi pastgi upka bulagiga 
Yunaladi. Chap upkaga kirgan bronx ikki bulak bronx tarmogini beradi. Ularning 
bittasi upkaning Yuqori bulagiga va ikkinchisi pastki bulagiga beradi. Bulak 
bronxlari (diametri 1 mm) uz navbatida sigmentar, bronx (bronechi segmentalis)larga 
bulinadi. Upka tashkarisidagi bronxlar devorida halqa shaklida togaylarga 
joylashgan. Bulak bronxlarning upka ichidagi skleti panjara shaklli togaylardan 
iborat. Sigmentar bronxlar 8 marta bulinib, upka bronxlari bronxus lobularisni beradi. 
Oxirgi bronxlardan boshlab eng katta bronxlar yigindisigacha bronxlar daraxtini hosil 
qiladi. Xar bir chegara bronx uz navbatida ikkita nafas bronxiolasi (bronchii 
respiratorii)ga bulinadi. Nafas bronxiolasi uchi torayib nafas naychasiga (ductuli 
alveolaris)ga, u esa kengayib nafas pufakchasi (sacculi alveolaris)ga va ular 
alveolalarga aylanadi.
Nafas bronxiolasi va undan tarkalgan nafas naychasi va pufaklari va alveolasi 
kushilib, uzum shaklidagi upkaning struktura va funksional birligi asinus yoki 
alveolalar daraxtini hosil qiladi. 12-18ta asinus birgalikda upka bulakchasini 
(pulmonis primorius), bir nechta bulaklar kushilib upka sigmentini hosil qiladi. 
Katta odamlarda ikkala upka o‗rtacha 4,9 - 5,0 l xavo buladi. Tinch nafas olish 
vaktida (xar bir nafas olganda) taxminan 500ml xavo upkalarga kiradi, chukur nafas 
olganda esa 1600 ml toza xavo kirib, 1600 ml karbonat angidridga boy bulgan xavo 
upkalardan chikadi. Natijada upkalarda xayotiy xavo sigimi o‗rtacha 3500-3700ml 
gacha buladi.1300-1400ml xavo esa koldik xavo bulib, upkada doimo koladi. 

---

141 
Upkada qon aylanishi: Upkada xavo aylanishi sodir bulganidan sung, arteriya kon 
tomirlari bronxlarga uxshab shoxlanib kapilyarlarga utadi. Kapilyarlar esa nafas 
pufakchalarini to‘r kabi uraydi. Odam nafas olganda kislorodga boy bulgan xavo 
nafas pufakchalardan arteriya kapilyarlariga utadi. 
Plevra kukrak bushligida uchta mustakil seroz bushlik, 2 Yon tamondan upka 
xaltalari va o‗rtada Yurakni urab turuvchi seroz xalta hosil qiladi. Upkani koplagan 
seroz pardaga plevra, Yurakni uragan seroz pardaga perikard deyiladi.
Plevra ikki varakli, ichki varak - pleura visceralis va parietal varak pleura parieralis 
dan iborat. Pleura pulmonales upka ustidan urab turuvchi va upka tukimasiga 
yopishib ketgan seroz parda bulib, uni upka tukimasiga shikast yetkazmay shilib olish 
mumkin emas. Vissiral plevra upkani bulaklarga ajratib, yoriklar ichiga kirib turadi. 
Upkaning ustidan xar taraflama urab olgan visseral plavra upka darvozalariga 
kelganda bevosita parietal plevraga utib ketadi. Parietal va visseral plevralar orasida 
plevral bushlik bor ularning bir - biriga karagan Yuzalari mezotelial xujayralari bilan 
koplangan. Plevra bushligida ma‘lum mikdorda suYuklik buladi. Bu suYuklik ularni 
Yuzalarini xullab, nafas olish va chikarishda ishkalanishini kamaytirib turadi. Ular 
orasidagi bushlikka - cavum pleurae deyiladi. Parietal plevra pleura costalis 
diafragmatica, mediatinalis degan kismlari bulib urganiladi.
Pleura diafragmatica kuks oraligini oldingi va orka devorlarini urab 
turgan upkaning plevrasidir. Ikki Yon tomondan upkaning mediastinal Yuzalari, orka 
tomondan umurtka ustunining kukrak qismi, oldingi tomondan tush suyagining orka 
Yuzasi, ostki tomondan diafragma bilan chegaralangan bushlik kuks oraligi - 
mediastinum deb ataladi. Ikki Yon tomondan upkaning mediastinal Yuzalari orka 
tomondan umurtka pogonasining kukrak qismi va kovurgalarning umurtkaga 
birikkan uchlari, oldingi tomondan tush suyagi, pastki tomondan diafragma, Yuqori 
tomondan aperture thoracica superior ga ochiladi. Kuks bushligi old va orka 
kismlarga bulinadi. Xar ikki kismni ajratib turuvchi chegara kekirdak va bronxlar 
xisoblanadi. Kekirdakdan oldinda mediastinum anterior a‘zolari joylashsa, kekirdak 
orkasidan mediastinum posterior a‘zolari urin olgan. 
Birinchi guruhga kiruvchi a‘zolar: (mediastinum anterior)
1 . Yurak va Yurak xaltasi - cor et pericardium 
2. Ayrisimon bez - thimus 
3. Aorta ravogi - arcus aortae
4. Upka stvoli - truncus pulmonalis
5. Tusik (diafragma) nervi - n. Phrenicus 
Ikkinchi guruhga kiruvchi a‘zrlar: (mediastinum posterior) 
1. Kizilungach - esophagus 
2. Kukrak aortasi - aorta thoracica
3. Yarim tok vena - V. Nemiasigus 
4. Tok vena- V. Arigos
5. Adashgan nerv - p. Vagus
6. Kukrak limfa Yuli - ductus thoracicus
7. Simpatik nerv stvoli -truncus sympaticus. 
Ung tomonda parietal plevraning kuyi cheti past tomonga bir oz burtgan chizik hosil 
qiladi. Plevraning oldingi cheti V1 kovurganing tush suyagiga kelib birikkan yerdan 

---

142 
boshlanib, Linea mamillaris chizigida VII kovurgaga, Linea axillaris media IX 
kovurgaga tugri keladi va orka tomonda XII kovurga buyniga etib boradi. Plevraning 
boshlanishi oldinda VI kovurga tush suyagi bilan birikadigan joyiga tugri keladi. 
Chap plevrachegaralari ungiga karaganda kukrak qafasining ichki tomonidan 
urabkelayotgan parietal plevra chegaralariga, upka chegaralariga Yuqori uchida 
vaorka Yuzalarida mos keladi. Chunki upkaning uchi va Yon, orka Yuzalari 
kukrakqafasiga zich takalib turadi. Plevra sinuslari mavjud. Ikki Yonida eng katta 
sinuslar mavjud.
1 . recessus costa diafragmatica 
2 . recessus costa mediastinalis
Ana shu bushliklar nafas olganda ya‘ni upkada xavo bulganda upkalar bilan to‘ladi 
va chikarganda bushab koladi. 
Plevra yalliglanganda (plevrit) ekssudat ana shu sinuslarda tuplanadi.
2 - xil kasallik kelib chikadi. Kuruk va xul plevrit.
Nafas olish a‘zolarining ontogenezi .
Nafas a‘zolari upkalar odatda boshlangich (birlamchi) ichak nayining oldingi 
devoridan usib chikuvchi tok kurmak xisobiga rivojlanadi.
Embrion takomilining
3-4xatasidagi ichak nayidan usib chikayotgan ko‗rtak sagital tekislik buyicha ikkiga 
bulinadi. Tok ko‗rtakning Yuqoridagi bulinguncha bulgan qismidan nafas olish 
a‘zolarining tok kismlari xikildok, traxeya hosil bulsa, uning bulinganidan sunggi 
qismidan bronxlar va upkalar hosil buladi. Embrion takomilining 6-9 xaftalarida 
xikildok kalkonsimon va togaylar 3 juft jabra rovoklari va yoylari keyinchalik ovoz 
boylamlari hosil
buladi. Traxeyaning yarim halqa togaylarining soni xilma - xil. Xikildok embrion 
taraqqiyotining, bir oylik davrida bosh ichakdan chikkan ko‗rtak xisobiga takomil 
etadi. 
Nafas olish a‘zolarining filogenezi.
Olimlarning fikriga kura bizning uzok ajdodlarimiz suvda xayot kechirganlar. Suvda 
xayot kechiruvchi jonzotlar suvda erigan kislorodni suvdan jabra apparatlari 
yordamida ajratib olganlar. Tabiiy sharoitning uzgarishi suv xavozalarining kurib 
saxroga aylanishi avvaliga suvda va kuruklikda yashash uchun moslangan ikki xil 
nafas oluvchi /amfibiya/larni keyinchalik esa fakat kurukda yashovchilar paydo 
bulgan. Kurukda yashovchi jonivorlar suzish pufakchalarining upkaga aylantirish 
xisobiga avvaliga ichi sillik pufak, upka vazifasining bajarib keladi, sungra nafas 
olish vazifasini bajaruvchi pufagi ichidagi burmalar hosil buladi. Xayvonot 
zinapoyasidan balandga kutarilgan sari nafas olish organiga aylangan upkaning 
ichidagi burmalar tabora usib boradida issik konli jonivorlarda upkalar rivojlanib 
boradi.
Nafas olish a‘zolarining funksional anatomiyasi. 
Uz tarkibida kislorod va azot saklagan tashki muxit xavosi yer Yuzasida va suvda 
yashovchi barcha xayvonlarni xayot kechirishi uchun zarurdir. Barcha tirik jonzod 
anaerob deb ataluvchi mayda mikroblardan tashkari xayot kechirish uchun ovkat, suv 
katorida kislorod xam sarflaydi. Jonzodlarning kislorodga bulgan extiyoji ovkatdan 

---

143 
xam, suvdan xam zarurrokdir. Tajribalar kursatishicha it ovkatsiz 3 xafta, suvsiz 3 
kun, xavosiz 3 minut yashashi mumkun ekan. Atmosfera xavosining 1 metrida 200 
sm kubga yakin. Toza kislorod 1 litr dengiz suvida esa 5 - 7sm kub kislorod mavjud 
ekan.1 sutkada burun orkali 10000 litrga yakin xavo utar ekan. Ushbu xavoning 
asosiy qismi o‗rta burun Yuli orkali utadi. Burun bushligining shillik kavatining satxi 
12 sm kvadratga teng bulib shilimshik ishlab chikaruvchi bezlarga /16000 ga yakin / 
boydir. Shillik ishlab chikaruvchi bezlar 1 kecha kunduzda 1,0 litrga yakin shillik 
ishlab chikaradilar. V. A. Lebedinskiy /1921 yil/ kuzatishlarga kura xavo tarkibidagi 
changlarni 5 mkm i bronxlarda ushlanib koladi, 3-10 mkm kattalikka ega bulgan eng 
maydalari alveolalargacha yetib boradi. Reptiliyalarda teri orkali nafas olishga 
upkalarni rivojlanishi xisobiga extiyoj kolmaydi. Toshbakalarda va dengiz kitlarida 
upka yaxshigina rivojlangan bulib ularni suvda suzishlariga ancha yordam beradi. 
Upkaning struktur - funksional birligi asinus xisoblanadi. Upkada o‗rtacha 400 - 500 
mln al‘veola bulsa, xar bir alveolani ichidagi nafas olish satxi 120 - 130m kvadradga 
tengdir. Bir guruh alveolalar asinusni hosil qiladi. Asinusni tuzilishi xakida turli xil 
fikrlar mavjud. Bir guruh alveolalar bulib umumiy mayda guruhga osiladi. Alveola 
shoxida bulmaydi, shuning uchun xam asinus upkaning struktur funksional birligiga 
desak tugrirok buladi. Xar bir alveolalarni atrofidan mayda kon tomirlari urab turgan 
bulib mayda kil tomirlarni foydali satxi taxminan 60 m kv ga tengdir. Ung upkada 3 
ta, chap upkada esa 2 ta Yuqorigi va ostgi bulaklar tafavvut kilinadi. 
Turli a‘zolarning ishi fakat nerv sistemasi orkali bajarilmay, balki gumoral Yul bilan 
xam bajariladi. xamma xujayralarga nerv tomirlari yetib bormaydi va natijada turli 
xujayralarning xayot jaraYoni kon bilan keluvchi biologik aktiv moddalar orkali 
boshkariladi. Buni esa ichki sekresiya bezlari ta‘minlaydi.
Ichki sekresiya bezlari embrionning xar uchchala kavatidan takomil etadi. Shunga 
kura ular 5-ga bulinadi. 
1.Entodermadan takomil etuvchilar. Bular bosh ichak va jabra ravoklari
soxasidan takomil etganligi uchun bronxiogen guruh deyiladi. Bu guruhga
kalkonsimon bez, kalkon orka bezi kiradi. 
2.Entodermdaning ichak qismidan. Bularga oshkozon osti bezining langergans 
orolchalari kiradi.
3. Mezodermadan takomil etuvchilar. Buyrak usti bezining pustlok qismi interrenal 
sistema va jinsiy bezlarning barchasi kiradi. 
4.Ekdotermadan ya‘ni oralik miyadan takomil etuvchilar, Bularga gipofiz va epifiz 
kiradi.
5. Ektodermadan simpatik elementlardan takomil etuvchilarga.
Buyrak usti bezining magiz qismi, xromoffin donachalari kiradi. Ular adren sistema 
deb Yuritiladi. 
1
Kalkonsimon bez - (glandula thyroidea) Kapkonsimon 
bez 
entodermadan 
tarakkiyot etuvchi bronxiogen guruh kiradi. Embrional takomilbning dastlabki 
xafgalarida kelgusida tilga aylanadigan boshlangich ichak naychasining shillik kavati 
natijasida takomil etadi. Kalkonsimon bez buyinning reqio thyroidea soxasida 
joylashgan bulib ogirligi 22-25gramm. Kalkonsimon bezning funksiyasini 
1
Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill 
Livingstone, 2014

---

144 
gipofizning tireotrop garmoni boshkarib turadi. Tiroksin gormoni shu bezda 
ishlanadi. Agar bez normal tarakkiy etmasa organizm usishdan tuxtaydi, kattalarda 
miksedema kasalligi rivojlanadi. Shunday kilib kalkonsimon bez organizmda bir 
kancha muxim vazifalarni bajaradi.
Bez 2ta bulak: lobi dexter va lobi sinister va buyin qismi-istmus lardan iborat. Buyin 
qismidan Yuqoriga karab lobus pyramidalis ketadi, u til osti suyagigacha davom 
etishi mumkin. Tashki tomondan bez teri, teri osti yog kletchatkasi buyin fassiyasi - 
capula fibrosa va buyin muskullari m. Sternothyroideus, m. Omyoideus bilan yopilib 
turadi. Kapsula bez ichiga botib kirib, mayda bulakchalarga - follikulalarga ajratadi. 
Follikulalar esa uzida yod moddasini tutuvchi - tiroidinni tutadi. 
Funksiyasi.bezning odam organizmida axamiyati juda katta. Bezning tugma 
yetishmovchiligi miksedema va kretinizm kasalligiga olib keladi. Gormon 
organizmda tukimalar va suyaklar rivojlanishiga, moddalar almashinuviga, nerv 
sistemasi faoliyatiga ta‘sir etadi. Ba‘zi joylarda yashovchilarda bez yetishmovchiligi 
endemik bukok kasalligiga olib keladi. Bez ishlab chikaradigan tiroksin gormoni 
organizmdagi oksidlanish prosesslariga, tirokolsitonin esa Sa almashinuvining 
boshkaradi. Bezning giper funksiyasi - Bazedov kasalligiga olib keladi.
Ayrisimon bez - thymus. Kukrak bushligining Yuqori oldingi qismida, tush suyagi 
orrasida joylashadi. Ikkita bulakdan iborat: lobus dexter va lobus sinister. Bezning 
Yuqorigi uchlari tush suyagidan chikib kalkasimon bezga etib borishi mumkun. 
Pastgi qismi esa kengayib yirik kon tomirlar, Yurak va perikardga yetib keladi. 
Bezning razmeri Yoshga karab uzgaradi. Yangi tugilgan chakaloklarda massasi 12g, 
balogat Yoshda esa 35-40grammga yetadi. Shundan u evolYusiyaga uchraydi: 25 
Yoshgda 25g, 60 Yoshda esa 15, 70- Yoshda - 6g buladi. Skelotnicheskiy bolalarda 
bez III, IV kovurga ba‘zan V kovurga soxasida Yuqoridan, pastgi qismi esa III 
kovurga soxasida buladi. Bez kapsula
bilan uralgan va u ichiga botib bulakchalarga ajralgan. Xar bir bulak magiz va 
pustlok kismlaridan iborat. Pustlok qismi epitelial tur hosil kilib, unda limfositlar 
joylashadi. Magiz kismmda, epitelial xujayralar yassilashib, muguzlanib tanachalar 
hosil qiladi.
Rivojlanishi. Bez uchinchi xalkum chuntagi sifatida prexordal plastinkadan 
rivojlanadi. Limfositlar konning uzak xujayralaridan rivojlanadi.
Funksiyasi-ximoya vazifasini bajaradi. Limfositlar bezda organizm-da paydo bulgan 
zararli begona xujayralarni Yuk kilish kobiliyatiga ega.