Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг

Fiziologiya 
(Yunoncha physis - tabiat va logos - fan, ta‘limot so‗zlaridan 
olingan) esa organizmni, a‘zolar sistemasi va alohida a‘zolarni, to‗qimalar, 
xujayralarning hayotiy faoliyatini o‗rganish bilan shug‗ullanadi. Fiziologiya bu 
xususiyatlarni o‘rganishda Yoshga, jinsga va atrof-muhitning organizmga ta‘siriga 
ham axamiyat beradi. Shu jihatdan ham anatomiya bilan fiziologiya fanlari o‗zaro 

---

48 
bog‗langan bo‗lib, biologiyaning ajralmas qismidir. Biologiyada morfologiya fani 
(Yunoncha - morphe shakl so‗zidan olingan) organizm hamda a‘zolarning tuzilishi va 
shakllarini o‗rgansa, fiziologiya fani ularning hayotiy vazifalarini o‗rganish bilan 
shug‗ullanadi. 
A‘zolarning ichki tuzilishini, ularni tashkil qilgan tuqimalar, hujayralarni 
o‗rganish bilan gistologiya fani shug‗ullanadi. A‘zolarning kasallik holatidagi 
tuzilishini o‗rganish bilan esa patologik anatomiya shug‗ullanadi. 
Odam anatomiyasini o‗zlashtirishni osonlashtirish uchun bu fan shartli 
ravishda bir necha sistemaga ajratib o‗rganiladi 
(sistematik anatomiya). 
Sistematik anatomiya suyaklar qismi - 
osteologiya,
suyaklarning uzaro 
birlashishi (bo‗g‗imlarni o‗rganadigan qismi - sindesmologiya), muskullar - 
miologiya,
ichki a‘zolar sistemasi - 
splanxnologiya, 
qon tomirlar sistemasi - 
angiologiya,
ichki sekret bezlar qismi - endokrinologiya, sezgi a‘zolari - 
esteziologiya va nihoyat, nerv sistemasi - nevrologiya bo‗limlaridan iborat. Ular 
a‘zolarning tuzilishini, shaklini, ularning o‗zaro munosabatlarini o‗rganishda 
qo‗llaniladi. 
Topografik anatomiya
esa a‘zolarning tuzilishi, shaklidan tashqari ularning 
o‗zaro munosabatlarini, chegarasini va proeksiyalarini o‗rganadi. 
Shunday qilib, anatomiya fani odam organizmining tuzilishi va funksiyalarini 
ularning evolYusion rivojlanish asoslariga bog‗lab, atrof-muhit ta‘sirida shakllanish 
qonuniyatlari bilan birgalikda o‗rganadi. Ularning Yoshga, yashash sharoitiga va 
vazifalariga qarab rivojlanishini esa dialektik qonuniyatlarga asoslangan holda 
o‗rganadi. 
Bulardan tashqari, anatomiya mayib-majruh bo‗lib tug‗ilgan bolalar 
organizmining tuzilishini (teratologiya Yunoncha - 
teraios
), bola tug‗ilgandan 
boshlab qarilik davrigacha bulgan vaqtdagi organizmdagi morfologik o‗zgarishlarni 
ham (Yoshga qarab) o‗rganadi. Organizmning kasallik davridagi anatomiyasini esa 
patologik anatomiya (
patos
- xastalik, azob chekish), shu bilan birga muskullarning 
qisqarishini (dinamikasini) dinamik anatomiya yoki sport anatomiyasi o‗rganadi. 
ANATOMIYANI O‖RGANISh USULLARI 
Asosiy o‗rganish usullarini bilmay turib anatomiyani bilish va u haqda yetarli 
ma‘lumot olish mumkin emas. 
Odam anatomiyasini murda ustida o‗rganish lozim. Lekin ayni vaktda tibbiyot 
xodimlarining tirik odam bilan munosabatda bulishini ham e‘tiborga olmoqlik darkor. 
Odam organizmi va a‘zolarining tuzilishi, topografiyasi murda ustida o‗rganilganda 
turli usullardan foydalaniladi, Tirik odamlarda esa mavjud bo‗lgan texnika 
vositalaridan foydalangan holda fiziologik usullar qo‗llanib o‗rganiladi. 
Bular quyidagilar: 
1 
Antropometrik
usulda gavdaning uzunligi, kengligi va og‗irligi o‗lchanadi, 
olingan ma‘lumotlar organizmning ayrim bulaklariga taqoslanib, o‗sishi yoki 
o‘zgarishi kuzatib boriladi. 
2. Kesib ochish Yuli bilan 
preparatlar 
(preparate) 
yasash usuli.
3. 
Arralash
usulini birinchi marta N.I. Pirogov qo‗llagan. U dastlab murdani 
qattiq, muzlatib, sungra o‗rganish kerak bulgan organizm bulagini qavatma-qavat 
qilib arralagan. Bu usulda a‘zolar topografiyasini aniqrog‗ o‗rganish mumkin

---

49 
4 
In’eksiya usuli 
(injectio - lotincha quyaman) - ichi kavak a‘zolarga, qon 
tomirlarga turli xil kimyoviy buyoklar Yuborib o‗rganiladi.
5. 
Yoritish, ravshanlashtirish usuli
. Buning uchun a‘zoni birorta kislota yoki 
ishqor suYuqligiga solib kuzatiladi. Vaqt o‗tishi bilan har xil to‗qimalar nurlarning 
turlicha sinishi natijasida bir-biridan ajralib ko‗rinadi 
6. 
Korroziya yoki yemirish usuli
- ichi bo‗sh a‘zolar ichi tez qotadigan modda 
bilan to‗ldirilib, so‗ngra uni turli kislota yoki ishkorlar suYuqligiga solinsa, a‘zo 
to‗qimalari yemiriladi va bo‗shlig‗iga Yuborilgan modda a‘zolar shaklini saqlab 
qoladi 
7
. Rentgen nuri
yordamida o‗rganish usuli. K. Rentgen nuri kashf etilgandan 
buYon (1895) qo‗llaniladi. Bu usul tirik odam tuzilishini o‗rganishga keng imkon 
beradi. Rentgen nurlari yordamida suyaklar tuzilishini, ayniqsa uning taraqiy etishini 
kuzatish mumkin. Ichi kavak a‘zolar rentgen nurlarini ushlab qololmaydi. Shuning 
uchun ularga rentgen nurini tutib qoluvchi kimyoviy moddalar Yuborib, ekranda 
ko‗rish (rentgenoskopiya) yoki rasmini olish (rentgenografiya) Yuli bilan o‗rganiladi. 
8. 
Paypaslab
(palpatio) 
o‘ganish usulu
.
9. 
Perkussiya (percussio - barmoq yoki bolg‘acha bilan urib aniqlash usuli . 
Bu ikki usul kasalni kurish paytida qo‗llanilib, a‘zo chegaralarini urganishda 
keng foydalaniladi. 
10
. Auskul’tasiya
(auscultatio - eshitib ko‘rish) 
usuli -
maxsus eshituv asboblari 
yordamida a‘zolar (Yurak va o‗pka)ning ishlab turgan paytidagi tovushi eshitiladi. Bu 
usul a‘zolarning normal yoki kasallik holatini aniqlashda katta yordam beradi. 
11. Mikroskopda ko‗rib urganish usuli. Bu usulda a‘zolarning nozik tuzilishlari 
maxsus buyoklar bilan buyalib, mikroskoplar yordamida o‗rganiladi.