Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

Keywords:
word, expression, sound, vowel, consonant, phonetics, phonology.
Har bir milliy, xususan, o‘zbek tili so‘zlari ifodalovchi (nomema)larining tuzilish xususiyatlarini o‘rganish hozirgi 
dolzarb muammodir. Zero, bundan, avvalo, fonetika va fonologiyamiz katta foyda ko‘radi. Bunga sabab belgi 
maqomidagi nomemalar tizimini o‘rganish davomida o‘zbek tilining, avvalo, adabiy tilimiz so‘zlarining fonematik 
strukturasi to‘liq tadqiq etiladi. Bunda mavjud so‘zlarimizdan har birining necha fonemadan iborat ekanligi, har bir 
fonemaning qaysi pozitsiyalarda necha marta qo‘llanilganligi, fonologik kuchli-kuchsiz o‘rinlar, fonemaning shu 
asosdagi fonologik qiymatlari aniqlanadi. Ikkinchi tomondan, bir tovushli, ikki tovushli, uch tovushli kabi nomemalar 
aniqlanib, bu nomemalarning belgi sifatida nutqiy qo‘llanishidagi akustik xususiyatlari, o‘z ifodalanmishiga 
munosabatlari belgilanadi. Bu tarzdagi tadqiqotlarning nafaqat fonologiya-fonetika, belgishunoslik, balki so‘zlarni 
kompyuterlashtirish uchun ham ahamiyati kattadir.
So‘zning tovush tomoni (ifodalovchisi, nomemasi) haqida gap ketar ekan, albatta, uning oddiydan murakkabga 
tomon hosil qilingan fonetik-fonologik qurilma ekanligini sezish qiyin emas. Oddiy mantiqiy asosga ko‘ra, shuni 
aytish mumkinki, so‘zning ifoda tomoni dastlab bir tovushdan, so‘ng ikki tovushdan, undan so‘ng uch tovushdan 
kabi hosil etila borgan. Nomema bir yoki ikki tovushdan iborat bo‘lganda, uni talaffuz etish qiyin bo‘lmagan. 
Аmmo uch, to‘rt tovushdan tashkil topa boshlaganda, uni aytishda qiyinchiliklar tug‘ila boshlagan. Masalan, 
kommunikatsiya jarayonida 
ona
so‘zi tarkibidagi har bir tovushni alohida-alohida aytish nisbatan qiyin va ko‘p 
vaqtni oladi. Bu esa uni ikkiga, yaʼni 
o-na
tarzida aytishga olib kelgan. Shu asosda nomema yoki ifodalovchi 
strukturasini bo‘g‘inlarga ajratish yuzaga kelgan. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarni aniqroq talaffuz etish ehtiyoji esa urg‘u 
hodisasini shakllantirgan. Zero, bo‘g‘inlarni bir xil ohangda (tonda) aytish, birinchidan, tinglovchi hissiy qabulida bir 
xillik (monotonlik)ni vujudga keltirib, diqqatni sustlashtirib yuborsa, ikkinchi tomondan, ayrim bo‘g‘inlarning noaniq 
aytilishiga sabab bo‘ladi. Аna shu salbiy holat so‘zning har bir bo‘g‘inini ajratish, uni boshqasidan ayirgan holda 
talaffuz etish vazifasini qo‘ygan. Bu vazifa bo‘g‘inlardan birining boshqalaridan ovoz kuchi yoki ohangi, melodikasi 
bilan ajratib aytilishi asosida hal etilgan. Bo‘g‘inlardan birining ajratilishi boshqa bo‘g‘inlarning ham birin-ketin, 
bosqichli ajralishiga asos bo‘lgan. Shu yo‘l bilan so‘zda birinchi, ikkinchi, uchinchi kabi darajali urg‘ular vujudga 
kelgan. Bular, o‘z navbatida, har bir ajratilgan bo‘g‘inning aniq talaffuzi, eshitilishi uchun zamin yaratgan. Demak, 
bo‘g‘in va urg‘u kabi fonetik hodisalar nutqda so‘zni akustik belgi sifatida aniq aytish va eshitish ehtiyojlari asosida 
vujudga kelgan. Unli (un, ovoz) tovushlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular talaffuzda cho‘ziqlik, qisqalik, 
ingichkalik, yo‘g‘onlik, balandlik, pastlik, ohang jihatdan tovlanish kabi xususiyatlarga ega. Bular nomemalarga 
rang-barang akustik belgilar bo‘lib qo‘llanish va, shu asosda, asosiy va qo‘shimcha maʼnolar (xabarlar) ifodalash 
imkoniyatlarini bergan. Shuningdek, unli tovushlar maʼno (xabar)ni uzoqroqqa yetkazish (cho‘zilish xususiyati 
asosida), estetik (yoqimli-yoqimsizlik) xususiyatini shakllantirish kabi jihatlarga ham egadir. So‘z ifodalovchisi 
yoki nomemasi yasalishining eng muhim qurilish materiali bu – undosh tovushlardir. Yuqorida eslatilganidek, ong 
taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda tushunchalar miqdorining uzluksiz oshib borishi o‘z-o‘zidan tushunchalarning 
“tutqichi”, farqlab ko‘rsatuvchisi, belgisi bo‘lgan so‘zlar tovush tomonlarining ham miqdoran ko‘p bo‘lishini talab 
etar edi. Unli tovushlar miqdorining ozligi, ularning bir-biri bilan bog‘lana olmasligi (turli kombinatsiyalarga kirisha 
olmasligi) bu tovushlar yordamida nomemalar hosil qilish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi.
Har bir so‘zning tovush tomoni u bilan bog‘lanishda bo‘lgan leksik maʼno haqida xabar berish, uni ko‘rsatish, 
ifodalash uchun yaratilgan. Bunda so‘zning belgilik xususiyatlari (aytilishi va jo‘natish ung‘ayligi, tezligi, aniqligi, 
taʼsirchanligi kabi)ni shakllantirish; unli, undoshlarning tanlanishi, ularning muayyan pozitsiyalarga joylashtirilishi 
bilan bog‘liq. Аslida, nomemalar strukturalari shu yo‘l bilan hosil qilingan. Demak, nomemaning belgilik xususiyatlarini 
aniqlash uning tuzilishini o‘rganishdan boshlanmog‘i lozim. Biz buni o‘zbek tilining ikki tovushli nomemalari asosida 
o‘rganib ko‘ramiz.

---

28
e-mail: [e-mail]
2023-yil 7-son
Tadqiqot
Ikki tovushli so‘zlarda har bir unlining so‘z boshida qo‘llanish miqdori quyidagichadir: o‘ (24), e (14), o (12), i 
(11), u (10), a (4). Ko‘rinib turibdiki, bunda o‘ (24) va e (14) unli tovushlari yetakchilik qilmoqda. Bu tovushlarning 
talaffuzida lab artikulatsiyasi faol: lablar oldinga intilib, dumaloqlanadi (o‘), ikki lab yonga tortilib, yassilanadi (e). 
Lablar artikulatsiyasidagi bunday kuchli anatomik-fiziologik harakat natijasida 
o‘
va 
e
unli tovushlari kuchli ovozga 
ega bo‘ladi. O‘z-o‘zidan tushuniladiki, har qanday, xususan, ikki tovushli so‘zning boshi (birinchi tovushi) iloji boricha 
kuchli, akustik sifati jihatdan aniq (to‘liq) aytilishi lozim. Shundagina akustik belgi (leksik nomema) tinglovchining 
eshitish sezgisiga (qulog‘iga) ravshan va tezroq yetib boradi. Ikkinchi tomondan, kuchli va aniq aytilgan 
o‘
va 
e
unlilari, o‘z navbatida, o‘zlaridan keyin kelayotgan nutq tovushining ham kuchliroq va aniqroq aytilishi uchun xizmat 
qiladi. Shu sababdan ham kuchli artikulatsiya harakatiga (talaffuziga) ega bo‘lgan 
o‘
va 
e
unlilari ikki tovushli 
so‘zlarning boshida joylashgan nutq tovushlari orasida yetakchilik qilmoqda.
Ikki tovushli so‘zlar nomemalarining oxirida (ikkinchi o‘rinda) unlilarning necha marta qo‘llanishi quyidagichadir: 
u (10), a (8), o (8), o‘ (3), i (3), e (2). Bu o‘rinda undosh bilan birikuvchi unli tovushlardan lab artikulatsiyasi faol 
bo‘lgan u (10), keng unlilar hisoblanuvchi a (8), o (8) lar yetakchilik qilmoqda. Ular so‘zning oxirini boshqa unlilarga 
nisbatan cho‘ziqroq (u) va kengroq (a, o) aytilishini taʼminlaydi va, shu asosda, leksik nomemaning akustik quvvatini 
(kuchini), taʼsirchanligini taʼminlab, uning tinglovchiga aniq, ravshan yetib borishiga xizmat qiladi.
Ikki tovushli so‘zlarning boshida qatnashgan undoshlar: h, b, m, v, x, ch, y, n, t, d, k, sh (11 ta). Qatnashmagan 
undoshlar: g, j (j, dj), z, l, p, r, s, f, q, g‘ (12 ta). So‘z boshida ishtirok etgan undoshlarning necha marta qatnashganligi: 
h (11), b (4), m (4), v (3), x (3), ch (3), y (2), n (2), t (2), d (1), k (1), sh (1). Ko‘rinib turibdiki, bunda h (11) 
tovushi yetakchilik qilmoqda. Qolgan hollarda jarangli va sonor tovushlar (b, m, v, y, n) ustun. Birinchi, yaʼni kuchli 
pozitsiyada ovoz shovqindan ustun bo‘lgan tovushlarning mavjudligi ikki tovushli so‘z birinchi tovushining musiqiy, 
aniq ifoda etilishini va shu asosda so‘zning tinglovchiga aniq, ekspressiv yetib borishini taʼminlaydi.
Ikki tovushli so‘zlarning oxirida (ikkinchi o‘rinda) 
d, j (dj, j)
va 
x
undoshlaridan boshqa undoshlar ishtirok etgan. 
Ularning so‘z oxirida necha marta qo‘llanganligi quyidagichadir: t (11), r (10), y (8), ch (8), n (6), l (6), sh (5), q (5), 
h (5), s (5), z (4), v (3), p (3), m (2), b (1), g (1), k (1), f (1), g‘ (1). Shunday qilib, ikki tovushli so‘zlar oxiri fonetikasi 
qisqalik, cho‘ziqlik, ovozdorlik (musiqiylik) va shovqinlik kabi rang-baranglikdan tashkil topganki, bular ikki tovushli 
so‘zlar ifodalovchisining tinglovchi eshitish sezgisiga rang-barang tusda aniq, taʼsirchan yetib borishiga xizmat 
qiladi.
Ikki tovushli so‘z nomemasining tuzilishi masalasi ko‘rilar ekan, unda nomema yasalishining asosi va hosil 
qiluvchi (yasovchi)sini ajratish maqsadga muvofiqdir: b+u (b – asos, u – yasovchi) kabi. Buni hozirgi (sinxron) 
aspektda ajratishdan maqsad qaysi undosh (yoki unli)ning qaysi unli (undosh) bilan bog‘lana olish imkoniyati 
(valentligi)ga egaligini aniqlashdir. Shuningdek, bu yo‘l bilan asos akustik artikulatsiyasining qay holatda ekanligi 
va uning yasovchi tovush akustik artikulatsiyasiga (yoki aksincha) taʼsirini to‘liq tavsiflashga erishishdir. 
Xullas, ikki tovushli so‘zlar nomemalarining strukturasi, ularning fonemalardan qay yo‘llar bilan hosil qilinganligini 
aniqlash, bunda har bir fonemaning nomema yasash imkoniyatlari, funksional qiymatlarini o‘rganish, leksik 
nomemalarning aynan shunday tuzilishi (yasalishi)ni uni tinglovchiga belgi sifatida yuborishdagi qaysi ehtiyojlar, 
zaruriyatlar sabab bo‘lganligi tadqiq etilsa, bundan, bir tomondan, belgishunoslik yoki leksikosemiotika, ikkinchi 
tomondan, fonologiya/fonetikaning funksional nazariyasi katta foyda ko‘radi.