Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

Maxsuda Berdimuratova,
Filologiya fanlari nomzodi, dotsent
Dilobar Sarieva
Magistrant
JADID DRAMATURGIYASIDA AYOLLAR OBRAZI HAQIDA 
AYRIM MULOHAZALAR
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada jadid dramaturgiyasi va unda ayollar obrazining o‘ziga xos tasviri tahlilga tortilgan. Mazkur 
masala jadid dramalarining shakllanishida va obrazlar tizimida Fitrat, Cho‘lpon, Hamza kabi jadid ijodkorlarining asarlari 
misolida kuzatilgan. 
Kalit so‘zlar: 
jadid dramaturgiyasi; jadid adabiyoti; jadid dramaturgiyasida ayollar obrazi; Fitrat, Cho‘lpon, Hamza.
Annotatsiya: 
V dannoy state analiziruetsya djadidskaya dramaturgiya i xarakternoe izobrajenie v ney jenskogo obraza. 
Etot vopros proslejivaetsya v formirovanii i obraznoy sisteme djadidskix dram na primere proizvedeniy takix djadidskix tvortsov, 
kak Fitrat, Chulpan, Xamza. 
Klyuchev
ы
e slova:
djadidskaya dramaturgiya; djadidskaya literatura; obraz jenщin v djadidskoy dramaturgii; Fitrat, 
Chulpan, Xamza. 
Abstract: 
In this article, the dream of nations, architecture, freedom and freedom are possible with the help of artistic 
expression such as « flight to the sky», imaginary flight, as a symbol of freedom and freedom in modern world. These symbols 
are placed on the example of the work of modern poets Cholpan and Fitrat.
Key words: 
modern judgments; the image of flight to the sky in the past; the image of the flight to the sky in the past; the 
image of an imaginary flight to the sky in the past; Shepherd’s poetry; Poetry of Fitrat.
XX asarning 20-yillarda jadid dramaturgiyasi ham juda samarali tarzda dadil qadamlar bilan rivojlandi. Yangi 
paydo bo‘lgan o‘nlab dramatik asarlar milliy teatrning mislsiz rivojini vujudga keltirdi va bu ikki holat birlashib, 
20-yillardagi ma’naviy hayotning uzviy qismiga aylandi. Shubhasiz, jadid dramaturgiyasining eng faol, eng atoqli 
namoyandalari Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Sulaymon Cho‘lpon va Hamza Hakimzodalar bo‘lgan edi.
“XX asrda O‘rta Osiyoda yetishib chiqqan ijodkorlar orasida eng saralaridan biri, eng mumtozi Abrauf Fitratdir 
desam xato bo‘lmasa kerak. Shoir, adib, daramaturg, muarrix, munaqqid, adabiyotshunos, tilshunos, san’atshunos, 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
61
2023-yil 7-son
Tadqiqot
muttarjim, mutafakkir-faylasuf, jamoat arbobi, siyosatchi, pedagog - bir o‘zida shuncha sifatlarlarni jam etgan Fitrat 
madaniyatimiz rivojida o‘chmas iz qoldirdi” [1. 387], deya e’tirof etadi Fitrat haqida O.Sharafiddinov. Adabiyotshunos 
olim haq edi. Fitratning adabiyotimizda alohida e’tirofga arziydigan jihati milliy daramaturgiyani yangi bosqichga olib 
chiqdi. Xususan, Abdurauf Fitrat qisqa muddat ichida «Temur sag‘anasi», «Abulfayzxon», «Chin sevish», «Hind 
ixtilochilari», «Arslon», «Zohoki moron» kabi fojia va dramalar yaratdi. Bularning hammasi o‘sha yillarda o‘zbek 
sahnasida muvaffaqiyat bilan qo‘yildi. Tabiiyki, bu asarlar ham Fitratning publitsistikasi kabi, birinchi navbatda, 
aksil mustamlakachilik ruhi bilan sug‘orilgan edi. Fitrat o‘tmishga murojaat qiladi, buyuk sohibqiron Amir Temur 
obrazini yaratadi, uni o‘z yurtining farovonligi, mustaqilligi, yaxlitligi uchun kurashgan, madaniyat va ma’naviyatni 
yuksaltirishga, adabiyot va san’at rivojiga katta ahamiyat bergan davlat arbobi sifatida ko‘rsatadi.
Sahnaga qo‘yilgan «Chin sevish» dramasida va keskinroq yaratilgan «Hind ixtilolchilari» dramasida qo‘shni hind 
xalqining taqdiri timsolida mustamlaka siyosatining dahshatini ochadi va erk uchun, mustaqillik uchun kurashgan 
odamlarni tom ma’noda ideal qahramonlar tarzida ko‘rsatadi. Fitratning bu asarlari ayrim badiiy qusurlardan xoli 
bo‘lmasa-da, millat taqdiri uchun kuyib-yonib yozilgan asarlar sifatida dong qozondi. Xuddi shu sifatlari uchun bu 
asarlarni sho‘ro mafkurasi qabul qilmadi va birinchi qadamlardanoq ularni muttasil qoralash bilan shug‘ullandi.
«Har qanday chinakam iste’dod sohibi kabi Abdulhamid Cho‘lpon ham ijodining deyarli hamma sohalarida 
samarali faoliyat ko‘rsatgan. U ham shoir, ham nosir, ham dramaturg, ham tarjimon, ham publitsist bo‘lishi bilan 
birga, barkamol munaqqid, mohid adabiyotshunos, o‘ziga xos tarzda fikrlaydigan san’atshunos ham bo‘lgan» , 
- deydi adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov “Adabiyot yashasa – millat yashar” maqolasida. Darhaqiqat, 
barcha sohalar kabi jadid dramaturgiyasining rivojiga Cho‘lpon ham salmoqli hissa qo‘shgan. Bu jihatdan, ayniqsa, 
uning 20-yillardayoq sahnaga qo‘yilgan «Yorqinoy» [2. ] dramasi diqqatga sazovor. Bunda ham Cho‘lpon o‘zining 
shu yillardagi e’tiqodidan kelib chiqadi - u inson hayotining mohiyati haqida o‘ylar ekan, inson uchun eng ardoqli 
qadriyat sifatida, hatto muhabbatdan ham yuqori turadigan omil sifatida erk va adolatni tasdiqlaydi. Drama 
qahramoni Po‘lat sarkardaning qizi Yorqinoyni sevadi, lekin zarur bo‘lsa adolat uchun kurash yo‘lida u huzur-
halovatidan, farog‘atidan, muhabbatidan ham voz kechadi. Hayotdagi adolatsizlikka, zulmga qarshi kurash, adolat, 
insof va diyonatni tasdiqlash Po‘lat uchun eng ulug‘ a’moldir. «Yorqinoy» dramasi sahnaga qo‘yilgan kezlarda 
Turkistonda, Farg‘ona vodiysida va o‘lkamizning yana boshqa ko‘pgina joylarida fuqarolar urushi davom etmoqda 
edi va bu jarayonda har qadamda, har soniyada yuzlab, minglab zo‘ravonliklar, adolatsizliklar, qatliomlar sodir 
bo‘lmoqda edi. Boshqacha aytganda, zulm olovi guvillab yonmoqda edi. Shunday sharoitda «Yorqinoy» dramasi 
katta ahamiyatga ega bo‘ldi
. 
Bu davrda Hamza ham jadidona ruhdagi dramalar yaratdi. Bular «Qahramon o‘g‘iz», «Farg‘ona fojialari», 
«Muxtoriyat» kabi asarlardir. Ular mazmunan sho‘ro adabiyotining qoliplariga to‘g‘ri kelmaydi, shuning uchun sho‘ro 
adabiyotshunosligi bu asarlarga kam ahamiyat berdi, ularni g‘oyaviy chalkashlikda, o‘tmishni ideallashtirishda 
ayblab, shu bilan tahlilni muxtasar qilib ketaverdi. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas edi, negaki ob’ektiv tahlil 
davom ettirilsa, Hamzaning sovet adabiyotining asoschisi tarzidagi obraziga dog‘ tushib qolardi.
Bu o‘rinda yana shuni ta’kidlash kerakki, Hamzaning «Tuhmatchilar jazosi», «Kim to‘g‘ri?», «Maysaraning ishi», 
«Xolisxon» kabi mashhur asarlarini ham jadid dramaturgiyasining yetuk namunalari deb qaragan ma’qul, chunki 
ularda ham sotsialistik realizmni tashkil qiluvchi biron belgini ko‘rmaymiz - dramaturg hayot hodisalarini xolislik 
bilan atroflicha tasvirlaydi, zo‘rma-zo‘raki va sun’iy xarakterlar yaratmaydi, insonni insoniy jozibadan mahrum 
qiluvchi sinfiy sifatlarga va xarakteristikalarga murojaat qilmaydi.
XX asrning 20-yillarida o‘zbek jadid adabiyoti yangi adabiy janrlar, turli tuman shakl va uslublarda o‘zini 
namoyon qildi. Ayniqsa, dramaturgiyaning o‘ziga xos shakl va mazmunda rivojlanishi e’tiborga loyiq. Aytish joizki, 
sahna asarlarining genetik ildizlari xalq dramalari, qo‘g‘irchoq o‘yini, o‘zbek xalq tomosha san’atiga borib taqaladi. 
Alohida ijodkorlarning muayyan sahna asarini yaratishi o‘zbek adabiyotida XX asrning 10-20-yillariga to‘g‘ri keladi. 
O‘zbek dramaturgiyasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi jadid adiblar nomi bilan bog‘liqdir.
Cho‘lponning o‘z maqolalarida va boshqa qaydlarda nomi zikr etiladigan, lekin topilmagan yoki yo‘qolgan 
dramalari bo‘lgan. Bu boradagi tadqiqotlar, ilmiy maqolalarda Cho‘lponning topilmagan sahna asarlari nomlari 
quyidagicha keltiriladi: 1. «Boy» (1914). 2. «Cho‘rining isyoni» (1919, 1926). 3. «Xalil farang» (1917, 1921). 4. 
«O‘rtoq Qarshiboev» (1928). 5. «Yana uylanaman» (1926). 6. «Uzun quloq bobo». 7. «Cho‘pon sevgisi». 8. 
«O‘ldiruvchi» (1922). 9. «Hijrat» (1936, 1937). 10. «Buxoro jallodlari». 11. «Qorovul uyqusi» 12. «Ramazon 
ko‘rinishlari» 13. «Ov». 14. «Siniq oyna».
«Yana uylanaman» sahna asari haqida Cho‘lponning o‘zi shu nomdagi maqolasida bir talay ma’lumotlar 
beradi. «Maskovdagi dram istudiyamizning bu yilgi ishlaridan» tagsarlavhasi qo‘yilgan ushbu maqola «Yusufjon 
akam sahnada! Mashhur qizig‘imiz Yusufjon aka Moskva sahnasida!» jumlasi bilan boshlangan. Maqolaning 
bunday boshlanishi o‘quvchini, albatta, qiziqtiradi. Cho‘lponning keyingi o‘rindagi izohiga ko‘ra Yusufjon qiziq 1923 
yilda bo‘lib o‘tgan Butunittifok dehqonchilik ko‘rgazmasiga kelib qatnashgan. Bu safar esa muharrir, yozuvchi, 
fojianavis sifatida chiqmoqda, deydi Cho‘lpon. Yusufjon qiziqning ko‘p joylarda aytib yuradigan bir kulgili hikoyasi 

---

62
e-mail: [e-mail]