Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARNING IFODALANISHI
 Annotatsiya. 
Turkiy xalqlar mushtarak madaniy qadriyatlarining muhim qismi hisoblangan maqollar mazkur xalqlar tarixiy 
taraqqiyotining oʻziga xos namunalari, umumiy merosi sifatida qaraladi. Mazkur maqolada “ot” komponentli o‘zbek va turk 
maqollarida ot-qiz parallelligi vositasida ifodalangan lingvomadaniy xususiyatlar haqida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
ot, qiz, komponent, maqol, qadriyat, til, madaniyat, lingvomadaniy xususiyat.
Abstract.
Proverbs, which are an important part of the common cultural values of the Turkic peoples, are considered as 
peculiar examples of the historical development of these peoples, as their common heritage.This article discusses the linguistic 
and cultural features expressed by means of horse-girl parallelism in Uzbek and Turkish proverbs with the “Horse” component. 
Keywords:
horse, girl, component, proverb, meaning, language, culture, linguocultural attribute.
Аннотация.
Пословицы, являющиеся важной частью общих культурных ценностей тюркских народов, 
рассматриваются как своеобразные образцы исторического развития этих народов, как их общее наследие. В 
данной статье рассматриваются лингвокультурные особенности, выраженные в узбекских и турецких пословицах с 
компонентом “конь” посредством параллели конь-девушка.
Ключевые слова:
конь, девушка, компонент, пословица, значение, язык, культура, лингвокультурологическая 
особенность.
Turkiy xalqlar maqollarining katta qismini “ot” komponentli maqollar tashkil qiladi. Turkiylar uchun ot egasining 
eng yaqin do‘sti, jangda hamrohi, kundalik turmushda doimiy yordamchisi, uzog‘ini yaqin, mushkulini oson qiluvchi 
sadoqatli yo‘ldoshi, kuch-quvvat, boylik ramzidir. Koshg‘ariy tomonidan qayd etilgan At, aygır, tay, kısrak, altın, 
gümüş, ipek kumaşla sevinme! (Ot, ayg‘ir, toy, biya, oltin, kumush, ipak mato bilan quvonma!) maqolida otning 
iqtisodiy jihatdan oltin, kumush, ipakdan qimmat ekani o‘z ifodasini topgan [3:153]. Shuningdek, Koshg‘ariyning 
yana bir ma’lumoti bu davrda bir to‘riq otga bir qul sotib olish mumkin bo‘lganini bildiradi: “Bu oglanıg bir torugka 
aldım” (Bir o‘g‘lonni bir to‘riqqa oldim) [3:373].
Ot, ayol va qurol turkiy xalqlar hayotining voz kechilmas unsurlari edi. Turkiylarda ot, ayol, qilich muqaddas 
sanalar edi. “Ot” komponentli maqollarda ijtimoiy hayotning barcha sohalari qamrab olingan desak, mubolag‘a 
bo‘lmaydi. Tadqiqotimizda ot-qız parallelligi aks etgan ba’zi o‘zbek va turk maqollari misolida fikrimizni asoslashga 
harakat qilamiz.
Tabiat va hayvonot dunyosini diqqat bilan kuzatib borgan ajdodlarimiz yomg‘irda otning tanasi yaltirab, yanada 
chiroyli ko‘rinishini sezgan. Shunday holatdagi otning bahosi baland bo‘lishi aniq. Yağmurda düşmanın, koyunu, 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
53
2023-yil 7-son
Tadqiqot
dostun atı satılsın (Yomg‘irda dushmanning qo‘yi, do‘stning oti sotilsin) maqoli ham ana shunday kuzatishlarga 
asoslangan. Mazkur maqolda ikki zidlikni (dushman-do‘st; qo‘y-ot)ni ko‘ramiz. Do‘stga xayr; dushmanga yomonlik 
tilash ‒ insonga xos xususiyat. Otning tanasini yaltiratib, yanada ko‘rkam ko‘rsatadigan yomg‘ir sababli qo‘yning 
yungi xunuk bo‘lib qoladi. Natijada qo‘y ozg‘in ko‘rinadi va arzon sotiladi. Yomg‘irda ot tanlama, Hayitda − qiz 
maqolida yomg‘ir paytida hamma otlar; hayitda yasangani, pardoz qilgani bois hamma qizlar ko‘zga chiroyli 
ko‘rinishi, tanlovda xatoga yo‘l qo‘yilishi mumkinligi uqtirilgan. At alacaksan yazın al, kız alacaksan gezin (güzün) 
al (Ot olsang, yozda ol, qiz olsang, kez (kuzda) ol) // At alırsan yazın, deve alırsan güzün, kız alırsan gezin, ha 
gezin (Ot olsang, yozda, tuya olsang, kuzda, qiz olsang, kez, ha, kez) singari turk xalq maqollarida har bir ishning 
o‘z vaqtida, diqqat va sabr bilan qilinishi xayrli yakunga asos bo‘lishi nazarda tutiladi. Yozda ozuqaning mo‘l 
bo‘lishi, yaylovlardagi erkin harakat otning sog‘lom va ko‘rkam bo‘lishini ta’minlaydi. Yozda ot sotib olgan kishi 
iqtisodiy jihatdan ham yutadi.Bahor va yoz oylarida tuyalar tilaydi. Kuzga kelib ularning qanday ekani aniq bilinadi. 
Shuning uchun tuyani kuzda sotib olish manfaatliroq. Oila qurish uchun yaxshi qizni topish esa oson emas. Buning 
uchun ko‘p kezish, izlash, so‘rab-surishtirish kerak. Shu hayotiy haqiqatlar yuqoridagi maqollarda ham o‘z aksini 
topgan.
Ot va qizni tanlash masalasida At alırsan arlıdan, kız alırsan çarlıdan al; At alırsan taydan al, kız alırsan 
soydan al maqollarida bo‘lajak kelinning nasliga, tarbiyasiga e’tibor berish zarurligi ta’kidlansa; Atın çekiç başlısı, 
güzelin sümbül saçlısı maqolida turklarning go‘zallik haqidagi qarashlari aks etadi. Unga ko‘ra, otning bolg‘aga 
o‘xshash boshlisi; qizning sumbul sochlisi ma’qul hisoblanadi. Atın dorusunu al kızın delisini al maqolida ot 
olmoqchi bo‘lgan kishiga to‘riq otni olish tavsiya qilinadi. “Deli” so‘zi turk tilida “telba”, “dalli”, “devona” ma’nolarini 
ifodalaydi. Bu maqolda esa “shaddod”, “qat’iyatli”, “hayotsevar” ma’nolarida ishlatilgan. Kız alırsan Söğüt’ten, at 
alırsan yürükten al maqolida usmonlilarning ilk poytaxti bo‘lgan So‘gutdan qiz olish tavsiya qilingan. Chunki bu 
yerda badavlat, aslzoda kishilar istiqomat qilgan. So‘gutning qulay tabiiy sharoiti insonlarning sog‘lom, ko‘rkam 
bo‘lishiga imkon yaratgan. 
Qizlarga bepisandlik bilan qarash noto‘g‘ri ekani, o‘rni kelganida ular erkaklarni ham uyaltirib qo‘yishi mumkinligi 
quyidagi maqolda ifodalangan: Kız ile güreşme, kısrak ile yarışma. “DLT”da Қïз бiрlа кÿрäшмä, қïсрақ бiрlа 
jарïшма shaklida keltirilgan bu maqol Xoqoniya qizlaridan biri Sulton Ma’sudning nikoh kechasi o‘z erini oyog‘i 
bilan chalib yiqitganidan keyin yuzaga kelgan. Maqoldagi “qisraq” so‘zi bir qancha turkiy tillarda urg‘ochi otga 
nisbatan ishlatiladi.
At ver barış, kız ver barış //Akrabaya at ver dost ol kız ver düşman ol maqollari ham hayotiy vaziyatlar bilan 
bog‘liq ravishda shakllangan. Ot hadya qilish an’anasi turkiy xalqlar hayotida hamon davom etib kelmoqda. Bunday 
tuhfa munosabatlarni mustahkamlaydi. Qiz berish, ya’ni quda bo‘lish ham qarindoshlik rishtalarini mustahkamlashi 
mumkin. Qarindoshga ot sovg‘a qilib do‘st; qiz berib esa dushman bo‘lish mumkinligi uzoq yillik hayotiy tajribalarda 
ko‘rilgan. Oilaviy hayotdagi muammolar sababli qarindoshlar bir-biriga dushman bo‘lib qolishi mumkin. 
Yaxshi otga qamchi kerakmas, Yaxshi qizga – sovchi maqolida yaxshi ot qamchisiz ham yurganidek, tarbiyali, 
odobli qizni atrofdagilar yaxshi bilishi, kelin qilish harakatida bo‘lishi ifodalangan. “Qiz odobli, hayoli, iffatli qilib 
tarbiyalansa, kishilarning mehrini qozonadi, unga turmush yo‘li o‘z-o‘zidan ochiladi”, deyilmoqchi...” [5:416]. 
Turk dunyosidagi maqollar mushtarak tariximiz, madaniyatimizni aks ettiruvchi va kashf etilishini kutayotgan 
ulkan xazinadir. Asrlar osha ajdodlarimizning hayot tajribasi hamda tafakkur suzgichidan o‘tib, bugungi kunda 
o‘zining eng ta’sirchan shaklini olgan maqollar gohida butun boshli kitobda aks ettirish mumkin bo‘lgan 
ma’nolarni ifodalaydi. Ularning ba’zilari vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib ketadi, boshqalari esa o‘zgarishlarga uchraydi.
Hozirga qadar o‘zgarmagan holda yashab kelayotgan maqollar ham ko‘p. Maqollar ajdodlarimizning bilimi, 
tajribasi, qadriyatlarini o‘rgatish bilan cheklanmaydi. Biz va keyingi avlodlar uchun boy tafakkur dunyosi, 
ijtimoiy-madaniy hayotni shakllantirishda ham maqollarning o‘rni beqiyos. Boshqacha qilib aytganda, maqollar 
madaniy davomiylikni ta’minlovchi muhim unsurlardan biridir. Shu sababli ham ajdodlarimizning bu purma’no ijod 
mahsullarini jamlash, tadqiq qilish burchimizdir.