Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Birinchidan
, ko‘rilayotgan vazifani ijobiy hal etmay turib, taqdim 
etilgan otuvchi moslamalar va jangovar o‘q-dorilarning shikastlovchi 
xususiyatlariga oid boshqa barcha vazifalarni hal etish mumkin emas. 
Ikkinchidan
, ko‘rilayotgan vazifani ijobiy hal etmay turib, o‘qotar 
qurollarni identifikatsiya qilish yoki o‘q otilish masofasini aniqlashda 
zarur bo‘ladigan otilgan snaryadlar, gilzalar va o‘q otilish izlari bo‘lgan 
obyektlarni eksperimental usulda olish mumkin emas. 
Muayyan o‘qotar quroldan odam badaniga xavfli shikast 
yetkazilganda yoki u halok bo‘lganda va demak, yetarlicha zarar 
yetkazuvchi qobiliyatga ega bo‘lganda ham ekspertiza oldiga vazifa 
qo‘yiladi. Bu holda, aytilgan vazifaning hal etilishi hech qanday yangi 
ma’lumot bermasa ham, tekshirilayotgan vaqtni tasdiqlash uchun yana 
bir asos bo‘lib xizmat qiladi. 

---

 109 
Ushbu vazifani o‘qotar qurollar yoki jangovar o‘q-dorilarni qonunga 
xilof ravishda tayyorlash, saqlash, ishlatish va o‘zlashtirish bo‘yicha 
jinoyatlarni ochish va tergov qilish jarayonida ekspertiza tayinlashda 
quyilishi va hal etilishi, ushbu qurol boshqa shu kabi jinoyatlarni sodir 
etishda ishlatilgan yoki ishlatilmaganligini aniqlash maqsadida o‘q va 
gilzalarni tekshirish uchun eksperiment yordamida o‘q otib olishdan 
iborat. 
Ayrim hollarda, taqdim etilgan o‘qotar qurolning tadqiq etilishi 
vaqtida otish uchun yaroqliligini aniqlash bo‘yicha savolga javob berish 
bilan birga, ushbu o‘qotar quroldan jinoyat sodir etilganda o‘q otish 
mumkinligini aniqlashga to‘g‘ri keladi. Masalan, agar o‘qotar qurol 
jinoyat sodir etilganidan keyin yerga ko‘mib qo‘yilgan bo‘lsa va tadqiqot 
jarayonida ishlamasa, bu hali ushbu o‘qotar qurol jinoyat sodir etilishi 
vaqtida ham otish uchun yaroqsiz degan xulosa chiqarishga asos bo‘la 
olmaydi. Agar bunday qurol tadqiqot jarayonida turli iflosliklardan 
tozalanganidan keyin otish uchun yaroqli bo‘lsa, demak, bu qurol jinoyat 
sodir etish vaqtida ham otishga yaroqli bo‘lgan deyish mumkin. Ba’zi 
hollarda esa aksincha bo‘lishi mumkin: qurolni tadqiq etishda u otish 
uchun yaroqli bo‘lib tuyuladi, ammo eksperiment o‘tkazishda esa otishga 
yaroqsizligi ma’lum bo‘lib qoladi. Bu kabi holatlar, masalan, qurol qattiq 
sovuqda muzlab qolganda yoki uning alohida tarkibiy qismlari qattiq 
ifloslanganda kuzatiladi. 
Bundan kelib chiqadiki, ekspert, tadqiqotga taqdim etilgan o‘qotar 
qurol va jangovar o‘q-dorilarning moddiy qismlarini tekshirish asosida, 
ushbu qurolning otish uchun yaroqliligi haqidagi savolga nafaqat hozirgi 
zamon, balki o‘tgan zamon nuqtai nazaridan javob berish vakolatiga ega. 
Bundan tashqari, ekspert buzuq standart o‘qotar qurolni tadqiq etishda, 
ushbu qurolni ta’mirlab yoki ayrim qismlarini o‘zgartirib, undan o‘q 
otish imkoniyatlari mavjudligi haqida xulosa chiqarishi mumkin. 
Shu bilan birga ekspert, ushbu masalalar bo‘yicha qo‘lbola usulda 
yasalgan qurollarni tekshirishda qat’iy xulosa berishi kerak emas, chunki 
bu kabi xulosalar nafaqat o‘qotar qurolning material qismlarini 
tekshirish, balki, muayyan shaxslarning mahorat darajasini aniqlashga 
ham tegishli bo‘ladi.
O‘qotar qurolning otish uchun yaroqliligi va alohida o‘q otish 
imkoniyatlarini aniqlash
. Bu kabi tadqiqotlarning boshlanishida ekspert, 
ekspertiza oldiga qo‘yilgan savollarni aniqlab olgandan so‘ng, taqdim 
etilgan obyektlarning o‘ramini tekshiradi. Obyektlarning o‘rami ularni 
haqiqiyligini ta’minlashi lozim. Bu o‘ramlarda ushbu obyektlar bo‘yicha 

---

 110 
izoh xati va muhr bo‘lishi kerak. Ana shularning barchasiga ishonch 
hosil qilgandan keyin ekspert o‘ramni ochadi va keltirilgan obyektlarni, 
ya’ni, o‘qotar qurol va jangovar o‘q-dorilarning bevosita tadqiqotini 
boshlaydi. Taqdim etilgan o‘qotar qurolning otish uchun yaroqliligi yoki 
undan alohida o‘q otish imkoniyatlarini aniqlash bo‘yicha o‘tkaziladigan 
ekspertizalarning metodikasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
— keltirilgan o‘qotar qurol yoki jangovar o‘q-dorilarning alohida 
tarkibiy qismlarini, ushbu qurollar yig‘ilgan va qismlarga ajratilgan 
holdagi holatini kuzatish metodi orqali aniqlash;
— o‘qotar qurollarning alohida tarkibiy qismlarining harakatlanishi 
hamda o‘zaro ishlashini eksperiment yordamida tekshirib ko‘rish; 
— o‘qotar qurollarning alohida tarkibiy qismlarini harakatga 
keltirish uchun zarur bo‘lgan kuch miqdorini o‘lchash; 
— keltirilgan o‘qotar quroldan o‘q otishlarini yoki alohida o‘q 
otishni amalga oshirish uchun eksperiment o‘tkazish. 
Standart o‘qotar qurolni tadqiq qilishda, uning holati va unda mavjud 
bo‘lgan nuqsonlar aniqlanadi hamda agar imkoni bo‘lsa, ushbu 
nuqsonlarni bartaraf etish maqsadida o‘qotar qurolni qismlarga ajratiladi 
va yig‘iladi. Agar ekspertizaga hali rusumi ma’lum bo‘lmagan o‘qotar 
qurol taqdim etilgan bo‘lsa, ushbu qurol bo‘yicha ma’lumot olish uchun 
maxsus adabiyotlarga, ekspertiza muassasasida mavjud bo‘lgan o‘qotar 
qurollar va jangovar o‘q-dorilar bo‘yicha kolleksiya yoki tajribali ekspert 
xodimlarga murojaat etish lozim. 
Ekspertizaga keltirilgan o‘qotar qurolni tadqiq etishda dastavval 
uning tepki, zatvor, saqlagichlari, magazin va signal beruvchi 
moslamalarining holatiga e’tibor berish va ularni holatini qayd etish 
zarur. Agar o‘qotar qurol ekspertizaga o‘qlangan holatda keltirilgan 
bo‘lsa, u holda uni o‘qsizlantirish kerak.
Ko‘zdan kechirish jarayonida obyektning umumiy ko‘rinishini 
fotosuratga olish darkor. Fotosuratda bu obyektning ekspert o‘z 
xulosasida aks ettiradigan xususiyatlari va xossalari ko‘rinib turishi 
lozim. Jumladan, qurolning qismlari bu qurol taqdim etilgan holda 
qanday bo‘lsa, xuddi shunday holatda bo‘lishi, qurolning barcha qismlari 
va mexanizmlar orasidagi chegara aniq bilinishi, boshqa qismlar soyasi 
bilan yopilmasligi, markirovka belgilari, raqamlari ko‘rinib turishi kerak. 
Fotosuratga olishda masshtabli chizg‘ichdan foydalanish shart. 
Taqdim etilgan qurolni metodik jihatdan aynan shu holda fotosuratga 
olishni quyidagicha tushuntirish mumkin: fotosuratda qurolning umumiy 

---

 111 
holati, uning mexanizm va qismlarining holati, o‘zaro joylashishi aks 
etadi, keyin ekspert ularni o‘zgartirib yuboradi, tadqiqotlardan keyin esa 
ularni dastlabki holatiga qaytarish imkoni bo‘lmasligi mumkin. Fotosurat 
negativi yaxshi chiqqanligiga ishonch hosil qilganidan keyin ekspert 
qurol qism va mexanizmlarining ishlashini tekshirishni boshlaydi. 
Shuning uchun qurolning umumiy ko‘rinishi, qismlari va mexanizmlari 
ishlashishini tekshirishdan oldin fotosuratga olish tavsiya etiladi. 
Yaxshi, sifatli negativ olinganidan keyingina, qurolni tadqiq etishni 
davom ettirish kerak. Avvalo, o‘qotar qurolni qismlarga ajratmasdan, 
tashqi tarkibiy qismlarini ko‘zdan kechirib, uning holati va bundan 
tashqari quyidagilar aniqlanadi: eng mayda qismlarining mavjudligi yoki 
mavjud emasligi; bu qismlarning holati va joylashishining to‘g‘ri yoki 
noto‘g‘riligi; nuqsonlar (egilishlar, yoriqlar, stvollarning shishib qolishi, 
zanglashlar, yeyilishlar va boshqalar) mavjudligi yoki yo‘qligi; standart 
qurollardagi markirovka belgilarining mavjudligi yoki yo‘qligi hamda 
ushbu markirovka belgilarining o‘qotar qurolning barcha qismlarida 
o‘zaro mos kelish–kelmasligi. Undan keyin eksperiment yordamida 
keltirilgan qurol alohida qism va mexanizmlarining to‘g‘ri harakatlanishi 
va o‘zaro ishlashi tekshiriladi. Bu kabi eksperimentlarda keltirilgan 
o‘qotar qurolning qism va mexanizmlari qurolni o‘qlamasdan ishlatib 
ko‘riladi. Bundan tashqari, qurolda begona jismlar (stvol patrondonida 
otilgan gilzalarning yoki stvol kanalidagi o‘q parchalari) mavjudligi ham 
tekshirilishi zarur. Tabiiyki, o‘qotar qurol qism va mexanizmlarining 
ishlashini patronlarsiz tekshirish, keltirilgan o‘qotar qurollarning turlari 
va rusumlarining konstruktiv tuzilishi bilan ifodalanadi. 
Agar o‘qotar qurolning barcha alohida qismlari va mexanizmlarini 
ishlashini patronlarsiz tekshirib ko‘rish maqsadida o‘tkaziladigan 
eksperimentlar jarayonida, ushbu qurol qism va mexanizmlarining 
noto‘g‘ri ishlashi (ularning siqilib qolishi, harakatlarining chegaralanishi 
yoki oxirigacha davom etmasligi) aniqlansa, u holda, birinchi navbatda 
buning sababini aniqlash hamda undan keyin qurolning barcha qism va 
mexanizmlarining imkoniyatidan kelib chiqib, ushbu aniqlangan 
nosozlikni bartaraf etishga urinib ko‘rish kerak. Bunda, yuqorida 
aytilgan nosozliklar qurol qismlarining deformatsiyalanishi, ularning 
zanglab qolishi yoki boshqa nuqsonlar natijasida vujudga kelishini 
unutmaslik kerak. 
O‘qotar qurollar ayrim qismlarining noto‘g‘ri joylashishi, ularni o‘z 
joyiga noto‘g‘ri o‘rnatilishi va yig‘ilishi, stvol patrondonida patron yoki 

---

 112 
gilzaning tiqilib qolishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. 
Avtomatik to‘pponchalar stvollarining shishib qolishi kabi nosozliklar, 
uning kojux–zatvorining harakatiga ta’sir qiladi, shuning uchun bu kabi 
nosozliklar ham albatta aniqlanishi kerak. Ta’kidlash joizki, stvollarning 
ishib qolish sezilarli bo‘lsa, u holda bu nosozlik yuqorida aytilganidek 
kojux–zatvorning haraktiga, demak, o‘q otilishga ham salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Agar stvollarning shishib qolishi stvolning og‘zi tomonida 
vujudga kelgan bo‘lsa, u holda qurolning kojux–zatvori eng chetki orqa 
holatdan eng chetki oldngi holatga o‘tmaydi. Shuning uchun bu kabi 
nosozlik quroldan o‘q otilishi imkonini yo‘qqa chiqaradigan nosozlik 
hisoblanadi. Ayrim rusumdagi to‘pponchalarning stvoli uning asosi 
(ramka) bilan yaxlit holda yoki juda qattiq maxkamlangan bo‘ladi, 
bunday to‘pponchalarning stvolini esa, yuqorida aytilgandek nosozliklar 
mavjud bo‘lganda, qismlarga ajratishning iloji bo‘lmaydi. Shuning uchun 
stvolning shishib qolishi natijasida keyingi torayib qolgan qismini, qurol 
qismlarini harakatlantirish uchun kerak bo‘lsa, kesib tashlash mumkin. 
Agar stvolning shishib qolishi, stvolning orqa, kojux–zatvorning 
ostidagi qismida vujudga kelgan bo‘lsa, u holda qurolning kojux–zatvori 
eng chetki orqa holatga o‘tmay qoladi. Bu holda kojux–zatvorning 
harakati shu qadar chegaralanib qoladiki, hatto kojux–zatvor magazindan 
patronni olib stvolning patrondoniga jo‘nata olmay qoladi. Ta’kidlash 
joizki, bu kabi nuqsonli quroldan, noshtat, ushbu qurolning shtatli 
patronidan kaltaroq (yoki maxsus kaltalashtirilgan) patronlarni otish 
mumkin bo‘ladi. Yuqorida aytilgan kabi nuqsonlari bo‘lgan 
to‘pponchalarni qismlarga ajratish mumkin emas, to‘g‘rirog‘i, buning 
imkoni yo‘q. Qurol stvolining bu kabi shishib qolishini aniqlash uchun, 
uning stvolida patron yo‘qligiga ishonch hosil qilgandan keyingina, 
stvolni yorug‘likka solib tekshirish kerak bo‘ladi. 
Agar o‘qotar qurol, uning birorta qismining shilinishi natijasida 
bo‘rtiq vujudga kelgan bo‘lsa, bu bo‘rtiq qurol qismlarining harakatiga 
to‘sqinlik qiladi va odatda, qurolni qismlarga ajratish yoki ta’mirlashda 
birorta asbob yoki uskunani noto‘g‘ri ishlatish natijasida vujudga keladi. 
Bu kabi nuqsonlarni juda ehtiyotlik bilan arralab yoki egovlab olib 
tashlash lozim. Agar bu kabi bo‘rtiqlar mavjudligi oqibatida yoki 
zanglash oqibatida qurolning zatvori tiqilib qolgan va qurol stvolini 
ochib ko‘rishning imkoni bo‘lmasa, u holda, bunday qurolning stvoliga 
yog‘och shup tiqib, stvolda patron bor yoki yo‘qligini aniqlash lozim. 
Keltirilgan qurol stvolida patron borligi yoki yo‘qligi (qurolning 

---

 113 
o‘qlangan yoki o‘qlanmaganligi), ushbu qurol bilan ishlashda 
xavfsizlikni ta’minlash uchun zarur. Agar keltirilgan va yuqorida 
aytilgan tarzdagi bo‘rtiqli qurolning stvolida patron bo‘lsa, u holda 
bunday qurolni o‘q otishlar uchun ajratilgan maxsus xona — tirda, qurol 
stvoli o‘q tutgich tomonga yo‘naltirilgan holda tadqiq qilinadi. O‘qotar 
qurolning zanglashi oqibatida tiqilib qolgan qismlarini, qurol stvolida 
patron bor yoki yo‘qligidan qat’i nazar, yaxshilab moylaganidan so‘ng, 
joyidan siljitishga harakat qilish kerak. Agar qurol o‘qlanmagan bo‘lsa, 
tiqilib qolgan qismlarni siljitish uchun yog‘och bolg‘adan foydalanish 
mumkin. 
Kalta stvolli qurollarning zanglab ketgan tashqi qismlaridagi qalin 
zang qatlamlarini olib tashlash uchun, bunday qurolni bir necha soatdan 
bir necha kungacha kerosinli idish ichiga solib qo‘yish kerak. Uzun 
stvolli qurolni esa kerosin shimdirilgan latta bilan o‘rab quyish kerak, 
kerosinli lattaning bir uchi, kerosin lattadan oqib tushishi uchun maxsus 
idishga solib qo‘yiladi va qurolga o‘ralgan lattaning ustidan ma’lum 
vaqtlarda kerosin quyib turish kerak bo‘ladi. Qurol qismlaridagi zang 
qatlamini yog‘och kurakcha bilan tozalash mumkin va undan keyin 
qurolning tiqilib qolgan qismlarini yog‘och bolg‘acha yordamida siljitish 
mumkin. 
O‘qotar qurollarning ayrim qismlari ba’zida bir necha oy davomida 
zanglab ketadi. Chunki qurolning tashqi va ichki qismlari zanglashining 
oldini olish maqsadida moylanmagan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, 
ekspertizaga taqdim etilgan qurolning holati otish uchun yaroqsizligidan 
dalolat bersa ham, bunday quroldan bir necha patronlarni eksperimental 
otib, otilgan o‘q va gilzalarni mos holdagi kriminalistik hisoblar bo‘yicha 
tekshirishda foydalanish lozim. 
Ekspertizaga taqdim etilgan va qismlari shilinishi oqibatida vujudga 
kelgan bo‘rtiqlar va zanglash ta’sirida tiqilib qolgan qurolning qismlarini 
harakatga keltirilgandan keyin, bu qism va mexanizmlarining patronsiz 
o‘zaro ishlashi tekshiriladi. Bu jarayonda, ya’ni qism va 
mexanizmlarning ishlashida birorta chetlashish aniqlansa, unda qurolni 
qismlarga ajratmasdan turib, qurolning qism va mexanizmlarini ushbu 
noto‘g‘ri ishlashining sababini hech bo‘lmaganda, taxminan aniqlash 
lozim bo‘ladi. 
Qurol mexanizmlarining jangovar o‘q-dorilarsiz ishlashini 
tekshirishda, ekspert mexanizmlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ishlashiga 
ishonch hosil qiladi, ya’ni o‘q otish uchun yaroqlilik imkoniyati bor yoki 

---

 114 
yo‘qligi tusmolini tahlil qiladi. Bu holda ekspert, maxsus adabiyotlarda 
berilgan, taqdim etilgan qurolga aynan o‘xshash qurollarga qo‘yilgan 
talablarga asoslanadi. Masalan, berilgan to‘pponchaning tepkisi 
tashqarida joylashgan va o‘zi o‘qlanuvchi to‘pponchalarga qo‘yiladigan 
talablarga mos kelishi yoki kelmasligini aniqlash uchun quyidagi 
savollarga javob topish kerak: 
— to‘pponchada zanglash, ifloslanish, chuqur shilinish, yoriqlar, 
qabariq turtib chiqishlar, qismlarining egilishi, ezilishlar yo‘qmi;
— qurolning moylanishi qanday holatda;
— magazin ilmog‘i ishlaydimi, magazin quroldan oson olinib, oson 
kirgiziladimi;
— magazin og‘zining chetlari egilmaganmi. Uning jo‘natgichi oson 
harakatlanadimi;
— qurol zatvori kerakli yo‘nalishda harakatlanadimi va u zatvor 
ushlagichi bilan ushlab turiladimi;
— patrondon va stvol kanalining holati qanday;
— zatvor ushlagichi pastki holatga oson o‘tadimi va bunda zatvor 
ozod bo‘ladimi;
— zatvor oldingi holatga yetarli energiya bilan harakatlanadimi;
— stvol kanalining yopilishi yuz beradimi;
— tepki jangovar holatda ushlanib turadimi;
— saqlovchi moslamalar ishlaydimi;
— jangovar prujina va qo‘yib yuboruvchi mexanizm ishlaydimi;
— tepkini ko‘tarish va tushirish uchun zarur kuchning kattaligi 
qanday;
— urgich stvol kanalida to‘g‘ri joylashadimi, boyok to‘g‘ri 
chiqadimi va uning chiqish kattaligi yetarlimi;
— chiqarib tashlagich va qaytargich ishlaydimi;
— mo‘ljallagich (nishonga olish moslamasi) ezilmaganmi, ular 
kerakli holatda joylashganmi. 
Tadqiqotlarning keyingi bosqichida, ekspertizaga taqdim etilgan 
o‘qotar quroldan o‘q otilishi, uning urib–qo‘yib yuboruvchi mexanizmini 
ishlatish yoki uning tepkisini bosish, urgichni jangovar holatdan chiqib 
urilishi uchun zarur bo‘ladigan kuchni dinamometr yordamida 
aniqlanadi. Bu eksperimentlar bir necha marta o‘tkaziladi, agar qo‘sh 
stvolli qurol bo‘lsa, unda qurolning har bir stvolga tegishli tepkilar uchun 
eksperimentlarni alohida o‘tkazish talab etiladi. Undan so‘ng, 
eksperimentdan olingan natijalar bo‘yicha, o‘rtacha arifmetik qiymat 

---

 115 
olinadi va bu qiymatni, standart talablariga mos kelish yoki kelmasligini 
aniqlash maqsadida maxsus adabiyotlar va ma’lumotlar bilan 
solishtiriladi. Ushbu eksperimentlarni o‘tkazish uchun, dinamometrlar 
bilan birgalikda, qurol stvoli og‘zini tik qaratib quyib, uning quyib 
yuborish ilmog‘iga og‘irligi ma’lum bo‘lgan tarozi toshlarini osib ham, 
kerakli qiymatlarni aniqlash mumkin. 
Tepkini bosishda kerak bo‘ladigan kuchni aniqlash uchun 
jadvallardan foydalanish mumkin (3-jadval). 
3-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 0,8 kg kuch PPSH avtomati qo‘yib 
yuborish mexanizmining nosozligidan darak bersa, 0 kg kuch «Strela–2» 
va «TOZ–12» vintovkalari qo‘yib yuborish mexanizmlarining sozligigan 
darak beradi.