Turistik mahsulot narxining tarkibiy tuzilishi

3. Turizmda narx belgilash usullari
N arx belgilash sohasida ma‘lum siyosatni o`tkazayotganda, turistik firma sotish hajmga hamda oladigan foydaning miqdoriga faol ta‘sir etadi. Odatda, turfirma yaqin orada yuqori foyda olaman, deb turmahsulotni narxi ortig`i bo`lgan darajada sotmaydi, chunki egiluvchan narx siyosatini o`tkazishga harakat qiladi.
Narx belgilash siyosatiga ta‘sir etuvchi turistik tashkiloti quyidagi imkoniy maqsadlarga ega bo`ladi: o`z faoliyatini saqlab qolish, eng yuqori foyda olish, bozorning eng katta ulushiga ega bo`lish, turmahsulot sifati sohasida ustunlik qilish.

4. Imkoniy narxni belgilovchi holatlar
Narxni asosini aniqlashda ishlab chiqarish harajatlari, haridorlarning fikri, raqiblarning narxlari hisobga olinadi. Narxni belgilash eng oddiy usuli bu sarf-harajatlar asosida turmahsulot tannarxiga mahsulotni ishlab chiqaruvchidan iste‘molchiga yetkazish yo`lida harajatlar, soliqlar va foyda me‘yorini tavsiflaydigan ma‘lum ustamalarni qo`shish yo`li bilan aniqlash.
Umuman narxni belgilovchi to`rt asosiy omilni ajratish mumkin:
1. Harajatlar tarkibi (narx firma harajatlaridan ustun bo`lishi kerak);
2. Narxlar raqibligi;
3. Haridorlar Shu narxda sotib olishga tayyor bo`lgani (talab egiluvchanligi);
4. Turistik tashkilotlarning maqsadlari:
foydani maksimallashtirish;
sarmoyalar uchun mablag`lar qaytib kelishini saqlash;
yashab qolish (turizm industriyasining mavsumiy tafsiloti va raqobatning yuqori darajasi);
sotish hajmini ko`paytirish.
Talabning narx egiluvchanligi turizda narxning shakllanishida katta ahamiyatga ega. Agar narx o`sishi talabning nisbatan sust pasayishiga olib kelsa, bu holda talab noegiluvchan bo`ladi, agarda narxning xuddi Shunday o`sishi ro`y bersa, bunda talab pasayadi, natijada egiluvchan talab o`rnatiladi. Agar narx pasayishi sotishlarning ko`payishiga olib kelsa va harajatlarni qoplasa, bu talab egiluvchan bo`ladi, aksincha, talab egiluvchan bo`lmaydi.
Narx egiluvchanligi darajasi sayohatning dalillari va maqsadlariga bog`liq. Ish bilan bog`liq sayohatlar narxning o`zgarishiga rioya qilmaydi, shaxsiy maqsadda amalga oshirilayotgan sayohatlar narx o`zgarishiga bog`liq. Talabning narx egiluvchanligiga bog`liq bo`lgani tufayli turizm marketingda narxlar asosiy vositalar bo`lib hisoblanadi. Bu quyidagi sabablarga asoslanadi:
1. Narx o`zgarishi sotish hajmiga kuchli ta‘sir o`tkazadi. Odatda, nisbatan past bo`lgan narx turistlarni o`ziga jalb qiladi, ammo odatdagidan yuqori narx ham xuddi Shunday samara berishi mumkin. Iste‘molchilar yanada qimmat bo`lgan xizmatlarni juda sifatli deb qabul qiladi, ayniqsa ularni tekshirish imkoniyati bo`lmagan holatda.
2. Narx o`zgarishi, boshqa marketing tadbirlarga nisbatan, eng tez samara beradi.
3. Salohiyatli turistlar taklif etilgan xizmatlar o`zgarishina nisbatan narx o`zgarishiga tezroq javob beradi.
4. Yangi mijozlarni jalb qilish maqsadida ro`y bergan narz o`zgarishi samara berishi iuchun u faqat savdo vositachilar va salohiyatli mijozlarga qaratilgan tadbirlar bilan birgalikda amalga oshirilishi kerak.
Narxni belgilash uchun faqat narxni o`rnatish emas, balki to`lovlar usuli, ustamalar turlari, narx o`zgarishning siyosati (qancha tez va qanday holatlarda narxni o`zgartirish kerak), qo`shimcha xizmatlarga bo`lgan narxlarni aniqlashni hisobga olish kerak. Turizmda mavsumiy o`zgarishlar sezilarli bo`lgani tufayli talab va narx o`zgarishi ham mavsumga bog`liq bo`ladi.
Chet elga sayohat qilishda narx belgilanishi quyidagi asosiy omillarga bo`ysunadi:
1. Tur tannarxi va foyda darajasi.
2. Raqobat narxlar darajasi.
3. Bozorda talab va taklif nisbati.
Uch omildan birinchisini ko`rib chiqamiz. Bu ko`rsatkich turfirmani xorijiy tursayohatni tashkil qilishga bo`lgan barcha harajatlarni imkoni boricha to`laroq aks etishi kerak. Eng avvalo, bu turistlarga taklif etiladigan xizmatlarga bo`lgan narxlar baholovchilar va tariflar yig`indisi. Bu o`z faoliyatini tashkil qilish bilan bog`liq bo`lgan turfirmaning harajatlari. Bu ustama harajatlar maksimal darajada aniq hisobga olinishi kerak, chunki ular sotiladigan turlar narxlari bir qismi bilan qoplanishi zarur. Shunday bu harajatlar tarkibiga, odatda, quyidagilar kiradi: xodimlarning ish haqi, xonalar ijarasi, jihozlar amortizatsiyasi (kompyuterlar, printerlar, mebel va boshq.), xonalarni saqlash (yig`ishtirish, qo`riqlash, ta‘mirlash), kommunal xizmatlari, elektr quvvat ta‘minoti, aloqa, devonxona buyumlari. Reklama: marketing, xizmat safarlari, nufuzli taqdimotlari, ishlab chiqarish ta‘limi, ma‘muriy harajatlar (ruxsatnoma berish, sertifikatsiyalash va boshq.) albatta, hisobga olinishi kerak.


Qput= -Si,
bu yerda, Qput — putyovka (yo`llanma) qiymati; Si — harajatlarning i-nchi tarkibiy qismi; i — 1, 2, ... t — harajatlar kalkulyatsiyasi tarkibida sarflar tarkibiy qismlarning miqdori. Masalan, turistlar yashashi bo`yicha harajatlar, transport harajatlari, ekskursiya, konsert-tomosha tadbirlari harajatlari, ustama harajatlar, vizani rasmiylashtirish harajatlari, sug`urtalash harajatlari, soliqlar, turoperatori foydasi.
Imkoniy narxni belgilovchi holatlar Yangi tovar (xizmatlar)ga narx o`rnatishda ikki narx falsafasi amal qiladi: «sarasini olish» strategiyasi va bozorga mustahkam egallab olish strategiyasi.

«Sarasini olish» narx strategiyasi. Bunda firma o`z xizmatlariga yuqori narx o`rnatadi. Bu strategiya tovarga butun bozorning e‘tiborini emas, balki uning yuqori daromadga ega bo`lganlar segmentlarini tobe etishga qaratilgan. Bunday yondashuvdan foydalanish natijasi — yuqori foyda olish va xizmatni yaratish hamda bozorga uzatish bilan bog`liq harajatlarni qisqa vaqt ichida qoplash.

Bozorni mustahkam egallab olish strategiyasi. Bu kirib olish strategiyasi bo`lib, sotuvchi bunda o`z mahsulot (xizmati)ga imkon boricha past narx o`rnatadi va Shu orqali bozorga ko`pchilikni jalb qiladi. Past narxlar daromadi har xil bo`lgan iste‘molchilarni tovar (xizmat)ni sotib olishga undaydi, buning natijasida sotuvchilar qisqa vaqt ichida bozorning katta ulushiga ega bo`lishadi. Bu strategiyani qo`llashda dastlabki narx doimiy bo`lib qoladi. Strategiyadan foydalanish natijasi harajatlarni sekin qoplanishi va ularni qoplash uchun haridlarning yuqori darajasi bo`ladi.
Turfirmalarning narxlari prays-varaqalarda namoyon bo`ladi. Prays-varaqa butun mavsumga tuziladi va Shu mavsumga bo`lgan tur narxinidan iborat bo`ladi. Ammo ular safar muddatlariga, narx va yashash sharoitlariga bog`liq holda
o`zgarishi mumkin. Prays-varaq bozorning barcha segmentlar talablariga javob berishi kerak. Turistlar daromad darajasiga, yoshiga va soniga qarab narxlar tabaqalanishi kerak.
Yaxshi prays-varaq iste‘molchiga:
-firma narxlarini raqib narxlari bilan taqqoslash imkoniyatini;
-narxlar o`sishi va pasayishini tahlil qilish;
-katalog asaosida uyda o`tirib kelgusi safarni hisoblash va rejalashtirish imkoniyatini beradi.