TÜrk-islam mütefekkiRİ İbn sima eahreddin râZÎ

lac-însan  Bilgilerinin Kaynağı  Üzerine  Deneme,  tere.  sh.  8).
26

görüş  tamamıyla  ontolojiyi  (varlık  meselesini)  ilgilendiren  bir 
problemdir.  Bu görüşe göre varlık  sadece madde âleminde bu­
lunmaktadır. 
Bunun  ötesinde  hiçbir  varlık  yoktur.  Râzî nin 
pek  iyi  belirttiği  gibi,  bunlara  göre,  madde  âlejninin  ötesinde 
düşünülebilecek  herhangi  bir varlığın  hiçbir gerçekliği  yoktur.
Görüldüğü  gibi  burada  kelimenin  tam  manâsıyla  bir  on- 
tolojik  materyalizm  karşısında  bulunmaktayız  (1C).  Çünkü,  söz 
konusu  olan  şey  varlıktır,  tddia  «varlığın  sadece  madde  âle­
minde  bulunduğu  ve  onun  dışında  olm adığı»  dır.
İbn  Sînâ  nazariyeyi  sadece  nakledip  bunun  kimlere  ait 
olduğunu  söylememektedir.  Râzî  de  herhangi  bir  açıklamada 
bulunmaz.  Tûsî ise bunların antropomorfistler (müşebbihe)  ol­
duğunu  söylemekle  birlikte  herhangi 
bir  ayrıntıya  girmez. 
Açıklaması hem  eksik,  hem  de yanlıştır.
İslam  dünyasında  antropomorfistler,  T an rıyı  insana  ben­
zetmeye,  ona insana has, cisme uygun  sıfatlar vermeye  kalkış­
mışlardır.  Lâkin  bunlar  varlığı  tamamen  maddileştirmedikleri 
gibi  burada hissedilemeyen  şeyin  yok  olduğuna  dair  herhangi 
bir iddia  da  söz  konusu değildir ıu). 1
0
 1
1
10)  Materyalizm; 
(«maddeden  başka  hiçbir  cevher  yoktur»  id­
diasında bulunan bir doktrindir. Bunun çeşitli şekillerine göre 
maddeye  değişik  hususiyetler  verilir.  Ancak  müşterek  olan 
mevcut  vasıf;  dalma  müşahhas,  görülebilen,  şekillenmiş,  ha­
reketli  ve  mekânda  belirli  bir  yer  tutan  nesnelerin  bütünü 
olarak  ifade  edilir.).  A.  Lalande,  Vocabulaire,  ilgili  madde.
11) 
(...onların  Tanrılarının  saçı,  sakalı,  eti,  kanı...  vardır.  Bu­
nunla  beraber  -onlann  inandığı-  Tann,  cisimdir,  fakat,  ci­
simler  gibi  değildir.  Onun  kanı  vardır.  K anlar  gibi  değil...), 
Şehristânî,  el-Milel,  1/103-108,  173 174.  Ayrıca  bak,  Hasanü l- 
Irâkî,  el-Firaku’l-Müfterika,  sh.  74
27

Hatta  İslam  dünyasındaki  korporalistler  (I2J  bile,  kelime 
olarak  bu  doktrine  daha  yakın  olarak  görünmelerine  rağmen, 
materyalizmi  tam  manâsıyla  temsil etmezler 1
2
 (13).
İslam  düşünce  tarihinde  natüralistler  (14)  ve  dehrîler  (15) 
diye  tanınan zümre  materyalizm  esaslarına  daha çok  bağlı  ka­
lan kimselerdir.  Mesela  İbn  Râvendî  (I6)  ve  Ebû  Bekr  Zekeriyâ 
er-Râzî  (17)  böyledir 
Bunlar  monizme  (18) 1
9
  ve  hatta  monoteiz­
me (,9) karşıdırlar (20).  Bununla beraber bunları da tam değil  ve
12)  Korporalist;  mücessime;  clslmciler.
13)  Korporalistler  (milcessime);  «Allah  cisimdir,  ancak  cisimler 
gibi  değildir»  derler.  Tıpkı  bizim  «Allah  şeydir,  eşya  gibi  de­
ğil, o neflsttir, nefisler gibi değil, âlimdir, âlimler gibi değil...» 
dediğimiz  gibi.  Hasanü’l-İrâkl,  el-Firaku'l-Müfterika,  sh.  76. 
Mesela  İbn  Kerrâm  bu  görüştedir  :  «O,  Allah’ı  cisim  olan 
varlıklara  benzetmeye  kadar  gitti.  Ancak  cisim  demek,  bun­
lara göre, bizzat  kaim  demektir.  Onun  (Allah’ın)  cisim  olma, 
sı  bizzat,  kendi  kendine  kaim  olması  demektir».  Şehristânî, 
el-Milel,  1/108-109
14,  15)  Natüralistler;  tabliyyûn;  tabiatçılar.  Dehrjyyûn;  tempo, 
ralistler;  mutlak  olarak  zamana  inananlar.  Bunlar,  kademeli 
olarak,  bir  kısmı  öbür  dünyayı  (â h ire tl);  öldükten  sonra  di­
rilmeyi  inkâr  ederler :  «...çürümüş,  atılmış  kemikleri  kim  di­
riltir,  derler...  K u r’an,  36/78.»  Bir  kısmı  isç  görülen  madde 
^dünyasının  ötesinde  herşeyf  reddederler  :  «...bir dünya  ha­
yatından başka  şey yoktur.  Yaşar ve  ölürüz.  Bizi  öldüren, yok
eden dehir  (zaman)den  başka blrşey değildir...  K ur’an, 45/24.
16)  Vefâtı  293  h./910 m.
17)  841-926  m
18)  Tevhide,  birliğe,  varlığın  birliğine
19)  T a n n ’nın  birliğine,  bir  Allah  inancına
20)  Mesela  Zekeriyâ  er-Râzî  oluşa  ait  âlemin  teşekkülü  ile  ala­
kalı  beş  prensibin;  «Allah,  mutlak  mekân  (boşluk),  mutlak 
zaman  (dehr),  ruh  ve  heyûlâ  (ilk  m adde)»  varlığını  kabul 
eder.  Bak,  H.  Z.  Ülken,  La  Pensâe,  348.349
28

fakat  yarı  materyalist  saymak  gerekir.  Çünkü,  bunlarca  mad­
de, mekan, zaman, ruh...  diye ezelî prensipler kabul edilir, yani 
madde  yaratılmamış  gibi  tasavvur  edilirse  de  madde  dışında 
öteki  prensiplerin de ileri  sürülmesi  (21) 2
2
 bunlara tam  anlamıyla 
materyalist  denemeyeceğini  gösterir  <22).
Şu hâlde İbn Sînâ’nın karşısına aldığı bu grubu,  kelimenin 
tam  ve  gerçek manâsıyla,  temsil edenler,  İlkçağ  Yunan  mater­
yalistleri  olmalıdırlar.  Mesela  tam  bir  atomcu  olan  Demok- 
rit  (23) 2
4
,  bir  bakıma  onun  takipçisi  olan  Epikür  <24)..  İbn  Sînâ’ 
mn  ifadelerinin  tam  ve  gerçek  hedefini  teşkil  eden  kimseler 
olarak  kabul  edilmelidirler.
İşte bundan  sonraki  satırlarda İbn Sînâ’nın  bu  görüşü na­
sıl  tenkit  ve  reddettiğini  göreceğiz.
21)  Bak,  bir  önceki  (20.)  not.
22)  H.Z.  Ülken,  Genel  Fel.  Dersleri,  sh.  107
23)  Demokrlt  (m.ö.  420)  :  «İlk prensip  (m übdî),  ne sadece  unsur, 
tek  madde,  yalnız  başına  eleman  ve  ne  de  akıl,  yani  manevi 
kuvvettir. İlk oluş dört unsurun blrblrlyle karışmasından İba­
rettir.  Bütün varolanların  ilki  bunlar;  bu dört unsurdur.  Bü­
tün  basit  şeyler  bu  dört  unsurdan  bir  defada; 
birden  bire 
meydana  çıkmıştır.  Mürekkepler  daima  oluş  ve  bozuluş  İçin­
dedirler.  Ancak,  daimilik  kendi  türü  içinde,  bozuluş  da  kezâ 
aynı  nev'i  içindedir.  Dolayısıyla  âlem  bütün  olarak  bâkidir. 
Yok  olma;  yoktur.  Çünkü  basitler  daimidir...». 
Şehrlstânf, 
el-Milel,  II/ 100,  aynca  bak,  Weber,  Felsefe  Tarihi,  tere.  H.V. 
Eralp,  sh.  35
24)  Epikür  (m.ö.  4-3.  asır)  :  «Ona  göre,  bu  varlığın  prensibi  iki­
dir  :  Biri  boşluk,  ötekisi  sûrettlr.  Boşluk;  boş  mekân,  sûret 
ise  boşluğun  ve  mekânın  üstünde  olan  şeydir.  Bütün  varlık 
bundan  meydana  gelmiştir.  Ondan  olan  yine  ona  döner.  İlk 
ve  son,  başlangıç  ve  sonuç  (mebde  ve  mead)  odur.  Herşey 
yok  olucudur.  Lâkin  sonunda  hesap,  ceza...  yoktur».  Şehris- 
tânî,  el-Milel,  11/103.  Ayrıca  bak,  Weber.  Felsefe  Tarihi,  tere, 
H.V.  Eralp,  sh.  88.
29

2 
—
 
Hısötesı  Âlemde  Varlık
İbn  Sînâ,  materyalistlerin  iddiasını,  bizzat  hissedilebilen 
varlığın  kendisini  tahlil  ederek  çürütür.  Der  ki  :  Hissedilenin 
bizzat  kendisinin  dikkatle  gözden  geçirilmesi  onların  iddiala­
rının  saçmalığını  ortaya  koyar.  Hissedilebilen  (aynı  nev’i- 
den)  birçok  ferde  bir  tek  isim  verilebilir.  Mesela  «insan»  kav­
ramı.  Bu  isim  fertler  arasındaki  boş  bir  beraberlikten  ibaret 
değil  ve  fakat  onlar arasındaki  bir manâ  birliğidir.  Bu  tek  bir 
manâ  aynı  nev’iden  ayrı  ayrı  iki  fertte,  sözgelimi  A li’de  ve 
Mehmet'te  gerçek  olarak  vardır.  İmdi,  bu  varolan  manâ  eğer 
hissedilemeyen  birşey  ise,  his  onun  «hissedilemez»  olduğunu, 
yine  hissedilen  şeylerden  çıkarmış  demektir  ki  bu  saçmalık 
olur.  Yok,  hissedilebilen  bir  manâ  ise,  bu  takdirde  de,  hisse­
dilebilmesi  için  onun  belirli  bir  miktarı,  yeri,  şekli...  olması 
lazımdır.  Fakat,  böyle  olmuş  olsaydı,  bu  hâliyle  de  o,  aynı  za­
manda  iki  ayn  ferde  verilemezdi.  Şu  hâlde  bir  tek  hakikat, 
hatta  içinde  çokluğun  ayrılıklar  göstermediği  (içinde  bütün 
fertlerin  birleştiği)  temel  bir  hakikat  olarak  insan,  hissedile­
mez tamamen  makul  <25) birşeydir 2
5
 (26) 2
7
.
Ibn  Sînâ,  açıklamasına  devam  eder  :  «E ğer  varolan  her- 
şey  hisse  ve  vehime  girmiş  olsaydı,  bizzat  hissin  ve  vehimin 
kendilerinin,  hatta  gerçeğin  tek  ölçüsü  olan  aklın  da  bizzat 
hisse  ve  vehme  girmesi;  (onların  da  elle  tutulup  gözle  görü­
lür  olması)  gerekirdi.  Ayrıca  hissedilen  şeylerle  yakın  alakası 
bulunan  aşkın,  heyecanın,  helecanın,  öfkenin,  cesaretin,  kor­
kaklığın...  kendileri  de  vehime  ve  hisse  giren  şeyler  değildir. 
Elle  tutulup  gözle  görülen  şeyler  olmadığından  bunların  var­
lıkları  da,  maddi  yoldan  açıklanamaz»  <27\
25)  Akla  ait;  akıl  ile  bilinen
26)  İbn  Sînâ.  el-îşârât,  287-288,  m/435-437
27)  İbn  Sînâ,  el-lşârât,  290,  III/439
30

Materyalistlerin  iddiası  bundan  önceki  bölümde  tespit 
edilmişti  (28).  Râzı'ye  göre  işte  burada  ibn  Sînâ  onların  iddia­
sını  çürütmektedir.  «Zarurî  olarak  bilinen birşeydir ki  mesela 
insanlık  kavramı  bütün  fertleri  ; şahıslan  içinde  toplayan  bir 
hakikattir. Bu hakikat bir ölçüye, b ir şekle, bir keyfiyete sahip 
olmadığı  için  de  hislerle  kavranamaz.  Şu  hâlde  o,  akla  ait 
bir varlıktır» (29). Râzî ilave eder  :  «Hemen hatırlatalım ki, der, 
burada  İbn  Sînâ’nın  esas  gayesi  böyle  tamamen  (mücerred, 
akla  ait)  b ir  varlığın  bulunduğunu  göstermek  değildir.  Çün­
kü  problemin  temeli  bu  değildir.  Zira,  böyle  sadece  zihinde 
bulunan  mücerred  b ir  varlığa,  sözü  edilen  iddia  sahipleri  de 
itiraz  etmezler.  Dolayısıyla  asıl  mesele  bu  akıldaki  mücerred 
varlığın  gerçekten  bir  realiteye  sahip  olup  olmadığı  meselesi­
dir.  İşte,  îbn  Sînâ da  burada  bunun;  akla  ait  varlığın  (30)  ha­
kikaten  bir  dış  realiteye  sahip  olduğunu  göstermektir.  Şöyle 
ki  :  İnsan  (kavramın)ın  bütün  fertler  arasında  müşterek  olan 
bir  ölçüsü vardır.  V e bu müşterek  ölçü,  dışarda  (varolan  fert­
lerle  birlikte)  vardır,  bir  dış  realiteye  sahiptir.  İşte  fertlerde 
(insanlık),  ferdin  bütün  özelliklerinin  ötesinde  mevcuttur  ve 
hislerle idrak  edilemez.  Çünkü,  özellikler ferde aittir.  Bu özel­
liklerden  soyulmuş  olarak da insanlık  his  alanına girm ez»  (31) 3
2
.
«Ayrıca  his  ve  vehimin  kendileri  de  hissedilemeyen  şey­
lerdir.  Bilhassa  akıl  (büsbütün)  hisötesidir.  Fakat,  hiçbir  akıl­
lı  kendi  aklını  inkâr etmez.  İşte  bütün bunlar hissedilen  var­
lıklarda  hisctesi;  hissedilemez  şeylerin 
varolduğunu  göste­
rir»  (32\
28) 
Bak,  mahsûs  âlemde varlık,  sh.  25
29) 
F.  Râzî,  Şerhu’l-İşârât.  288
30) 
Mesela,  «İnsanlık»  kavramının
31
) 
F.  Râzî,  Şerhu’l-îşârât,  289-290
32) 
F.  Râzî,  Şerhu’l-İşârât,  290-291
31

Tûsî’ye  göre  Ibn  Sînâ  burada  hissedilen  varlıkların  ancak 
akılla  idrak  edilebilecek  tabiatlarının  bulunduğunu  göstererek 
yukarıdaki  iddiayı  çürütür  (33).  Tûsî’ye  göre  bu  tabiatlar  :
1 - Fertle birlikte de alınınca :
a —   Hariçte  vardır;  dış  gerçekliğe  sahiptir.  Ancak 
bu (fertler arasında)  müşterek  değildir.
b  —   Akılda  vardır;  akıl  içinde  bir  gerçekliğe  sahip­
tir.  Bu, müşterektir;  nev’in bütün fertlerine uygun niteliktedir.
2 - Yalnız Başına; fertlerden ayrı olarak düşünülünce :
a  —   Sadece  akılda  vardırlar;  yalnızca  akla  ait  bm 
gerçekliğe  sahiptirler  (34).
Bundan  önceki  bölümde  materyalistlerin  iddialarını  gör­
müştük  (35).  Onlara  göre  tek  varlık,  hissedilen  şeylerin  varlığı­
dır.  Onların  kanaati  ile  gözle  görülüp  elle  tutulan  âlem  vardır. 
Yukarıda  naklettiğimiz  ifadelerle  de  tbn  Sînâ  bu  görüşü  çü­
rütmekte;  hissedileni  tahlil  ederek  onun  ötesinde  de  bir  var­
lık  sahasının  bulunduğunu  göstermekte,  buna 
«akıl  sahası; 
akla  ait  saha»  demekte  ve  bu  varlığın  ancak  akılla  kavranaca­
ğını  belirtmektedir.
Burada  hemen  sormak  gerekir,  acaba  îbn  Sınâ’nın  belirt­
tiği  bu  akıl  sahasındaki;  akla  ait  varlığın  gerçekliği  nedir?  İti­
raf  etmek  gerekir  ki  Ibn  Sînâ’nın  cümlelerinde  bu  sorunun 
cevabı  pek  açık  değildir.  İşte bunu  açıklığa  kavuşturan  F.  Râ- 
zî'dir.  Râzî ye  göre,  Ibn  Sînâ burada,  sadece  zihne  ait  b ir  var­
lığın  bulunduğunu  göstermekle  kalmamakta  ve  fakat  bu  var-
33) 
N.  Tûsî,  Şerhu’l-İşârât,  III/436
34) 
N.  Tûsî,  Şerhıı'l-İşârât,  III/438
35) 
Bak,  «Hissedilen  Alemde  Varlık»  sh.  25
32

lığın  aynı  zamanda  gerçek  olduğunu  ;onun  b ir  dış  realiteye 
sahip  bulunduğunu  da  ortaya  koymaktadır.  Râzî’nin  kanaa- 
tince asıl mesele de zaten budur- Ve Râzî'nin açıklamasına göre 
bu  akla  ait  olan;  onunla  bilinen  varlık  aynı  zamanda  haricî 
realiteye  de  sahiptir.  Bu  hakikat,  dışardaki  fertte;  fertler ara­
sında  müşterek  bir  hâlde  bulunmaktadır.  Fakat,  fert  onu  bü­
tün  kendi  şahsına  ait  özelliklerin  ötesinde  bulundurmaktadır. 
Bu  sebeple  o,  hislerle  idrak edilemez.
Burada  akla  hemen  başka  bir  soru  gelmektedir.  Acaba 
ferdin  taşıdığı bu hakikat fertte daima umumî ve müşterek bir 
tarzda mı  bulunur?  Başka bir ifadeyle ferdin  taşıdığı bu haki­
kat  aynı  zamanda  bütün  fertlere  şâmil  olan  hakikat  midir? 
îşte  bu  noktaya  açıklık  kazandıran  da  N.  Tûsî  olmuştur.  Ona 
göre  mesela  «insanlık» 
Ahmet’in  şahsmda  b ir  dış  realiteye 
sahiptir.  Fakat bu,  sadece Ahmet'e aittir, Ahmet'in insanlığıdır. 
Dolayısıyla  bu,  başkasına  verilemez.  Lâkin  bizde,  bizim   Ah­
m et’i  idrakten  sonra  bizim  aklımızda  hasıl  olan  insanlık  akla 
ait  bir  insanlıktır  :  Aklımızdaki  bu  insanlık  bize  Ahmet'ten 
geldiği  için  orada  haricî  bir  gerçekliğe  sahip  bulunmaktadır. 
Akılla  kavrandığı,  akılda bulunduğu  için  akla  ait  bir varlıktır. 
Ve  nihayet  bu insanlık  Ahmet’ten  alınıp  onun  şahsına ait özel­
likleri  atılarak akılda, öteki fertlere de verilecek b ir tarzda ka­
labilir.  Bu  durumda  da  o,  tamamıyla  müşterek  b ir  varlıktır. 
Ayrıca  ve  bütün  bunların ötesinde  hiçbir fert,  hiçbir şahıs  göz 
önünde  bulundurulmaksızın,  sadece  mantığın  tarifi  ile,  tarif 
olarak  b ir  «insan»  ve  bir  «insanlık»  düşünülebilir.  Tûsî nin 
açıklamasıyla  bu,  bu  türlü  bir  varlık  sadece  akla  aittir,  yal­
nızca akılda bulunur.
Bizce  orijinalitesi  İbn  Sînâ'ya  ait  bulunan  «va rlık »  m   çe­
şitli  alanlardaki  realitesi  tam bir açıklığa kavuşmuş, onun hem 
hissedilen  âlemdeki  yeri,  hem  de  akıl  sahasındaki  hakikati
33

tespit  edilmiş  ve  aynca  bu  iki  saha  arasındaki  bağlantısı  sıkı 
bir  şekilde  kurulmuş  bulunmaktadır.
Sonuç  olarak  gerek  îbn  Sînâ  ve  gerekse  onun  buradaki 
tefsircisi  F-  Râzî  ve  N.  Tûsî’ye  göre  madde  ve  madde  âlemi, 
materyalistlerin  iddiasındaki  tek  varlık  (3S)  olmamak  şartıyla, 
vardır  ve  gerçektir.
Yine her üç  mütefekkire  göre,  konseptüalistleıin  3
6
 (37) 3
8
  zihne 
ve  akla  ait  dedikleri  varlık,  onların  iddisındaki  gibi,  boş  bir 
kalıp  ve  yalnızca  bir  isimden  ibaret  olmamak  kaydıyla  ve  no­
minalizmin  <38)  de  tam  zıttına  olarak,  bu  varlık  vardır  ve  ger­
çektir.
Ve  nihayet  îbn  Sînâ’nın  düşünce  sistemine,  onun  bilhassa 
Tûsî  açıklamasına,  uygun  olarak  diyebiliriz  ki,  yeni  ve  yakın 
çağlardaki anlamıyla  saf  ve  mutlak  bir  idealizme  (39)  düşmek­
sizin her türlü müşahhas  (konkre-concret)  (40)  varlıklardan ba­
ğımsız,  tamamen  akıl  sahasına  ait,  ancak  akılla  kavranabilen 
varlıklar vardır.
36) 
Materyalistlerin  iddiası  için  bak, sh.  27-29.  (Dipnot  10,  23, 24)
37)  Konseptüalistler  veya  konseptüalizm  :  «Bir  cinsi,  bir  nev’i... 
gösteren  hayvan,  insan...  gibi  kavramlann  hiçbir  hârici  rea­
litesi  bulunmadığına,  bunların  sadece  zihne  ve  akla  ait  ger­
çekliklerinin  olduğuna...  «inanan  görüş  ve  bunu  kabul  eden 
ler.»  A.  halande,  Vocabulaire,  ait  olduğu  madde»
38) 
Nominalizm  :-B u   iddiaya  göre  sözü  edilen  varlıklar  ne  bir 
dış  realiteye  sahiptir,  nede  zihne  ait  birer  hakikattirler.  A. 
Lalande,  Vocabulaire,  nominalizm  maddesi
39) 
Bilindiği  gibi  bu  tabir  çeşitli  nüansları,  içinde  bulundurmak­
tadır.  Platon’dan  Fichte  ve  Schelling’e  kadar  farklı  kimsele­
rin  görüşlerini  ifade  için  kullanılmakta  ise  de biz  bunu  onto- 
lojik  alanda  ve  «...varolmak,  idrak  edilmiş  olmak  demek­
tir...»  diyen  Berkeley’ın  (Bak;  Weber,  F.  Tarihi,  tere.  sh. 
275)  görüşlerini  ifade  eder  tarzdaki  idealizmi  kastediyoruz.
40 ı 
Fizik  âlemde  bulunan  ve  hislerle  bilinip  kavranan.
.34

Burada  bir  noktaya  daha  temas  edelim.  Yukarıda  naklet­
tiğimiz  ifadeleriyle  Ibn  Sînâ,  materyalistlere  karşı  aşk,  heye­
can...  gibi  bazı  şuur  hâllerini  göstermekte  ve  bunların  mater­
yalist  yoldan  açıklanamayacağını  söylemektedir  (4,).  Bu  delil 
oldukça  sağlam  ve  kuvvetlidir.  Ibn  Sînâ’nın  buradaki  usûlüne 
ve üslûbuna uymadığı  için  kendisi  tarafından  mesele  detaylan- 
dınlmamıştır.  Ne  yazık  ki  buradaki  şerhediciler  de  meselenin 
bu  yönüne  gereken  ehemmiyeti  vermemişlerdir.
Bilindiği  gibi  şuur  hâlleri  de  materyalistlerce  maddî  yol­
dan  izah  edilmeye  çalışılmıştır. 
Daha  ilk  çağlarda  Demok- 
rit (42\ Epikür <43) ve onlar gibi düşünenler ruhu, şuuru ve  şuur 
hâllerini  atomlarla,  atomların  çeşitli  terkip  ve  hareketleriyle 
açıklamaya  çalışmışlardır.  Daha  sonraki  asırlarda  da  buna 
paralel  iddialarla  psikolojik  hadiseler,  fizyolojik  hadiselere  ic­
ra  edilmeye  kalkışmış,  ruh  hâlleri  epifenomen  <44)  olarak  gö­
rülmek  ve  gösterilmek  istenmiştir  4
1
 4
2
 4
3
 4
4
 (45).
Biz  burada  psikolojik  hadiselerin  tahliline  girecek  deği­
liz.  Ancak  varlık  yönünden  ve  tbn  Sînâ’nın  düşüncesi  açısın­
dan  hissedilen  âlemin  ötesindeki  varlığı  ispat  için  ileri  sürülen 
delilin  kuvvet  derecesini  belirtmek  için  dikkatimizi  bu  yöne 
çevirmiş  bulunuyoruz.  F.  Râzî'nin  bu  noktaya  fazla  ilgi  gös­
termemelerini  kendileri  için  bir  zaaf  kabul  ediyoruz.
41) 
Bak,  sh.  34
42) 
Demokrit  ve  fikirleri  için  bak,  sh.  29,  dipnot  23
43)  Epikür  ve  fikirleri  için  bak,  sh.  29,  dipnot  24
44) 
Gölge  hadise
45) 
Tafsilat  için  bak,  H.  Z.  Ülken,  Tarihî  Maddeciliğe  Reddiye, 
sh.  75-100
J5

Materyalistlerin  ideolojik  beyanları 
bir  yana,  en  koyu 
ampiristler,  mesela  Locke  bile  boş  bir  levha  (46)  da  olsa  mad- 
de-ötesi  bir  varlık  hâlinde  ruhu  ve  fikirlerin  teşekkülünü  izah 
için «alıcılık »  (47) 4
8
 ve «teem mül»  <48) dediği  «a  priorik»  kabiliyet­
lere  sahip  bir  şuur  kabul  etmektedir  (49).
Şu hâlde  antitezdeki  zaman  zaman  çıkan  kıvılcımlara  rağ­
men  tbn  Sînâ’nın  bu  delili  varlığını  ve  ehemmiyetini  muha­
faza  etmektedir.  Şuurun  işleyişinde  ve  şuur  hâllerinin  mey­
dana  gelişinde  maddî  vasıtaların  ve  yardımcı  aletlerin  bulu­
nuşu veya vazgeçilmez oluşu bir yana,  şuurun varlığı her  türlü 
maddenin  ve  madde  hâllerinin  ötesinde  görünmektedir.
Şimdi  meseleyi  şu  basamağa  çıkarmış  bulunuyoruz  :  Şu 
veya  bu  alanda  olması  bir  yana,  muhakkak  olan  şu  ki  varlık 
bir  gerçekliğe  sahip  bulunmaktadır.  Fakat,  acaba  bu  gerçek­
leşme nasıl  olmuş, varlık nasıl  gerçeklik  kazanmıştır?  Varlığın 
gerçekleşmesi  kendiliğinden mi  olmuştur?  Yoksa,  herhangi bir 
sebep  ve  vasıta  ile  m i  ortaya  çıkmıştır?  Kısacası  varlığın  bu 
gerçekliği  nasıl  sağlanmıştır?
lleriki  sahifelerde  bu  sorunun cevabını  aramaya  çalışaca­
ğız.
46)  Table  rase
47) 
Tesir  alma,  tesiri  kabul  etme  (râceptıvite),  müteessir  olma 
kabiliyeti  veya  kuvvesi,  (bir  manâda  appâtition)
48) 
Teemmül;  refleksion  (râlexion);  düşüncenin  kendi  kendine 
dönmesi,  kendi  üzerine  kapanması.
49ı 
John  Locke  (1632-1704),  tafsilat  için  bak,  Weber,  Felsefe 
Tarihi,  tere.  H.  V.  Eralp,  sh.  261-262.  Ayrıca  (materyalist 
psikoloji  için)  bak,  H.  Z.  Ülken,  Tarihi  Maddeciliğe  Reddiye, 
sh.  75-100
36

IV
V A R O L U Ş
A
  —
 
Problem in  Esası
Bundan önceki bölümlerde Ibn Sînâ, F.  Râzî ve N. Tûsî'nin 
görüşleri  açısından  Varlık'ı  mücerred yönden;  sübjektif  (1)  bir 
hadise  olarak  ele  aldık  (2) 3
 4
.  Arkasından  da  bu  varlığın  gerçek­
liği  üzerinde  durduk;  onun  hangi  alanlarda  ve  ne  derece  ger­
çeklik  kazandığım gösterdik  <3).
Şimdi  de  dikkatimizi  bu  «gerçeklik  kazanma  hadisesi»ne, 
bunun  «keyfiyeti»ne,  yani  «varoluş»a  çevirelim.  Şu  veya  bu 
alanda  varlık  acaba  nasıl,gerçekleşecektir?  Başka  bir  ifadeyle 
varlığın  realite  kazanması  nasıl  olacaktır  ve  olmaktadır?
îbn  Sina  meseleyi  şu  şekilde  ortaya  koyar  :  «H e r  hak, 
kendisi  ile hak olduğu zatî hakikati bakımından aynıdır M), bir­
dir (5), belirsizdir (6).  Öyleyse her hak, bununla  (bu hakikati  ile) 
kendi  varlığına  nasıl  kavuşur?»  (7).
1)  Objektifin  mukabili  olarak  «zihne  ve  nefse  ait,  zihinde  mevi 
cut,  nefiste  meydana  gelme  bakımından»  demektir.