Turkish Studies

Devletleri, II. Baskı, Murat Kitabevi, Ankara 1992.  

127

Çimgu  Tura  Cengiz  Hanın  kasabası  anlamına  gelmektedir;  Tümen  kelimesi  Moğolca  10.000  anlamına  gelir, 

A.K. Matveyev, Geografiçeskiye nazvaniya Urala, 2nd ed., Sverdlovsk, 1987, ss. 172-174. 

---

Türk Tarihi Açısından Sibirya’nın Kısa Tarihi (Başlangıçtan XVI. Yüzyıla Kadar)          1879 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 

Volume 6/1 Winter 2011 

sonucu  Tatarlar

128

  oluĢtu,  tıpkı  batıdaki  BaĢkırt  ve  daha  doğudaki  Baraba,  Çat,  EvĢtin,  ve  Çulım 

tatarları gibi bütün bu topluluklar Sibir hanlığının yönetimi altında bulunuyordu.

129

 

14. yüzyılın baĢlarında birçok sebebin bir araya gelmesiyle gittikçe zayıf düĢen Altın Ordu 

Aksak  Timur‟un  arka  arkaya  yaptığı  üç  sefer  sonunda  artık  bir  daha  eski  gücüne  kavuĢamadı. 

Hanedan üyleri arsında çıkan iç mücadele, ticaretin güvensizlik nedeniyle azalması, komĢularının 

kuvvetlenmesi  zayıflamasındaki  baĢlıca  etkenler  olarak  görülebilir.  Altın  Ordu  devletinin  son 

büyük hanı Timur‟un muasırı ToktamıĢ Handır (1376–1391). ToktamıĢ‟tan sonra kısa süreli birçok 

han tahta çıktıysa da baĢarılı olamamıĢtır. 1480 yılında Han Seyit Ahmet Moskova büyük knezi III. 

Ġvan‟ı sıkıĢtırmıĢ ancak ileri harekette geç kalınca tarihin dönümü gerçekleĢmiĢ, Moskova knezliği 

kendiliğinden Türk hakimiyetinden kurtulmuĢ ve bölgenin en güçlü devleti haline gelmiĢtir. 1502 

tarihinde ise altın ordu devleti tamamen ortadan kalkmıĢ, bu hakanlığın enkazından Kırım, Kazan, 

Sibir, Astırhan ve Nogay

130

 hanlıkları doğmuĢtur.

131

 Altın ordunun parçalanmasından sonra kurulan 

Batı Sibir Hanlığının bilinen ilk hükümdarı Mamık oğlu Taybuga‟dır. Çingiz ona ĠrtiĢ, Tobol, ĠĢim 

ve Tura ırmakları boyunu vermiĢti ve merkezi bugünkü Tümen Ģehridir, o zamanki adıysa Çimki 

Tura‟dır. 

132

    Taybuga‟dan  sonra  oğlu  Hoca  Han  o  ölünce  de  oğlu  Mar  Han  tahta  çıkmıĢtır.  Mar 

Han Kazan hanlığına ait küçük bir bey olan Opak‟ın kız kardeĢiyle evlenmiĢtir, aralarında meydana 

gelen  mücadelede  Mar  han  ölünce  oğulları  Opak  sarayına  esir  alınmıĢ  böylece  Sibir  Hanlığı  bir 

müddet  Opak  Han  nezaretinde  kalmıĢtır.  Ancak  Muhammed  ile  AngıĢ  hanlar  kaçarak  tekrara 

babalarının hanlığını ele geçirmiĢlerdir. Daha sonra Muhammed Han Tümen yani Çimgi Tura‟dan 

taĢınarak  bugünkü  Tobolski  Ģehrinin  17  km  yukarısındaki  Ġsker  “Sibir”  Ģehrini  kendine  payitaht 

yapmıĢtır  ve  bundan  sonra  da  bu  bölge  Sibirya  diye  anılmıĢtır.

133

  Batı  Sibirya  Hanlıklarında 

yaĢayan  Türk  unsurlar  Kazan  hanlığı  gibi  baĢlangıçta  yaĢadıkları  göçebe  hayatı  terk  ederek 

çoğunluğu  ormandan  müteĢekkil  yeni  yerlerinde  yerleĢik  hayata  geçtiler  ve  Kızıltura,  TaĢaktan, 

Tümen ve Sibir benzeri muhteĢem kasabalar kurdular.

134

  Bu  kasabalar  sadece  Tatarlar  tarafından 

değil BaĢkırt, Mansi, Hanti ve Selkup beyleri tarafından da yönetilebiliyordu ve her yıl deri veya 

orman ürünlerinden devlete vergi ödüyorlardı.    

Ruslar  Sibirya  ile  iliĢkiyi  Kazan  merkez  olmak  üzere  Orta  Asya‟ya  doğru  Perm,  Çumgi 

Tura  ĠrtiĢ  ve  Kıpçak  yoluyla  sağlıyordu.  Böylece  Rusya  Avrupa‟yı  zengin  Türkistan  ve  Çin‟e 

bağlıyor  kuzey  yolundaki  en  önemli  noktalardan  biri  haline  geliyordu.  Ayrıca  bu  dönemde  Sibir 

Tatarlarının bütün ihtiyaçları Buhara tüccarları tarafından karĢılanmaktaydı.

 135

 

Kazan Hanlığı 1552 yılında Ruslar tarafından istila edilince Ġdil Ural bölgesinin ardındaki 

Türk  kavimleri  yeni  bir tehlikeyle  karĢı  karĢıya  gelmiĢlerdir.  Sibir  Hanlığındaki  Taybuga  beyleri 

Bek  Bulat  ile  Yadigâr  Rus  Çarına  hediyeler  göndererek  Rus  devletinin  egemenliğini  kabul 

ettiklerini bildirmiĢlerdir.

136

 Daha sonra Ruslar, Ġdil Ural bölgesindeki Nogay ve Özbek bölgesine 

yöneldiler. Bu arda Yadigar Han da Sibir de hakimiyetini sürdürebilmek için Çingiz sülalesinden 

olduğu  rivayet  edilen  Küçüm  hanla  mücadeleye  tutuĢmuĢ  ancak  Küçüm  hana  yenilerek  1563 

yılında  tahtı  bırakmak  zorunda  kalmıĢtır.

137

  Küçüm  sadece  Ruslara  karĢı  mücadele  de  baĢarılı 

                                                 

128

 M. Z. Zekiev, Törki-Tatar Etnogenezi, Fikir NeĢriyatı, Kazan, 1998. 

129

  Forsyth,  A  History  of  the  Siberia,  s.23;    A.  N.  Kurat-Ahmet  Temir,    “Sibir  Hanlığı”,  Türk  Dünyası  El