Turkiston-Rossiya o'quv qo'llanma doc

2. Iqtisodiy munosabatlarda mahsulot turlari,
savdo aylanma-
sining ortishi.
Buxoroliklar Kuchumxon hukmronligi (XVI asrning 
ikkinchi yarmi) davridayoq Sibirning mahalliy aholisi bilan savdo 
aloqalari o`rnatgan edilar. Buxoroliklar O`rta Osiyodan keltirilgan 
mollar evaziga Sibirdan qimmatli mo`ynalarni olib o`z yurtlariga 
qaytganlar. O`zaro savdo munosabatlari Sibir Moskva davlati tomonidan 
bosib olingandan keyin ham davom etdi. Masalan, buxoroliklarning 
Sibirdagi savdo-sotiq faoliyati shu darajada tanlangan ediki, hatto 
ularning Tobolskdagi maxsus do`konlari XVII asr boshlaridanoq 
vujudga kelgan edi. Chunonchi, Tobolsk
5
shahrining 1623- yilgi 
ro`yxatida bu shaharda buxoroliklarning qancha do`konlari bo`lganligi 
qayd etilgan. 
Buxoro savdogarlari Sibirdagi shaharlar va aholi yashaydigan 
joylarni turli xil mollar bilan ta`minlab turganlar. Jumladan, 1658- yilda 
buxorolik Nodir Boqiyev Berezovskdan 3630 ta olmaxon, 45 ta suvsar, 
160 ta oqsichqon va 23 ta tulki mo`ynasini Tobolskka keltirgan. 1662- 
yili boshqa bir buxorolik savdogarning Surgutdan 3000 ta olmaxon, 25 
ta tulki mo`ynasini Tobolskka keltirgani ko`rsatilgan. 
XVII asr o`rtalarida Sibirda bo`lgan sayohatchilardan biri Tobolsk-
dagi buxoroliklarning do`konlarini quyidagicha bayon etgan: “Buxoro-
liklar paxtani katta-katta bo`z qoplarda sotadilar. Bundan tashqari ular 
paxta ipidan to`qilgan gazlamalar, zarbof matolar, atlas, yo`l-yo`l 
shoyilar, shuningdek qalampir, qimmatbaho toshlar va boshqa narsalar 
sotadilar”.
O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi savdo aloqalarida XVIII asrda 
ham Buxoroning yetakchi o`rin egallaganini ko`rish mumkin. Jumladan, 
1787-1796- yillarda Rossiyaga O`rta Osiyodan keltirilgan mollarning 
qiymati 4625861 rublni tashkil qilgan bo`lsa, ulardan Buxoro 
amirligining ulushi 4518316 rublga teng bo`lgan. Mazkur davrda O`rta 
Osiyoga Rossiyadan keltirilgan 4094028 rubl miqdoriga teng 
mahsulotlarning Buxoroga to`g’ri kelgan hissasi 3680869 rublga tengdir. 
Ko`rsatib o`tilgan 10 yil davomida Buxoro amirligi bilan olib borilgan 
ayirboshlash savdosi Rossiyaga 450 ming rubldan ortiq daromad 
keltirgan. 
5
Sibir xoni Kuchumxonning poytaxti Kashlik 1582- yil kuzida Moskva davlati tomonidan bosib 
olingandan so`ng, ruslar tomonidan Tobolsk nomi bilan atala boshlangan - mualliflar.

---

54 
XIX asr boshida Rossiya gazmol to`qish sanoatining rivojlana 
borishi mamlakatda ip yigiruv manufakturalari qurish va uni 
ko`paytirish vazifasini qo`ydi. Shu tariqa Rossiyada ip yigiruv 
manufakturalari paydo bo`la boshladi. Shu vaqtdan e`tiboran Rossiya 
hukumati O`rta Osiyodan tayyor paxta ipi bilan bir qatorda ko`proq 
paxta xom-ashyosini olishga intildi.
XIX asrning dastlabki yillaridan boshlab rus hukumati O`rta 
Osiyodan Rossiyaga keltirilayotgan paxta miqdori va uni yanada 
ko`paytirish yo`llari haqida ma`lumotlar to`plashga kirishdi.
1808- yili 2- avgustda rus hukumati tomonidan berilgan buyruqqa 
binoan Orenburg ma`muriyati Aleksandr yigiruv manufakturasi uchun 
paxta sotib olishga kirishdi. Troisk bojxonasining rus hukumatiga 
bergan bildirishiga ko`ra, 1809- yilda bu yerda mazkur manufaktura 
uchun O`rta Osiyo savdogarlaridan 28 toy paxta sotib olindi. Endilikda, 
O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar, to`qimachilik 
sanoatining paydo bo`lishi natijasida, xususiyatiga ko`ra o`zgara 
boshladi. 
Rossiya sanoatining rivojlana borishi bilan bu yerda O`rta 
Osiyodan keladigan yigirilgan ip, paxta va ipakka bo`lgan ehtiyoj tobora 
kuchaya bordi. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab yigirilgan ip, 
paxta va ipak narxining tezlik bilan ko`tarilib borishi buning yaqqol 
dalilidir. 1760- yilda Orenburgda ingichka paxta ipining bir pudi 20 
so`mdan 25 so`mgacha sotilgan bo`lsa, 1802- yilga kelib uning narxi 60 
so`mdan 70 so`mgacha, 1811- yilda esa 120 so`m va undan ham 
qimmatroqqa sotilgan. 1760- yilda bir pud paxta 5 so`mdan 8 so`mgacha 
sotilgan bo`lsa, 1803- yilga kelib 45-50 so`mdan 70 so`mgacha yetdi. 
1754- yilda bir pud ipakning narxi 30 so`mdan 60 so`mgacha bo`lsa, 
1804- yilda u 120 so`mdan 180 so`mgacha va 1811- yilda esa 600 
so`mdan 700 so`mgacha ortdi. Bu davrda O`rta Osiyodan Rossiyaga 
asosan 3 nav paxta keltirilgan: birinchi nav Shahrisabz paxtasi 
hisoblanib, uning har pudi 45 so`mdan 70 so`mgacha, ikkinchi nav 
O`ratepa va Jizzaxdan keltirilib, bir pudi 40 so`mdan 50 so`mgacha va 
uchinchi nav Miyonqol paxtasi hisoblanib, uning har bir pudi 35 
so`mdan 45 so`mgacha bo`lgan. 
XIX asrda O`rta Osiyodan Rossiya shaharlariga paxta va yigirilgan 
ip bilan bir qatorda ko`plab har xil to`qima hamda tayyor kiyimlar 
keltirilishi davom etdi. Rossiya to`qimachilik sanoati rivojlanayotgan 
bo`lsada, rus to`qimachilik sanoati iste`mol qilinayotgan gazmolning 

---

55 
faqat 30% miqdorinigina to`qir edi. Shuning uchun ham Rossiyada O`rta 
Osiyo to`qimasiga bo`lgan talab katta edi.
1811- yilda polkovnik Strukov O`rta Osiyodan keltiriladigan 
gazmollarning ahamiyatiga to`xtalib: “Osiyoliklar keltiradigan har xil 
gazmollar oddiy kishilar tomonidan kiyim-kechak uchun zo`r ishtiyoq 
bilan ishlatiladi, chunki u kiyim uchun yumshoq va chidamlidir”, deydi.
XIX asrda o`sib borayotgan Rossiya to`qimachilik sanoati rus 
hukumati oldiga Rossiyaga xom-ashyo-paxta va yigirilgan ip 
chiqariladigan o`lkalardan biri bo`lgan O`rta Osiyo bilan o`z iqtisodiy 
aloqalarni yanada kengaytirish va mustahkamlash vazifasini qo`yadi. 
1802- yil aprelida Rossiyaning O`rta Osiyo bilan iqtisodiy aloqa-
larini rivojlantirish masalasi Rossiya podsholigi hukumati Davlat 
Kengashida muhokama qilinadi. Davlat Kengashida Osiyo mamlakatlari 
bilan savdo aloqalari Yevropa davlatlarini, xususan Angliyani boyitishda 
muhim vosita bo`lganligi ko`rsatiladi. Shuningdek, Kengashda Rossiya 
va O`rta Osiyoni bog’lovchi uchta asosiy karvon yo`li: 1. Mang’ishloq, 
2. Orenburg, 3. Sibir yo`llari mavjud ekanligi ta`kidlanadi. Ushbu 
Kengashda Rumyansev ma`ruza qilib, Rossiya va O`rta Osiyo shaharlari 
o`rtasidagi iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish masalasi ustida 
to`xtalib, bu aloqalarni rivojlantirishga xalaqit berayotgan asosiy 
sabablardan biri karvon yo`llari o`tadigan qozoq dashtlaridagi 
tartibsizliklar ekanligi ko`rsatilib, Rossiya tobeligidagi qozoq urug’lari 
ustidan nazoratni kuchaytirish taklif qilinadi. Kengashda tavsiya etilgan 
savdoni rivojlantirishga oid yuqoridagi tadbirlar rus imperatori 
tomonidan ma`qullandi.
1803- 
yilda 
Petropavlovsk, 
Semipalatinsk 
va 
Buxtarma 
bojxonalariga O`rta Osiyo shaharlariga rus savdo karvonlarini jo`natish 
huquqi berildi. 
Sibir general-gubernatori M.M. Spiranskiyning (1772-1839) O`rta 
Osiyo va Rossiya savdosi haqida to`plagan ma`lumotlariga qaraganda, 
bu davrda Toshkent savdogarlari butun Sibir liniyasi bo`ylab savdo 
qilganlar, rus hukumati qonun-qoidalarini yaxshi bilganlar, rus tilini 
yaxshi o`zlashtirganlar. 
Polkovnik Strukov to`plagan ma`lumotlarga ko`ra, XIX asr 
birinchi o`n yilligida har yili Toshkentdan Sibir shaharlariga, asosan 
Semipalatinsk bilan Petropavloskga bir mingdan ikki mingga qadar 
tuyalarga ortilgan turli tovarlar keltirilib turilgan. Bu vaqtda Buxorodan 
Rossiyaga bir yilda 3000-4500 tagacha, Xivadan esa mingga yaqin 
tuyalarga yuklangan tovarlar jo`natilib turilgan.

---

56 
Buxoroda savdo ishlari yanvarda boshlanib maygacha davom 
etgan. Boshqa mamlakatlardan kelgan savdogarlar uchun Buxoroda 10 
ta karvonsaroy mavjud edi. Buxorodagi savdo-sotiq ishlarida oltin, 
kumush, mis Buxoro pullari muomalada bo`lgan. Buxoroning 1 oltin 
puli ruslarning 16 rubliga teng kelgan. Agar o`zaro savdo munosabatlari 
natijasida oltin tangalar xorijdagi mamlakatlarga taalluqli bo`lsa, uni 
eritib Buxoro chervonlariga aylantirilgan. Buxorodan oltin tangalarni 
olib chiqib ketish yoki olib kelish, chervonlarni olib chiqib ketish yoki 
ularni oltin zeb-ziynatlarga aylantirish taqiqlanmagan edi. Buxoroda 
savdo-sotiq yoki tovar almashtirish naqd pullarda, shuningdek, qarzga 
ham amalga oshirilgan. Ammo bunday holat hech qanday yozma 
majburiyatlarsiz, veksellarsiz amalga oshirilib, faqat guvohlar 
ko`rsatmasiga asoslangan. 
Xorijdan Buxoroga kelayotgan karvonlar shahardan tashqariga 
joylashib, amaldorlar qo’shbegi farmoyishiga binoan kelgan tovarlarni
hisob-kitobini 
olib, 
tegishli 
boj 
solig’i 
olganlar. 
Buxoroga 
keltirilayotgan tovarlardan quyidagi tarzda boj solig’i olingan: agar 
keltirilgan tovarni musulmon olib kelgan bo`lsa –1/40 qismi ya`ni 2,5%, 
tovarni xristianlar yoki forslar olib kelgan bo`lsa 1/20 qismi ya`ni 5% va 
ba`zan bu ko`rsatkich 10 yoki 20% gacha ham borgan. Rus tovarlariga 
munosabat Xivada o`ziga xos edi. Rus savdo karvoni Xiva xonligining 
qayeriga yuborilmasin, ushbu karvonni faqat poytaxt orqali o`tishiga 
majbur qilinardi. Bundan maqsad har xil soliqlar edi. Agar savdo 
karvonlari Xiva yo`lidan yurmay, boshqa yo`lni tanlasa, unda ularning 
tovarlari talon-taroj qilinardi. Rossiyadan keltirilgan tovarlarga 
belgilangan soliqlardan tashqari, Buxoroda qo’shbegi va amaldorlarga 
turli sovg’alar ham berilardi. Buxoro amaldorlariga beriladigan 
sovg’alar odatdagi hol edi. 
Rossiya fuqarolaridan O`rta Osiyoga ko`proq tatar savdogarlari 
tashrif buyurishgan. Chunki ularni boshqa musulmonlar qatori yaxshi 
kutib olinib, xonlik himoyasiga olingan. O`z navbatida tatar 
savdogarlariga mahalliy aholining o`zi ham do`stona munosabatda 
bo`lib, xayrixohlik qilganlar. Shuning uchun ham rus savdogarlari o`rta 
osiyoliklar bilan savdo qilishda ko`proq tatarlardan foydalanishgan. 
Bunday holat rus hukumatining ma`lum bir noroziligiga olib kelgan. 
Shuning uchun ham rus hukumati o`z elchilari orqali O`rta Osiyo 
xonliklaridan savdo munosabatlarida rus va musulmonlaridan olinadigan 
soliqlarni tenglashtirishni so`ragan. Hatto, Rossiya tashqi ishlar vaziri 
K.V.Neselrode XIX asr boshlarida Buxoro elchisi Mirza Azimjonov 

---

57 
Peterburgga kelganda, amirdan xristianlardan olinadigan soliqlarni 
tenglashtirishni so`ragan. Bunga elchi o`zi bergan javobda xristianlardan 
ikki barovar soliq olinishi islom arkonlari bilan bog’liq bo`lib, buni hatto 
amirning o`zi ham bekor qilishga ojizligini ta`kidlagan. 
O`rta Osiyo va Rossiya savdo karvonlarining kelish va ketishlari 
ham ma`lum bir tartibda amalga oshirilgan. Savdo karvonlarning o`zaro 
tashrifi Nijegoroddagi yarmarkaning ochilish davriga ham bog’liq 
bo`lgan. Odatda Nijegorod yarmarkasi iyul oyi o`rtalarida boshlanib, 20- 
avgust atrofida tugagan. Shu munosabat bilan Buxoro savdo karvonlari 
Rossiyaga barvaqt yo`lga chiqqan. Chunki Buxorodan Rossiya 
chegaralarigacha ikki oy yo`lda yurishga to`g’ri kelgan. Ko`p hollarda 
O`rta Osiyo savdo karvonlari may oyida Rossiyaga yetib kelganlar va bu 
jarayon noyabr oyiga qadar davom etgan. Umuman qizg’in savdo ishlari 
iyun oyi boshlaridan dekabr oyiga qadar davom etgan. O`rta Osiyo - 
Rossiya savdo munosabatlarida qozoqlar nafaqat yo`l boshlovchi, balki 
karvonlarga nisbatan qaroqchilik, talonchilik ishlarini ham amalga 
oshirganlar. Savdo yuklarini olib o`tishda transport haqi yuklar soniga 
qarab belgilangan. Masalan, Orenburgdan Buxoroga 1 ta tuyadagi yuk 
uchun 17-25 rubl kumush olingan. XIX asr boshlarida bu narx 9-16 
rublni tashkil qilgan. Bitta tuyada 2 botmon yoki 16 pud yuk olib ketish 
mumkin bo`lgan. Iyun oyidan savdoning hammasi “Ayirboshlash 
saroyi”ga ko`chib, yarmarka shaklida davom etgan. Yarmarkaga 
Moskva, Tula, Yaroslavl, Penza, Qozon, Simbirsk, Astraxan, Saratov va 
boshqa guberniyalardan savdogarlar kelganlar. Yarmarkada savdo 
ishlari 1755- yil 1- dekabrda qabul qilingan nizom asosida olib borilgan. 
Ushbu nizomga muvofiq o`rta osiyolik savdogarlar ixtiyorida 
qimmatbaho toshlar, oltin, kumush bo`lsagina Moskva va Peterburgga 
borishlari mumkin bo`lgan. Istisno tariqasida Moskva va Peterburgga 
maxsus yorliq orqali yuborilganlar. Bundan ko`rinib turibdiki, O`rta 
Osiyo savdogarlarining Rossiyadagi markaziy shaharlariga borib savdo 
qilishlari ma`lum bir norozilikka olib kelgan. Shu sababdan Yekaterina 
II 1763- yili Senatga bergan topshirig’ida har qanday shikoyatlarga va 
noroziliklarga o`rin qoldirmay, savdogarlarga sharoit yaratib berish 
zarurligini uqtirilgan. 
O`zaro savdo munosabatlaridagi bunday holatlar ma`lum bir chora-
tadbirlar ko`rishga undagan. Masalan, Buxoro savdogarlari Orenburgga 
kelib, ba`zi hollarda o`z mollarini rus savdogarlariga ma`lum bir vaqtga, 
veksel asosida berganlar. Ushbu vekselda olingan pul yoki Rossiya 
mollariga almashtiruv qayd etilardi. Natijada o`rta osiyolik savdogarlar 

---

58 
Rossiyaning ichki shaharlariga pulni undirish, o`z mahsulotlariga 
mablag’ni yig’ish sabablari bilan borar edilar. Bundan tashqari, o`rta 
osiyolik savdogarlar Moskva va Peterburgda qimmatbaho toshlar sotish 
huquqiga ega edilar. Bunday imkoniyatdan unumli foydalangan 
savdogarlar endilikda qimmatbaho toshlarni nafaqat ruslarga, balki 
Rossiyadagi xorijlik savdogarlarga ham bevosita sotishga muvaffaq 
bo`lardilar. O`z navbatida xorijliklardan, ruslar ishtirokisiz, mollarni 
to`g’ridan-to`g’ri sotib olardilar. Bunday hol rus savdogarlari 
noroziligiga olib kelardi. Shuning uchun bo`lsa kerak, Orenburg 
ma`muriyati Senatga murojaat qilib, o`rta osiyolik savdogarlarni Rossiya 
ichki shaharlariga har xil sabab, bahonalar bilan borishni taqiqlashni 
so`ragan. Chunki o`rta osiyoliklarning chegaradagi shaharlar orqali 
savdo-sotiq olib borishi Rossiya xazinasi uchun foyda keltiradi deb 
topilgan. Ammo bu taqiq o`rta osiyolik savdogarlarda ma`lum bir 
noroziliklar tug’dirgan hamda ular shikoyat bilan Senatga murojaat 
qilganlar. Ushbu masalani o`rganib chiqqan graf Rastopchin hukumatga 
bergan hisobotida o`rta osiyolik savdogarlarga Rossiyaning markaziy 
shaharlarida savdo-sotiq qilishlariga ruxsat berish maqsadga muvofiq 
emas, chunki o`rta osiyoliklar o`z mollarini Orenburgda Rossiya 
tovarlariga almashtiradilar, bu bilan rus ishlab chiqarish sanoatini 
rivojlanishiga yordam berishini qayd etgan. Ushbu fikrni Orenburg 
general-gubernatori O.A.Igelstrom ham “Xiva va Buxoro bilan savdo 
qilish bo`yicha yozishma”da qo`llab-quvvatlagan edi. Shunday qilib, 
Rossiya-O`rta Osiyo savdosini olib borish bo`yicha “Qoida” ishlab 
chiqilgan. Ushbu “Qoida”ga muvofiq o`rta osiyolik savdogarlarga hech 
nimani pulga sotmaslik, balki o`zaro kelishuvga ko`ra rus mollariga 
almashtirish zarurligi uqtirilgan. 
Rossiya savdogarlari o`rta osiyolik savdogarlar mollariga o`z 
mahsulotlarini almashtirish uchun Orenburgga kelish bilan cheklanmay, 
o`zlari ham tovarlarini Buxoro, Xivaga olib borishgan. Masalan, 1785- 
yilda Rossiyadan Buxoroga 188315 rubllik tovar keltirilgan. Buxoroga 
Rossiyadan kelgan savdogarlar qatorida Murtaza Ismoilov, Sulaymon 
Nazirov, Muhammad Yusupov, Asaf Inozemzev, Gubay Musin, Abdulla 
Utyamishev, Abdurashid Ibra
н
ev, Musa Maqsudov va boshqalar bor edi. 
O`zaro savdo munosabatlarida 1787-1796- yillar oralig’ida Buxoro va 
Xivadan Orenburgga 46119854 rubllik, ayni shu davrda Orenburgdan 
Buxoro va Xivaga 4044020 rubllik tovar keltirilgan edi. Ma`lumotlarga 
ko`ra, faqatgina Buxorodan Rossiyaga har yili 3 mingdan 4 minggacha 
tuyalarda 8 million rubllik yuklar keltirilgan. Mazkur davrda Buxoro 

---

59 
amirligining bir yillik tashqi savdosi 12-15 million rublni tashkil qilgani 
holda uning katta qismi Rossiya hissasiga to`g’ri kelgan. 
Rossiya uchun O`rta Osiyo xonliklari bilan savdo Napoleon 
Fransiyasi bilan urush (1812-1814) paytida yanada muhim ahamiyat 
kasb etgan. Angliya bilan savdo munosabatlari to`xtashi munosabati 
tufayli Rossiya O`rta Osiyo orqali savdoga katta e`tibor qaratgan. 
Rossiyaga ilgari Yevropa mamlakatlaridan keltiriladigan Hindiston, 
Eron tovarlari endilikda buxorolik savdogarlar tomonidan amalga 
oshirila boshlandi. O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi savdo 
munosabatlari rivoji va savdogarlarga shart-sharoitlar yildan-yilga ortib 
borgan. Buxoro, Xiva, Toshkent savdogarlari Rossiyada nafaqat ichki 
shaharlarga borish, joylarda tovarlarning narx navosini aniqlash 
imkonini bergan. Bu esa hech qanday to`siq yoki qo`shimcha 
qiymatlarsiz joylardan tovarlarni xarid qilish imkonini bergan. 
Rossiya va O`rta Osiyo o`rtasidagi savdo aylanmasi 1858- yilda 11 
million rublni, 1862- yili esa 15 million rublni tashkil qilgan. Rossiya 
bilan bo`layotgan o`zaro savdo munosabatlarida ko`proq ulush Buxoro 
amirligi hissasiga to`g’ri kelgan. Jumladan, A.Vamberining ma`lumotiga 
ko`ra, XIX asrning 40-50- yillarida Rossiyadan O`rta Osiyo xonliklariga 
1014237 funt sterling miqdorda mahsulot olib kelingan bo`lsa, buning 
783785 funt sterlinggi Buxoro amirligi hissasiga to`g’ri kelgan. Ayni 
paytda O`rta Osiyo xonliklaridan Rossiyaga 1345741 funt sterlingga 
teng mahsulot chiqarilgan bo`lsa, bunda Buxoro amirligining ulushi 
1096380 funt sterlingga teng bo`lgan.