TÜrklüK ÇAĞDAŞliq

Folklor sahəsində milli siyasətə folklor nümunələrinin toplanması, tədqiqi və təbliği işlərinə xüsusi dövlət dəstəyinin verilməsi aiddir.

Tarix sahəsində milli siyasətə millətin həqiqi tarixinin üzə çıxarılması, bu sahədə tədqiqatların aparılması, düşmən qüvvələr tərəfindən tarixin saxtalaşdırılmasının qarşısının alınması, tarixin geniş miqyasda tədrisi və təbliği işlərinə xüsusi dövlət dəstəyinin verilməsi aiddir.

Kitabın III bölməsində dilimiz, tariximiz və çoxşaxəli folklorumuzun mövcud durumu, onların tədqiqi, tədrisi və təbliği məsələləri haqqında daha geniş danışacağıq.

Milli şüurun formalaşması da dil, folklor və tarix sahəsindəki milli siyasətlə sıx bağlıdır. Belə ki, millətin dili, folkloru və tarixi dövlətin xüsusi dəstəyi ilə yüksək səviyyədə tədqiq, tədris və təbliğ olunduqda istər-istəməz cəmiyyətdə milli şüur formalaşmağa başlayacaq. Lakin, milli şüurun daha yüksək səviyyədə formalaşması üçün vətənə, millətə və milli dəyərlərə sevginin xüsusi təbliği də zəruridir. Burada isə bu mövzuda olan bədii əsərlərin xüsusi yeri var. Bu gün Azərbaycan türklərinin milli şüurunun formalaşmasında mühüm amillərdən biri məhz Bütöv Azərbaycan amalının təbliğidir.

Hazırda milli siyasətimizin mühüm tərkib hissələrindən biri də Güney Azərbaycan Milli Hərəkatına və Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda mübarizə aparan digər təşkilatlara dövlət səviyyəsində maddi və mənəvi dəstəyin verilməsidir.

Milli siyasət türk dövlətlərinin inteqrasiyası sahəsində də özünü göstərməlidir. Bu artıq ikincı və üçüncü səviyyədə türkçülükdür. Bu siyasətin bütün türk dövlətləri tərəfindən aparılması zəruridir. Buraya türk dövlətlərini özündə birləşdi-rən regional beynəlxalq təşkilatın yaradılması, mədəni, iqtisadi, siyasi və hərbi əlaqələrdə qarşılıqlı güzəştlərin tətbiqi, sərhəd-lərin şəffaflaşdırılması, telekanalların bütün türk dövlətlərində birbaşa yayımlanması, türkologiya üzrə xüsusi universitetlərin açılması, türk xalqlarında ortaq ünsiyyət dilinin yaranmasına şərait yaradılması və s. daxildir. Bütün bunlar isə türk dövlət-lərinin ayrı-ayrılıqda güclənməsi ilə yanaşı, onların dünyada bir güc mərkəzinə çevrilməsinə də zəmin yaratmalıdır.

Milli hədəflər
Öncə qeyd etdik ki, türk millətçiliyinin birinci səviyyədə hədəfi ayrı-ayrı türk xalqlarının bütöv və güclü milli dövlətə sahib olmasıdır. Hazırda dünyada 20-yə yaxın türk dövlət qurumu mövcuddur. Onlardan 7-si (Azərbaycan, Türkiyə, Şimali Kipr, Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğı-zıstan) müstəqildir. Şimali Kipr Türk Respublikası istisna olmaqla, qalan 6 türk dövlətinin müstəqilliyi BMT tərəfindən rəsmən tanınmışdır. Digər türk dövlət qurumlarına Rusiya Federasiyası tərkibində 9 respublika (Tatarıstan, Çuvaşıstan, Tuva, Qaraçay-Çərkəz, Kabarda-Balkarıstan, Altay, Xakasiya, Başqırdıstan, Saxa), Çinin tərkibində bir muxtar rayon (Sincan-Uyğur muxtar rayonu), Ukrayna tərkibində bir muxtar respublika (Krım Muxtar Respublikası), Moldova tərkibində bir muxtar vilayət (Qaqauz Muxtar Vilayəti) aiddir.

Müstəqil türk dövlətləri içərisində yalnız Türkiyə tam mənada milli dövlət kimi formalaşmışdır. Belə ki, bu dövlətdə ərazi bütövlüyü problemi yoxdur, türk dili rəsmi dil kimi kifayət qədər güclü mövqeyə malikdir, MMD əsasən mədəni səviyyəyə yüksəldilmişdir, milli şüur Türkiyəçilik səviyyəsində kifayət qədər inkişaf etmişdir. Orta Asiyanın müstəqil türk respublikaları haqqında isə bunu demək olmaz. Belə ki, bu dövlətlərin ərazi bütövlüyü problemi olmasa da və onlar rəsmən müstəqil olsalar da, siyasi, iqtisadi və hərbi cəhətdən Rusiyanın təsirindən tam çıxa bilməyiblər. Bu dövlətlərdə türk dilinin mövqeyi (xüsusən rus dili qarşısında), MMD-in mədəni səviyyəyə yüksəldilməsi və milli şüurun inkişaf səviyyəsi qənaətbəxş deyil. Hətta, Qazaxıstan və Qırğızıstanda rus dili ikinci rəsmi dil statusuna malikdir.

Azərbaycan türklərinə gəldikdə, müasir Azərbaycan Res-publikası tarixi Azərbaycan torpaqlarının yalnız kiçik bir hissəsində qurulmuşdur. Üstəlik, Azərbaycan Respublikasının ərazisinin 20 faizini Rusiya Ermənistanın adından işğal etmişdir. Eyni zamanda müasir Azərbaycan Respublikasında da dövlət dili kimi Azərbaycan türkcəsinin mövqeyi (xüsusən rus dili qarşısında), MMD-in mədəni səviyyəyə yüksəldilməsi və milli şüurun inkişafı kifayət dərəcədə deyil. Ona görə də, Azərbaycan türkləri üçün türkçülüyün birinci səviyyəsində hədəfi bütöv və milli Azərbaycan dövlətini qurmaqdır.

Bütöv Azərbaycan məsələsinə gəldikdə, bu məsələyə müxtəlif baxışlar var. Tarixi Azərbaycan əraziləri şimaldan Dərbənd şəhəri, Cənubdan Kəngər körfəzi, Şərqdən Xəzər də-nizi və Xorasan, Qərbdən Anadolu, Suriya və İraqla əhatələnir. Müasir Azərbaycan türklərinin əcdadları olan türkdilli tayfalar bu ərazilərin ən qədim yerli sakinləri olmuşdur və qədim dövrdən bu ərazilərdə Azərbaycan türk imperiyaları (İşquz, Midiya, Parfiya, Atabəylər, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Səfəvi-lər, Avşarlar, Qacarlar və s.) və nisbətən kiçik Azərbaycan türk dövlətləri (Manna, Atropatena, Albaniya, Şirvanşahlar, Saco-ğulları, Salarilər və s.) mövcud olmuşdur. Bu dövlətlərin çoxu məhz bütöv Azərbaycan ərazilərini əhatə etmişdir və “Araz” çayı heç vaxt nə döv-lətçilik, nə də etnik-mədəni baxımdan tarixi sərhəd ol-mamışdır. Müasir “İran” dövləti də 1921-25-ci illərdə baş vermiş hakimiyyət çevrilişi nəticəsində fars şovi-nistlərinin əlinə keçmiş türk (Qacar) imperiyasıdır. Azərbay-canın Araz çayından şimalda qalan hissəsi, o cümlədən, müasir Azərbaycan Respublikası isə, 1804-13 və 1826-28-ci illərdə baş vermiş Rus-Qacar müharibələrində Qacarlar dövlətinin itirdiyi ərazilərdir. Ona görə də, bəzi insanlar milli dövlət prob-leminin həllini “İran” adlanan dövlətin parçalanmasında yox (bu dövləti canı-qanı bahasına quran məhz türklər olduğundan), sadəcə onun yenidən türk dövlətinə çevrilməsində görürlər.

Ümumilikdə Azərbaycan türklərinin bütöv milli dövlət probleminin həllinin müxtəlif variantları səslənir. Onlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Türk-İran imperiyasının bərpası. Bu variantın tərəf-darları hesab edirlər ki, tarix boyu İranı türklər idarə etmiş və hakimiyyət yenə də türklərin olmalıdır. Azərbaycan milli azadlıq hərəkatının lideri, milli ideoloq Əbülfəz Elçibəy Türk-İran imperiyasını bərpa etmək ideyasının qəti əleyhinə olmuşdur. O, bu barədə fikrini belə ifadə etmişdir: “Biz onların üzərində ağamı olmaq istəyirik? Yox! Biz şovinizmin nə olduğunu görmüşük. Şovinizm həmin xalqın özünü faciəyə aparır. Bizə öz azadlığımız, öz müstəqilliyimiz yetər. Biz fars şovinizminin əleyhinəyik, farsların yox” (1.19, s.19).

2. “İran” adlanan dövlətdə türk dilinə rəsmi dövlət dili statusunun verilməsi. Burada nəzərdə tutulur ki, “İran” adlanan dövlətdə fars dili ilə bərabər türk dilinə də bütün ölkə ərazisində rəsmi dövlət dili statusu verilir və bu dövlət iki millətin (türklərin və farsların) ortaq dövlətinə çevrilir. Analoji model Kanada, Belçika və b. dövlətlərdə mövcuddur. Belə dövlətlər də adətən federativ və ya konfederativ inzibati ərazi quruluşuna malik olurlar. Lakin, bəzən unitar dövlətlərin də eyni vaxtda iki rəsmi dili ola bilər (məsələn, İrlandiya, Finlandiya və s.). Burada ən önəmli məsələlərdən biri hansı dilin məhz birinci rəsmi dil olmasıdır. Əhalinin sayında çoxluq təşkil edən və dövlətçilik tarixini yaradan xalq məhz türklər olduğundan türk dilinin birinci rəsmi dil olması daha ədalətlidir. Bu modelin mənfi cəhəti kimi dövlətin “xalis” türk dövləti olmaması qeyd edilir.

3. “İran” adlanan dövlətin federasiyaya çevrilməsi. Bu va-riantda fars dilinin dövlət dili olaraq saxlanılması, Azərbayca-nın güneyinin onun tərkibində muxtariyyət qazanması, həmin muxtariyyətdə isə türk dilinə rəsmi dil statusunun verilməsi nəzərdə tutulur. Bu Rusiya Federasiyasına analoji bir modeldir və bu model milli mənafelərimizə qətiyyən uyğun deyil. Belə ki, bu ərazidə tarixən dövlətçiliyi yaradan və yaşadan, sayca da üstünlük təşkil edən türk milləti olduğu halda, türklərə bir milli azlıq kimi fars hakimiyyəti altında yalnız muxtariyyət verilir. Baxmayaraq ki, bu model Azərbaycan türklərinin halal milli haqları qarşısında çox azdır, 1945-46-cı il “21 Azər” hərəkatını yatıran və 1979-cu ildə əks-inqilabçı qüvvə kimi hakimiyyəti ələ alan fars rejimi buna da razı olmamışdır. Federasiya modeli yalnız istiqlala gedən yolda bir müvəqqəti mərhələ kimi qəbul oluna bilər.

4. Azərbaycanın Güneyinin istiqlaliyyət qazanması və daha sonra Quzeylə birləşməsi. Bu ideya qısa şəkildə “istiqlalçılıq” adlandırılır. İstiqlalçılıq son 20-30 ildə əsas qəbul olunan ideyadır. (Bu dövrə qədər Azərbaycan türkləri təbii olaraq öz tarixi dövlətləri hesab etdikləri İranı parçalamaq istəməmiş, yalnız burada türklüyün mövqeyini yüksəltməyin tərəfdarı olmuşlar). Lakin təəssüf ki, indiyə qədər istiqlal-çılıqda lazımınca diqqət yetirilməyən önəmli məsələlər var. Həmin məsələlər aşağıdakılardır:

– Güney Azərbaycanın istiqlaliyyəti hansı sərhədlər daxi-lində olacaq?

– Azərbaycan sərhədlərindən kənarda qalan digər qeyri-fars bölgələrinin taleyi necə olacaq?

Təəssüf ki, son illərə qədər Bütöv Azərbaycanın tərtib olunmuş xəritələrində Tehran bölgəsi mübahisəli ərazi kimi verilir, Qaşqay bölgəsi isə ümumiyyətlə Azərbaycan ərazisinə daxil edilmirdi. Qaşqay bölgəsi ilə birlikdə Xorasan və Bəlucustan əraziləri “Farsıstan”a aid edilirdi. (Bu qüsurlar təşəbbüsümüzlə tərtib olunmuş son xəritələrdə aradan qaldı-rılmışdır). Azərbaycan fars hakimiyyətindən azad olduqdan sonra Tehran əyalətinin, Qaşqay Yurdunun, Xorasanın (“İran” adlanan dövlətin şimal-şərq bölgəsi) və Bəlucustanın (“İran” adlanan dövlətin cənub-şərq bölgəsi) “İran” və ya “Farsıstan” adı ilə fars hakimiyyəti altında qalması qəbulolunmazdır. Çünki, farsların tarixi vətəni olan Farsıstan yalnız “İran” adlanan dövlətin cənub bölgəsində yerləşən məhdud bir ərazidir. (farslar bu ərazidə e.ə. IX-VIII əsrlərdə məskun-laşıblar). Qaşqay Yurdu, Tehran əyaləti, Xorasan və Bəlucus-tan isə Farsıstan deyil, oranı öz əlimizlə farslara bağışlaya bilmərik. Yəni, Azərbaycan türkləri “İran” adlanan ərazidə dövlətçilik tarixini canı-qanı bahasına yaradan və əsrlər boyu yaşadan, sayca da üstünlük təşkil edən xalq olduğu halda, həmin dövlətçilik tarixinin mirası olan “İran” adlanan dövlətin ərazisinin az hissəsini götürüb, daha çox hissəsini farslara bağışlamaq qəbulolunmazdır və dünya, Azərbaycan türk-lərini “fars imperiyasından ayrılmış milli azlıq” kimi tanı-mamalıdır. Yəni “istiqlalçılıq” dedikdə unutmamalıyıq və bütün dünyaya bildirməliyik ki, biz milli azlıq kimi istiqlalçı deyilik, biz bir çoxluq olaraq istiqlalçıyıq. Biz əslində vaxtı ilə öz qurduğumuz imperiyanı parçalayırıq.

4-cü variantda, yəni, “İran” adlanan dövlət parçalandığı halda məsələni milli mənafelərə uyğun şəkildə həll etmək üçün onun ərazisində azı 4 dövlət yaranmalıdır: Azərbaycan (Tehran əyaləti və Qaşqay Yurdu ilə birlikdə qərb bölgəsi), Xorasan (şimal-şərq bölgəsi), Bəlucustan (cənub-şərq bölgəsi) və Far-sıstan (cənub bölgəsi). O ki qaldı xəritədə Bütöv Azərbay-canın ərazisinə daxil edilən müxtəlif xalqların (əsasən kürdlər, ərəblər və lorlar) yaşadığı ərazilərə, bu ərazilərin statusu Azər-baycan türkləri ilə həmin xalqlar arasında milli haqlara və ədalətə uyğun şəkildə həll olunacaqdır. Bu məsələnin farslara aidiyyəti yoxdur.

Türkçülüyün ikinci səviyyəsində hədəflərə gəldikdə, bu hədəflər türk dövlətlərinin Oğuz, Qıpçaq və s. birliklərin ya-radılmasına nail olmaqdır. Türkçülüyün üçüncü səviyyəsində hədəf isə bütün türk dövlətlərinin dünya üzrə bir güc mərkəzinə çevriləcək birliyidir. Bu isə siyasi, iqtisadi və hərbi bloklar, konfederasiyalar formasında ola bilər.

Dövlətlərarası münasibətlərdə

milli amil
Dövlətlər arasında mövcud olan siyasi-iqtisadi və mədəni münasibətlərdə milli amil həmişə mühüm rol oynayıb və bu gün də oynamaqdadır. Bu münasibətlərdə milli amil əsasən aşağıdakı siyasi qanunauyğunluqları şərtləndirir:

- Əhaliləri etnik cəhətdən biri-birinə yaxın olan dövlətlərin strateji müttəfiqliyinin labüdlüyü. Aydındır ki, dövlətlərin əhalilərinin dil və mədəniyyətinin eyniliyi və ya yaxınlığı onlar arasında iqtisadi və mədəni münasibətlərin inkişafına böyük stimul verir. Belə dövlətlərin xalqları arasında özgəlik düşüncəsi, mədəni təsirə düşmə və assimilyasiya kimi milli problemlər də olmadığından, istər-istəməz həmin döv-lətlərin biri-birinə yaxınlığı müttəfiqlik səviyyəsində inkişaf edir. Azərbaycan və Türkiyə, ABŞ və İngiltərə arasındakı strateji müttəfiqlik buna bariz nümunədir. Lakin burada istisna hallar da var. Bu hallar əsasən xarici imperialist qüvvələrin dövlət hakimiyyətlərinə təsiri nəticəsində baş verir. Məsələn, Şimali və Cənubi Koreya eyni millətin dövlətləri olsalar da, bu dövlətlərin hakimiyyətlərinə imperialist dövlətlərin təsiri nəticəsində onlar biri-biri ilə demək olar ki, düşmən münasi-bətindədirlər. Həmçinin, Orta Asiyanın türk respublikalarında hakimiyyətlərin Rusiya təsiri altında olması nəticəsində bu respublikalar Azərbaycan və Türkiyə ilə yaxın müttəfiqlik münasibətləri qura bilmirlər.

Qeyd olunan qanunauyğunluq əsasən tarixin yeni dövrünə aiddir. Belə ki, müasir dövrdə etnik yaxın dövlətlər müttəfiqliyə üstünlük verdiyi halda, Qədim və orta çağlarda öz ərazilərini genişləndirmək, hegemonluq məqsədiylə eyni millə-tin dövlətləri də biri-biriləri ilə müharibələr aparmış, düşmən münasibətdə də olmuşlar. Lakin bununla belə, qədim və orta əsrlərdə də eyni soydan və dindən olma düşüncəsinin dövlətlər arasındakı münasibətlərə müəyyən təsiri olmuşdur. Eyni soydan olan tayfaların və ya kiçik dövlət qurumlarının vahid dövlətdə birləşməsi hallarını buna misal göstərmək olar.

- Əhalisinin milli şüuru zəif olan dövlətlərin imperialist qüvvələrin təsiri altına salınmasının asanlığı. İmperialist dövlətlər nisbətən zəif dövlətləri əsasən həmin dövlətin hakimiyyətini ələ almaq vasitəsiylə təsir altına salır. Əhalisinin milli şüuru zəif olan dövlətlərdə buna qarşı daxili ictimai-siyasi müqavimət yaranmır. Əhalisinin milli şüuru güclü olan dövlətlərdə isə xarici imperializmə qarşı milli hərəkat baş qaldırır və imperialist dövlətlər üçün problem yaranır. Ona görə də imperialist dövlətlər təsir altına saldığı və ya salmaq istədiyi dövlətdə milli şüur varsa, onu öldürmək, yoxdursa, onun formalaşmasına imkan verməməyə çalışır.

- Müstəqil dövləti olmayan və ya kiçik dövləti olan azsaylı xalqın imperialist dövlətlər tərəfindən rəqabət apardığı digər dövlətlərə təsir vasitəsinə çevrilməsi. İmperialist dövlətlər dövləti olmayan milli azlıqlardan yararlanmaq üçün həmin xalqların milli azadlıq hərəkatına dəstək vermək adı ilə bu xalqların yaşadığı dövlətə təsir edir, sıxışdırır, sanksiyalar tətbiq edir, zəiflədir, hətta yeri gəldikdə həmin dövlətin ərazisinə qoşun da yeridir.

Azsaylı xalqların kiçik dövlətləri onsuz da güclü və tam mənada müstəqil ola bilmirlər və hansısa güclü dövlətə sığın-mağa məcbur olurlar. İmperialist dövlətlər isə belə kiçik dövlə-ti olan xalqların himayəçisi rolunda çıxış etməklə onların ərazi-sində qoşun yerləşdirir, öz kapitalını ixrac edir, onun ərazisin-dən digər rəqib dövlətlərə qarşı istifadə edirlər. Bir sözlə, qeyri rəsmi olsa da oranı öz ərazilərinə (müstəmləkəyə) çevirirlər.

Rus imperiyası zaman-zaman ermənilərdən və digər azsay-lı və dövləti olmayan xalqlardan türk dünyasına qarşı istifadə etmiş və bu gün də etməkdədir. Hazırda güclü Qərb dövlətləri də bu siyasətdən yararlanırlar.

Bütün bu beynəlxalq qanunauyğunluqları nəzərə aldıqda bir daha görürük ki, hazırda türk xalqlarında milli dövlətlərin formalaşması, milli şüurun inkişafı və türk dövlətləri arasında inteqrasiyanın və müttəfiqlik münasibətlərinin gücləndirilməsi sərbəst və sürətli inkişafımız üçün zəruridir.

2. İqtisadi məsələlər
İqtisadiyyat və iqtisadi sistem

anlayışları
Avropa xalqlarında işlədilən “ekonomi” ifadəsi yunanca “oykos”– ev, “nomos”– qayda, qanun sözlərindəndir. Müsəl-man şərqində işlədilən ərəb mənşəli “iqtisadiyyat” ifadəsi də uyğun hərfi mənanı verir.

İqtisadiyyat anlayışına müxtəlif cür təriflər verilir. Ən ümumi mənada iqtisadiyyat – insanların öz həyati tələbatlarını ödəmələri üçün onların istehsal fəaliyyətini və bununla bağlı olan münasibətləri əks etdirir. Marksist nəzəriyyəyə görə iqtisadi münasibətlər cəmiyyətin bazisidir və ictimai proseslərə həlledici təsir göstərir. Hətta ideologiya anlayışı da iqtisadi amillərlə əlaqələndirilir. Yəni, bütün ideologiyaların əsasında məhz iqtisadi məsələnin dayandığı qəbul edilir.

İstehsal, bölgü, mübadilə və istehlak iqtisadiyyatın təməl prinsipləri sayılır. İqtisadiyyatın əsas məsələsi isə məhdud resurslar şəraitində insanların sonsuz tələbatlarının təmin olunmasıdır.

İqtisadi sistem (İS) – iqtisadi məhsulun istehsalı, bölüşdü-rülməsi, mübadiləsi və istehlakı prosesində yaranan əsas iqtisadi münasibətlərin formasını və məzmununu müəyyən edən, tarixən meydana gəlmiş, yaxud müəyyən edilmiş, ölkədə işləyən pirnsiplərin, qaydaların, qanunla təhkim edilmiş normaların məcmusudur. Yəni, İS hər hansı ictimai quruluşun (ictimai-iqtisadi formasiyanın) iqtisadi tərəfini əks etdirir. Tarixən mövcud olmuş hər bir ictimai quruluşun (ibtidai icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalızm və sosializm) özünəməxsus İS-i olmuşdur. Ümumiyyətlə, bazar İS meydana çıxana qədər mövcud olmuş bütün İS-lər idarəetmə formasına görə amirlik iqtisadiyyatına (dövlət hakimiyyətinin hökmran mövqeyə malik olduğu iqtisadiyyat) aid edilir.

Müasir dövrdə isə İS-in aşağıdakı formaları mövcuddur:

-Bazar İS-i;

-İnzibati amirlik (və ya sosialist) İS-i;

-Qarışıq İS;

-Ənənəvi İS.

Bazar İS-i. Bazar hələ qədim dövrdən, əmtəə təsərrü-fatının, yəni mübadilə münasibətlərinin formalaşdığı dövrdən meydana çıxmışdır. Lakin, elmi termin kimi bazar İS-i dedikdə kapitalizmin inkişafı dövründə formalaşmış İS nəzərdə tutulur. Bazar İS-i özəl mülkiyyətə, azad sahibkarlığa və bazar tənzimlənməsinə əsaslanan iqtisadi sistemdir. Kapitalist mü-nasibətlərinin formalaşdığı ilkin dövrdə isə, iqtisadiyyatda imtiyazlı dövlət hakimiyyəti təbəqələlərinin (hakimiyyət sülalələrinin, zadəgan sinfinin) iqtisadiyyat üzərində hökm-ranlığı mövcud olmuş və azad sahibkarlıq fəaliyyəti məhdud olmuşdur. Rəqabətli bazar sistemi isə məhz burjua-demokratik inqilablarından sonrakı dövrdə formalaşmağa başlamışdır. Azad sahibkarlıq və azad bazar nəzəriyyəsinin ilk yaradıcıları kassik iqtisadi nəzəriyyənin baniləri A.Smit (1723-1790) və D.Rikardo (1772-1823) olmuş, sonra isə müxtəlif nəzə-riyyəçilər tərəfindən inkişaf etdirilmiş və bazar İS-nin müxtəlif modelləri meydana çıxmışdır.

Müasir dövrdə bazar İS-nin liberal, sosial yönümlü və sosial-demokrat yönümlü modelləri fərqləndirilir

Bazar İS-nin liberal (amerikan) modelinin meydana çıxması, əsas xüsusiyyətləri və sonrakı inkişafı haqqında kitabın 22-24-cü səhifələrində məlumat verilmişdir. Orada qeyd etdiyimiz kimi, liberal modelin xüsusiyyətləri əsasən neoklassik iqtisadi nəzəriyyəyə (A.Marşal (1842-1924) və b.) əsaslanır. Bu model klassik (xalis) formada XX əsrin əvvəllərindən 20-ci illərin sonunadək ABŞ-da mövcud olmuşdur. Sonra isə bu modelin dövlət tərəfindən tən-zimlənən forması (C.Keyns (1883-1946) və b. tərəfindən irəli sürülmüş neoliberal nəzəriyyələr əsasında) meydana çıxmışdır ki, bu gün də liberal model bu və ya digər dərəcədə dövlət tənzimlənməsinə bağlıdır.

Bazar İS-nin sosial yönümlü modeli ikinci dünya mü-haribəsindən sonra Qərbi Almaniyada meydana çıxmışdır. Ona görə də bu modelə “alman modeli” də deyirlər. Sosial yönümlü modelin yaranması neoliberal iqtisadi nəzəriyyəçilərə aid edilən Frayburq (alman) məktəbi nümayəndələrinin (V.Oyken, L.Erxard (1897-1977), L.Müller Armaq, A.Rustov, V.Repke və b.) nəzəriyyələri ilə sıx bağlıdır.

Bazar İS-nin sosial yönümlü modelinin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır (2.31, s.189):

- Çox və ya az dərəcədə dövlət sektorunun mövcud olduğu qarışıq iqtisadiyyatın mövcud olması;

- Nəinki makroqtisadi proseslərin, hətta bazar sub-yektlərinin fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələrinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi;

- Dövlət tərəfindən əhaliyə qeyri-istehsal sahələrindəki xidmətlərin pulsuz göstərilməsi, ailə gəlirlərindən asılı ol-mayaraq cəmiyyətin bütün üzvlərinin bu xidmətlərdən istifadə etməsi üçün soisial təminat yaradılması, hər bir vətəndaşa pulsuz təhsil, səhiyyə xidmətləri alması haqlarının həyata keçirilməsinə təminat verilməsi;

- Tənzimlənmənin azad rəqabətin saxlanılmasına, kapi-talların olduqca az əllərdə cəmlənməsinin qarşısının alınma-sına, yeni təsərrüfat obyektlərinin yaradılmasına yönəldilməsi;

- İşsizlərin sayını minimum həddə çatdırmaqla əhalinin məşğulluğunun tənzimlənməsi;

- Ümumu Milli Məhsulda (ÜMM) dövlət büdcəsinin bö-yük hissəyə malik olması;

- İqtisadiyyatın büdcə-maliyyə siyasəti ilə deyil, kredit-pul siyasəti vasitəsi ilə tənzimlənməsi;

Bazar İS-nin sosial-demokrat yönümlü modelinin xü-susiyyətləri sosial yönümlü modelin xüsusiyyətləri ilə əsasən eynidir. Lakin sosial-demokrat yönümlü modeldə “solçu” is-tiqamət daha da güclüdür. Sosial-demokrat modelinin ya-ranması və əsas xüsusiyyətləri haqqında kitabın 17-19-cu səhifələrində ətraflı məlumat verilmişdir.

İnzibati amirlik (və ya sosialist) İS-i. Bu İS marksizm ideyalarına əsaslanan sistemdir. Bu İS-in əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

- İstehsal vasitələri üzərində ictimai mülkiyyətin mövcud olması;

- Təsərrüfatın dövlət tərəfindən dövri planlaşdırılması;

- İstehsal, ticarət, bazar və qiymətlər üzərində tam dövlət nəzarəti.

Bu prinsiplərin müəyyən edilməsinə baxmayaraq bu sistemin mövcud olduğu ölkələrdə gizli (qeyri-leqal) olaraq bazar qanunları fəaliyyət göstərmiş və gizli inflyasiya mövcud olmuşdur. İnzibati amirlik sisteminin süqutuna səbəb olan xüsusiyyətləri kimi aşağıdakılar qeyd edilir (2.31, s. 78-79):

- İctimai mülkiyyət adı altında bütün iqtisadi resursların dövlətin nəzarətində və inhisarında olması;

- Təsərrüfat mexanizmi kimi mərkəzləşdirilmiş iqtisadi planlaşdırmanın ön mövqedə durması;

- Bütün yaradılmış nemətlərin regional xüsusiyyəti nəzərə almadan bərabər bölgü adı altında bərabərləşdirici şəkildə bölünməsi;

- İqtisadi aktivliyin yüksəldilməsinə və şəxsi mənafeyin reallaşdırılmasına şəraitin yaradılmaması;

- Bütövlükdə iqtisadi resursların hərbi sənaye komplek-sinin tələbatı istiqamətində istifadə olunması;

Sosialist İS Sovet imperiyasında və dünyanın (əsasən Şərqi Avropanın) bir çox ölkələrində mövcud olmuşdur. Hazırda Kubada bu İS qalmaqdadır.

Qarışıq İS dövlət və özəl mülkiyyətin, həmçinin, iqtisadiy-yatın dövlət və bazar tənzimlənməsinin müəyyən optimal nisbətdə paralel fəaliyyət göstərdiyi İS-ə deyilir. Bu isə bazar İS-nin sosial və sosial-demokrat yönümlü modellərini nəzərdə tutur. Yəni, bazar İS-nin bu modellərinə iqtisadi nəzəriyyədə ayrıca İS – qarışıq İS kimi də baxılır.

Ənənəvi İS milli və dini ənənələrə əsaslanan İS-lərə deyilir. Burada mülkiyyət münasibətləri, gəlirlərin bölgüsü və s. iqtisadi məsələlər mövcud milli və dini ənənələrə və qaydalara əsasən həll edilir. Ənənəvi İS-lər qəbilə-tayfa münasibətlərinin hələ də qaldığı bəzi Afrika ölkələrində mövcuddur.

İqtisadi sistemin optimal növünün

müəyyən edilməsi
İS-lərin müxtəlif tarixi və müasir formaları müxtəlif sosial qrupların mənafeyini bu və ya digər dərəcədə əks etdirir. Burada əsasən üç sosial qrupun mənafeyi əsas rol oynayır:

- Dövlət hakimiyyəti;

- Sahibkarlar (mülkədarlar və ya kapitalistlər);

- Zəhmətkeşlər (yalnız fiziki və ya zehni əməkləri ilə dola-nanlar).

Sinifli cəmiyyətin (başqa sözlə dövlətlərin) meydana çıx-dığı qədim dövrdə mövcud olmuş iqtisadi sistem (quldarlıq sistemi) əsasən dövlət hakimiyyətinin (hakim sülalələrin) iq-tisadi mənafeyini qorumuşdur. Daha sonra meydana çıxmış feodalizm quruluşunda ayrıca mülkədarlar təbəqəsi formalaşsa da, torpaq sahibliyində yenə də dövlət hakimiyyəti öndə getmiş və ya mülkədarlarla dövlət hakimiyyətinin iqtisadi mənafeləri əsasən birləşmişdir. Lakin kapitalist münasibətlərinin meydana çıxması ilə kapitalistlərin mənafeyi dövlət hakimiyyətinin mənafeyinə qarşı dayanmışdır. Bu ziddiyyət azad sahibkarlıq ideyalarına əsaslanan (kapitalist sinfinin mənafeyini əks et-dirən) liberal iqtisadi görüşlərin və burjua inqilablarının (Niderlandda – 1566-1609, İngiltərədə – 1640-60 və 1688-89, Fransada – 1789-94 və s.) meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bununla paralel olaraq həmçinin, dövlət hakimiyyətinin mənafeyini müdafiə edən mühafizəkarlıq və zəhmətkeşlərin mənafeyini müdafiə edən sosialist ideyaları da meydana çıxmışdır (zəhmətkeşlər sinfi qədim dövrdən mövcud ol-duğundan və hakim sinfə qarşı dayandığından sosialist ide-yalarının tarixi daha qədimdir).

Liberal iqtisadi görüşlərə əsaslanan burjua inqilablarının məqsədi elə iqtisadi sistem formalaşdırmaq idi ki, orada dövlət iqtisadiyyata müdaxilə etməsin və sahibkarlara iqtisadi azadlıq verilsin. Bu dövrdə mühafizəkar iqtisadi görüşlər (burada “mühafizəkar” ifadəsi müasir dövrümüzdəki mənasından ta-mamı ilə fərqlənir, belə ki, müasir mühafizəkarlar əsasən liberal iqtisadi görüşləri müdafiə edirlər. Bax, səh. 34-35) məhz dövlət hakimiyyətinin səlahiyyətlərinin (iqtisadi imtiyaz-larının) saxlanılmasını doğru sayırdılar. Sosialist hərəkatları isə zəhmətkeş təbəqənin mənafeyini müdafiə edərək hər iki görüşə (liberal və mühafizəkar) qarşı dayanırdı. XIX əsrdə sosialist hərəkatı özü də iki qanada ayrılmışdır: inqilabçı-marksist və islahatçı. İnqilabçı-marksistlər burjua sinfinin tamamı ilə ləğv olunmasının və mülkiyyətin ictimailəşdirilməsinin tərəfdarı idilər. Bu bir növ yuxarıda qeyd etdiyimiz üç sosial qrupdan (iqtisadi imtiyazlı dövlət hakimiyyəti, sahibkarlar və zəh-mətkeşlər) yalnız birinin – zəhmətkeşlər sinfinin saxlanılması demək idi. İslahatçı-sosialist qanadı isə burjua sinfini sax-lamaqla zəhmətkeş sinfin də iqtisadi mənafeyinin qanunla təmin olunmasının tərəfdarı idilər. Hətta xırda burjuaziyanı saxlamaqla dövlət hakimiyətini tamamı ilə ləğv etmək ideyasını irəli sürən anarxistlər də meydana çıxmışdır.

Tarixin gedişində tənzimlənən bazar İS-nin, o cümlədən, sosial (neoliberal) və sosial-demokrat modelli bazar İS-nin for-malaşması ilə liberal və islahatçı-sosialist iqtisadi görüşlərin müəyyən qədər uzlaşması baş verdi. İnqilabçı marksistlər isə bununla barışmadılar, onlar yalnız burjua sinfinin tamamı ilə ləğvi və mülkiyyətin tam ictimailəşdirilməsi ilə ədalətli İS-ə nail olmağı mümkün saydılar. Sosialist İS-i bərqərar olduqdan (Rus imperiyasında (1917-1991) və dünyanın bir çox ölkə-lərində) sonra isə bu ideya (ədalətli İS qurmaq) heç də özünü tam doğrultmadı. Belə ki, mülkiyyət ictimailəşdirildikdən sonra bu mülkiyyəti idarə edən müəssisə rəhbərləri faktiki olaraq kapitalistə, hakimiyyət orqanlarının (dövlət idarəetmə orqanla-rının) vəzifəliləri isə onlarla birləşmiş iqtisadi imtiyazlı sosial qrupa çevrildilər. Başqa sözlə, üç sosial qrupdan ikisinin (döv-lət hakimiyyəti və sahibkarlar) zəhmətkeşlərə qarşı qeyri-leqal birləşməsi baş verdi. Bu sistem mahiyyətcə dövlət-inhisarçı kapitalizminə uyğun idi. Yəni, faktiki olaraq siniflər (istismarçı və zəhmətkeş) heç də ləğv olunmadı, müəssisə rəhbərləri və dövlət idarəetmə orqanları vəzifəliləri heç də yalnız əmək haqqı ilə yaşamadılar, dövlət idarəetmə orqanlarında və müəssisələrdəki korrupsiya və sosial təbəqələşmə kapitalist ölkələrindəkindən heç də geri qalmadı, hətta onları da geridə qoydu. Zəhmətkeşlər sinfinin ən böyük (və bəlkə də yeganə) uduşu isə əmək haqqının xeyli aşağı olmasına baxmayaraq işsizlik probleminin demək olar ki, 100%-li həll olunması idi. Sosialist iqtisadi sisteminin tənəzzülü dövründə (XX əsrin 70-80-ci illəri) isə sosialist iqtisadiyyatında qıtlıq və gizli inflyasiya özünün ən yüksək həddinə çatmışdır.

Bütün bunlara rəğmən sosialist iqtisadi sisteminin tərəfdarı olan, həqiqi sinifsiz cəmiyyətin qurulmasını mümkün hesab edən ideoloqlar və siyasi hərəkatlar bu gün də mövcuddur.

Bəs milli ideologiyamızda hansı iqtisadi sistemə üstünlük verilir? Öncə qeyd etdiyimiz kimi milli ideologiyalarda əsas məsələ milli haqların təmin olunması və milli dövlətin qu-rulmasıdır və iqtisadi sistem isə milli xüsusiyyətlər, tarixi ənənə, coğrafi şərait və s. nəzərə alınmaqla müəyyən olun-malıdır.

Qədim tarixi ənənələrimizə gəldikdə, tədqiqtçılara görə qədimdən türk düşüncə sistemində “milli təsanüd” (bax, səh. 97, 124, 138-139) prinsipi mövcud olmuşdur ki, bu da cə-miyyətdə fərdiyyəətçiliklə kollektivçiliyn səmərəli uzlaş-dırılmasını nəzərdə tutur. Yəni nə ifrat solçuluq, nə də ifrat sağçılıq qəbul edilmişdir. “Milli təsanüd” prinsipi hətta Müsavat partiyasının 1936-cı ildə qəbul olunmuş yeni proqramına da daxil edilmişdir. Bu prinsip müasir dövrümüzdə iqtisadi mənada məhz qarışıq (sosial və sosial-demokrat yönümlü) bazar iqtisadiyyatı modellərinə uyğundur.

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yaranmış milli azadlıq hərəkatı (“Difai”, Müsavat və s.) və milli ideoloqlarımız (Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə və b.) iqtisadi məsələdə əsasən “sol” (sosial-demokrat) təmayüllü olmuş, yəni, xırda burjuaziyanı saxlamaqla dövlət tərəfindən iqti-sadiyyatın tənzimlənməsi və sosial siyasətə üstünlük vermişlər. Lakin eyni zamanda liberal iqtisadi görüşə meylli milli ideo-loqlarımız da (Ə.Topçubaşov, Y.Akçura və b.) olmuşlar.

Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərində milli ideoloq və böyük mübariz M.K.Atatürk etatist iqtisadi siyasəti ilə seçilmişdir (bax, s. 68). Bu iqtisadi siyasət də əsasən sosial-demokrat yönümlü bazar iqtisadi sistemi formalaşdırmağa yönəlmişdir.

Bu gün də Türkiyə Cümhuriyyətində sol təmayüllü kifayət qədər nüfuzlu siyasi partiyalar (Cümhuriyyət Xalq Partiyası, Demokratik Sol Partiya və s.) fəaliyyət göstərir və haki-miyyətdə də təmsil olunurlar. Ümumiyyətlə Türkiyə sosial dövlətlərə aiddir. Qardaş dövlətdə son 11 ildə görünməmiş yüksək templi iqtisadi artıma nail olunmuşdur. Belə ki, nominal Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) təxminəm 5 dəfə (≈150 mld. dol.-dan ≈780 mld. dol.-a qədər) artmışdır. Özü də bu artım hasilat yox, əsasən emal sənayesinin hasabına baş vermişdir.

XX əsrin axırlarında milli azadlıq hərəkatımızın aparıcı təşkilatları olmuş Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin (AXC) və Bütöv Azərbaycan Birliyinin (BAB) məramnamələrində də sosial yönümlü iqtisadiyyat məqbul sayılmışdır (bax, səh. 108-109, 123, 124, 138-139).

Respublikamızın müstəqilliyinin ilk illərində isə sosialist sistemindən bazar sisteminə keçmək üçün aparılan ilk iqtisadi islahatlar əsasən liberal modelə yönəlmiş, lakin sonradan sosial yönumlü model daha məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Azər-baycan üçün sosial yönümlü bazar İS-nin seçilməsi əsasən aşağıdakı amillərlə əsaslandırılmışdır (2.31, s.205-209):

- Xalqımızın mentalitetində fərdiyyətçiliklə bərabər dərin iz qoymuş sosialist ənənələrinin də mövcud olması;

- Sahibkar ola biləcək şəxslərin sayının az olması;

- İqtisadi liberallaşmadan ayrı-ayrı şəxslərin sui-istifadə (korrupsiya, inhisarçılıq və s.) imkanlarının geniş olması;

- Ümumi həyat səviyyəsinin aşağı olması ilə bərabər sosial təbəqələşmənin mövcud olması;

- İqtisadiyyatın böhran vəziyyətdə və əsasən hasilat sənayesindən asılı olduğu bir şəraitdə emal və elm tutumlu digər sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün xüsusi dövlət siyasətinə ehtiyacın böyük olması;

- İqtisadi göstəricilərin çox aşağı olduğu bir vaxtda daha “solçu” model olan sosial-demokrat modelinin tətbiqinin şəxsi mənfəətin hərəkətverici qüvvəyə çevrilməsini məhdudlaş-dıracağı və inkişafı ləngidə biləcəyi ehtimalının böyük olması.

Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsi göstərir ki, qarışıq iq-tisadiyyat modellərinin seçilməsi adətən sürətli iqtisadi inkişafla müşahidə olunur. Almaniya, Skandinaviya ölkələri, Çin, Yaponiya, Türkiyə və s. ölkələri buna misal göstərmək olar. Ona görə də istənilən halda sosial yönümlü bazar modeli Azərbaycan üçün ən optimal model sayıla bilər.

İqtisadi inkişaf problemləri.
Son on ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının həcmi çox sürətlə böyümüş olsa da, bu əsasən neft hasilatının hesabına baş vermişdir və bu gün də neftdən asılılıq qalmaqdadır. Əmtəə ixracının 95%-dən, sənaye istehsalının isə 80%-dən çoxu neft sektorunun payına düşür. Ölkədə istehsal olunan qeyri-neft sənayesi və kənd təsərrüfatı məhsullarının adambaşına düşən miqdarı xeyli aşağıdır. İstehlak olunan əmtəələr əsasən idxal olunur. Bu isə çox acınacaqlıdır. Ona görə də neft gəlirləri ilk növbədə qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəldilməlidir. Burada xarici kapitaldan asılı olmayan elm tutumlu sənayenin inkişafına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bunun üçün isə, elm və təhsil sahəsində xüsusi islahatların aparılması (elm və təhsilə ayrılan vəsaitin artırılması, elm və təhsildə ana dilimizin mövqeyinin yetərincə gücləndirilməsi, bu sahədə baş alıb gedən rüşvətxorluq və korrupsiyanın aradan qaldırılması, rüşvətxorluq və korrupsiyaya şərait yaradan qanun və qaydaların dəyişdirilməsi və s.) zəruridir. Həmçinin azad biznes və azad rəqabət mühitinin yaradılması, daxili və xarici ticarətdə inhisarçılığın aradan qaldirilması, eyni zamanda inhisarçılıq, rüşvətxorluq və korrupsiyaya şərait yaradan qanun və qaydaların dəyişdirilməsi zəruridir.

Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün isə regionlarda əhalinin həyat şəraiti yaxşılaşdırılmalı (kommunal xidmətlərin daimi və güzəştli verilişi, əmək haqlarının şəhərdəkindən yüksək ve-rilməsi və s.), fermerlərə edilən güzəştlər və yardımlar daha da artırılmalı, kənd təsərrüfatı məhsulları ticarətinə yüksək gü-zəştlər tətbiq edilməli və tam azadlıq verilməli, bu məhsulların bazarında olan yüksək inhisarçılıq aradan qaldırılmalıdır.

Məlumdur ki, yeraltı yanacaq ehtiyatları tükənir və gələcəkdə alternativ enerji mənbələrindən (Günəş, külək, çay axını enerjisi və s.) kütləvi istifadə qaçılmaz olacaq. Bu enerji mənbələri həm də ətraf mühiti çirkləndirmədiyinə görə əl-verişlidir. Ona görə də iqtisadiyyatda alternativ enerji mənbələrindən istifadənin xüsusi çəkisinin daim artırılması prioritet istiqamətlərdən olmalıdır.

Yanacağın ən çox istifadə olunduğu sahələrdən biri də daxili yanma mühərrikli avtomobil nəqliyyatıdır ki, yeraltı ehtiyatı tükənən, bahalı və ətraf mühiti çirkləndirən yanacaqla işləyir. Lakin bu sahədə də alternativ var. Bu elektrik mü-hərrikli avtomobillərin – elektromobillərin istismarıdır. Elek-tromobillər daxili yanma mühərrikli avtomobillərlə müqayi-sədə quruluşca daha sadə, daha etibarlı, daha az cari təmir və istismar xərcləri tələb edən, mənbəyi tükənən enerji ilə (yanacaqla) işləməyən, daha asan idarə olunan və daha səssiz işləyən, komfortluq əldə edilmə imkanları daha geniş olan, ətraf mühitə zəhərli qazlar buraxmayan nəqliyyat vasitəsidir. Bir sözlə, elektromobillər texniki, iqtisadi və ekoloji cəhətdən həddən artıq əlverişlidir. Hələlik yeganə mənfi cəhəti isə bir doldurulmada uzun məsafə qət edə bilməməsi və doldurulmaya daha çox vaxtın sərf olunmasıdır. Lakin bu da gələcəkdə innovasiya nəticəsində həll oluna biləcək problemdir.

Bütün bunlara baxmayaraq nədənsə elektromobil sənayesində innovasiya və elektromobillərin kütləvi istehsalı və istismarında dünya çox gecikir. Halbuki, məsələn, rəqəmli texnologiyalar həddən artıq sürətlə inkişaf edir. Hazırda elektromobillərin kütləvi istehsalı və istismarında ən çox nailiyyət əldə etmiş dövlət Çin və qismən də Yaponiyadır. Belə bir şəraitdə Azərbaycanda dövlət səviyyəsində elektromobil sənayesində innovasiya və elektromobillərin kütləvi istehsalına maddi-texniki dəstək verilsə bu sahədə hətta inkişaf etmiş dünya dövlətlərini də geridə qoymaq olar. Həmçinin Azər-baycan iqtisadiyyatında əsaslı dönüş yarana bilər.