U burxanov, T. Atam uradov davlat xaridi

'■2K arim ov I.A.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston 
sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari. I.Karimov. — Т.: 
O'zbekiston, 2009 — 56 b.
38

---

faol ishtirok etadilar. Amalda, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya 
va savdo vazirligi va 0 ‘zpaxtasanoatsotish assotsiatsiyasi paxtani 
ekport etishni muvofiqlashtiradi va ishlab chiqarish va eksport 
o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi.
Odatda, paxta to‘g‘ridan-to‘g‘ri (naqd operatsiyalar) orqali 
yoki kvazi-barter bitimlari orqali sotiladi. Kvazi-barter bitimlari 
orqali sotishda, xorijiy hamkorga paxtani natural to‘lov evaziga 
olishga ruxsat etiladi, ammo amaliyotda bu ikki xil bank 
operatsiyalari shaklida rasmiylashtiriladi.
Masalan, paxtani g‘allaga barter yo‘li bilan almashtirishda, 
ularning mos qiymatlari pul ko‘rinishda ikkita alohida ikkiyoqlama 
operasiyalar shaklida pul ko‘rinishida o‘tkaziladi. Ya’ni, masalan, 
paxta sotib oluvchi 0 ‘zbekistonlik hamkoriga paxta uchun pul 
to‘laydi va ikkinchi operatsiya — o‘zbekistonlik hamkori g‘alla 
uchun pulni xorijiy hamkorga o‘tkazib beradi.
1 9 9 5 -y ild an Jah o n banki bilan ham korlikda am alga 
oshirilayotgan islohotlar natijasida paxta va g‘allaga davlat 
buyurtmasining hajmini doimiy pasaytirib borish, mamlakat 
eksport potensialini oshirish, mamlakat ichida paxta tolasiga bozor 
baholarni jahon narxlariga yaqinlashtirish, xususiy sektorni 
urug'lik etishtirish va yangi texnologiyalarni qo‘llashga jalb etish 
yo‘nalishlarida ishlar amalga oshirilmoqda.
O'tgan asming 90- yillarida g‘alla mustaqffligini ta’minlashga 
qaratilgan strategiyaga binoan g ‘alla etishtirish hukum at 
siyosatining markaziga aylandi. G ‘alla mustaqilligi oziq-ovqat 
xavfsizligining kafolati sifatida qabul qilinadi.
2008- 
yilda don mahsulotlarming davlat xaridi 2531,4 ming 
tonnani, shu jumladan, g‘alla 2401,1 ming tonnani tashkil etdi 
(2007- yilda bu ko'rsatkich mos ravishda 2426,2 ming tonna va 
2385,7 ming tonnani tashkil etgan).
Shuni ta’kidlash lozimki, ipak qurti etishtirish hamda sholi 
hamon davlat buyurtmasi va baho belgilash tizimining predmeti 
hisoblanadi. 2008-yilda 23450,8 tonna ipak qurti (2007-yilga 
nisbatan 109,2%) va 110,4 ming tonna sholi yetishtirilgan1.
1 internet ma’lumotlari asosida: www.gov.uz
39

---

Davlat xaridini rejalashtirish va sotib olish tizimi, qishloq xo‘ja- 
ligida paxta hamda g‘allani ishlab chiqarish va daromad olishni 
ko‘zlaydi. Ushbu mahsulotlami davlat xaridini davlat manopol 
tashkilotlari: 0 ‘zpaxtasanoat va 0 ‘zdonmahsulot amalga oshiradi.
Mavjud davlat xaridi tizimidagi ayrim omillar, xarid tizimini 
fermerlar uchun foydasiz qilib qo‘yadi: fermerlar faqatgina 
tayyorlov rejalarini bajargandan so'ngina ortiqcha etishtirilgan 
mahsulotlami shartnoma baholarda sotishga ruxsat oladilar va 
amalda, ko‘pchilik fermerlar yetishtirgan barcha hosilni davlat 
xarid baholarida sotadilar.
Don mahsulotlarining qariyb yarmi davlat xarid baholarida 
sotiladi, qolgan qismi (qancha hajmda bo‘lishi hosil yig‘imi yaqin- 
lashganda o'matiladi) o‘matilgan shartnoma baholarda (odatda 
davlat xarid baholaridan 20% yuqori) sotiladi. Hosilning qolgan 
qismi fermerlar ixtiyorida qoldiriladi. Qayta ko‘rib chiqiladigan 
almashuv kurslari mavjudhgi sababli, jahon baholari va mahsulot 
sotish baholari o‘rtasida sezilarli farq yuzaga keladi.
0 ‘zbekistonda davlat xaridining predmeti bo‘lgan boshqa 
qishloq xo‘jalik m ahsulotlariga e’tibor beradigan b o ‘lsak, 
mamlakatda sholi yetishtirish va uni davlat sotishining ulushi 
barqaror ravishda pasaytirilayotganiligi kuzatish mumkin.
Davlat qishloq xo‘jalik mahsulotlar bozorida, paxta va g‘allaga 
xarid kvotalari tizimi orqali ta’sir etadi (ushbu ikki turdagi mahsulot 
sotishning 50—80 % hajmi davlat hissasiga to‘g‘ri keladi). Xarid 
jarayoni maksimal darajada markazlashgan. Xaridning rejasi va 
bajarilish jadvali Vazirlar Mahkamasi tomonidan o‘matiladi va 
uning doimiy monitoringi amalga oshiriladi. Har bir viloyat va 
tumanga xaridning ma’lum kvotalari o‘rnatiladi.
Qishloq xo'jalik sektorida ishlab chiqaruvchilarga bo‘nak 
to‘lovlari ajratish va tovar ko‘rinishdagi kreditlar berish orqali, 
ular kelajakdagi hosilni, davlat tomonidan belgilanadigan baholarda 
sotishga rag‘batlantiriladi.
Xarid kvotalari, bo‘nak to ‘lovlari, tovar kreditlari va eksportni 
tartibga solish kabi vositalar, qishloq xo‘jalik mahsulotlari etishti- 
ruvchilami mahsulotlami davlatga tartibga soluvchi baholar asosida 
sotishlarini rag‘batlantiradi.
40

---

Davlat xaridini amalga oshirishning shaffofligini ta’minlashda 
va davlat mablag'laridan manzilli foydalanishni tashkil etishda, 
davlat tashkilotlarining majburiyatlarini ro‘yxatdan o'tkazish 
muhim jarayoni hisoblanadi.
Davlat byudjeti ijrosining g‘aznachilik tizimining joriy etilishi 
bilan, dastlabki va joriy moliyaviy nazoratni amalga oshirish byud- 
jetdan mablag‘ oluvchilar bilan birgalikda g'aznachilik organlariga 
ham yuklatiladi.
Byudjet mablag‘lari oluvchilarining majburiyatlarini hisobga 
olish orqali, g'aznachilik tizimi, byudjet mablag‘larini maqsadli 
va oqilona foydalanishi ustidan joriy moliyaviy nazoratni amalga 
oshiradilar.
Davlat xaridini amalga oshirish bo‘yicha xo‘jalik shartnoma- 
larini tuzish, uni amalga oshirish, o ‘zgartirishlar kiritish va 
shartnomani bekor etish kabi munosabatlar, 0 ‘zbekiston Respub­
likasi Fuqarolik Kodeksi(4-paragraf), 0 ‘zbekiston Respub- 
likasining 1998-yil 29- avgustdagi «Xo‘jahk yurituvchi subyektlar 
faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida»gi Qonuni 
va boshqa hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Shartnom a m unosabatlarida «majburiyat» tushunchasi 
m uhim aham iyatga ega.