Uliwma psixologiya kk

Ta`kirarlaw ushin sorawlar. 
Qarim qatnas haqqinda tu`sinik ha`m onin` a`hmiyeti. 
Qarim-qatnas du`zilis 
Qarim-qatnas qurallari. So`z qarim-qatnas qurali ekenligin da`liylen. 
Qarim-qatnas tu`rleri. 
Referent topar degenimiz ne? 
Kishi toparlar degenimiz ne? 
Formal xem noformal toparlar degenimiz ne? 
Lider” - so`zi neni an`latadi? 
A`debiyatlar 
Gippenreyter Yu.B. Vvedenie v obshuyu psixologiyu.1988, s. 95-128.
Leont`ev A.N. Problemi razvitiya psixiki. 1981 , 
Leont`ev A.N. Deyatel`nost`. Soznanie. Lichnost`. 1929 
Davidov V.V. Kategoriya deyatel`nosti i psixicheskogo otrajeniya. Vestnik MGU, 
Ser.a`n`. Psixologiya . 1929, 
№
4 
«Psixologiya slovar`» M- 1990. 
I.A.Karimov. «Barkamol avlod - Wzbekiston taraqqietining poydevori», T., 1997j. 
G`oziev. «Muamola psixologiyasi». T.,2002
Krutetsskiy V.A. Psixologiya. N. Bilim baspasi, 1991
«Boshkaruv muloxot psixologiyasi» Azizova.T- 2000. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

30
X I Z M E T
 
Jobasi 
1.Xizmet xakkinda tusinik. 
2.Xizmettin kurilisi 
3.Xizmettin turleri xam olarga sipatlama. 
4.Adamnin ukiplari xam konligiuleri. 
5.Adetler. 
1.Egerde adam tek uyiklap kalgan bolmasa, onin jaksi jagdayi-bul jedelli turdegi, jigerlilik 
jagdayi boladi. Adam tiri eken, ol mudami xareket etedi, bir narse isleydi, bir narse menen 
shugillanadi-miynet etedi, okiydi, sport penen shugillanadi, oynaydi, adamlar menen katnas jasaydi, 
kitap okiydi xam t.b. Uliuma ol jedellilik sirtki (is-xareket operatsiyalar, bulshik etlerdin kush saliui) 
yamasa ishki jedellilik (bul psixikalik jedellilik bolip, ol kiymildamay jatkan adamdi oylaganda, kitap 
okiganda, bir narseni yadina tusirgende xam t.b. baklanadi) korsetedi. Birak sirtki xam ishki jedellilikti 
tek shartli turde gana ayirip taniuga boladi. Izertleulerdin korsetip otirganinday-ak pikirdin jumisi xatte 
adam kozge korinerlik jedellilik jasamagan jagdayda da soyleudi tamiyinleytugin mikroxareketler 
(olardi esapka aliuga boladi) menen baylanisli boladi, oytkeni jaksi jagdaydagi egede adamnin oylaui 
soyleu formasinda boladi. Sonliktan da adamnin xar kanday xizmeti mudami sirtki xareket, bulshik 
etlerdin xareketi menen baylanisli boladi. 
Xizmet bul adamnin zarurliklerin xam maplerin kanaatlandiriu menen baylanisli bolgan oz aldina 
sanali turde koygan maksetlerine erisiuge, ogan jamiyet xam mamleket tarepinen koyilatugin talaplardi 
orinlauga bagdarlangan jedelligi boladi. 
Xizmetsiz adamnin turmisi mumkin bolmay kaladi. Xizmet protsessinde adam dogerek atiraptagi 
dun`yani bilip aladi. Xizmet adam turmisinin materiallik jagdaylarin, yagniy olarsiz kuneltiu mumkin 
bolmagan materiallik jagdaylardi, azik-aukatti, kiyim-kenshekti, turak jaydi doretedi. Xizmet 
protsessinde ruuxiy onimler: ilim, adebiyat, muzika, suuretshilik oneri doretiledi. Adam xizmet pro-
tsessinde dogerek-atiraptagi xakiykatlikti ozgertedi, ol oz miyneti menen dogerek atiraptagi dun`yani 
janartadi: sholistanliklar gullengen baglarga aylanadi, dar`yalar oz angarlarin xam bagdarin ozgertedi, 
sholistanlarda xam togaylarda kalalar payda boladi. Adamnin xizmeti onin ozin, jigerliligin, xarakterin, 
ukipliligin kaliplestiredi xam ozgertedi. 
Adamnin xizmeti xayuanatlardin kiligi xatte kanshelli kuramali bolsa da olardin kiliginan 
putkilley ayrilip turadi. Birinshiden adamnin xizmeti sanali xarakterge iye boladi-adam ogan erisiudin 
maksetin xam usillarin angaradi, natiyjesin aldin ala boljay biledi. Ekinshiden, adamnin xizmeti miynet 
kurallarin sogiu, jumsau xam saklau menen baylanisli boladi. Ushinshiden adamnin xizmeti jamiyetlik 
xarakterge iye boladi, ol jamaattin ozinde xam jamaat ushin amelge asiriladi. 
Xizmet jamiyetlik-tariyxiy sharayatlar menen belgilenedi. Jamiyettin talaplarina karay adamnin 
maselen miynettegi xizmetin karap koreyik. Adam barlik zamanlarda xam dauirlerde miynet xizmeti 
menen shugillanip kiyatir. Birak ayirim jamiyet sharayatlarinda miynetkesh adam mashinanin kasinda 
kosimsha narsege aylanadi xam onin xizmetin eziushiler tek ulken payda aliuga gana bagdarlaydi. 
Bizin elimizde Garezsizlikke eriskenimizden keyin sharayatlardin ozgeriuine baylanisli miynet 
xizmetinin ozi bargan sayin kobirek adamnin zarurligine aylanip, onda Ozbekistan adamlarinin jeke 
kelbetinin en jaksi tarepleri korinip atir. Olar miynet baxit ekenin bilip atir. 
Xizmettin okiu siyakli turinin xarakteri de ozgerip ketti. Buringi mektep jas auladka tek 
eziushilerdin ustemligin bekkemleu ushin zarur bolgan narseni gana uyretetugin edi. Al okiudin kalay 
bolsa solay yadlap aliu xam katti tartipte tarbiyalau xarakterine iye boldi. Al xazirgi uakitlari 
Ozbekistan Garezsizlikke eriskennen keyingi okiu putkilley baskasha xarakterge iye. Ol adamga ozinin 
jamiyetlik uaziypasin orinlau, xalik xam ozinin paydasi ushin miynet etiwde zarur bolatugin bilimlerdi 
beredi. Al talim beriudin ozi rauajlangan xarakterge iye boladi. Ol okiushilarda jedelli turde, oz 
betinshe doretiwshilik turde oylaudi kaliplestiriuge bagdarlangan. 
Adam xizmetinin zarurli shartleri-bul psixikalik protsessler boladi. Olar bir jaginan, adamnin 
xarkanday xizmetinin buljimaytugin minezlemesi boladi: bala oynap, mektep okiushisi okip, adam 
miynet etip atirsa da xizmettin barlik turi barkulla dikkat, zeyni ilgirlik, yad, oylau, kiyal etiw menen 
ajiralmas baylanisli boladi, al olarsiz adamnin xesh kanday xizmeti amelge asiui mumkin emes. 

---

31
Ekinshi jaginan, psixikalik protsessler xizmette juzege keledi, kaliplesedi xam tartipke salinadi. 
Psixikalik protsesslerdin xam adam xizmetinin arasindagi oz-ara baylanis mine usilayinsha amelge 
asiriladi. 
2.Adette xizmetti onin kurilisi koz-karasinan alip karaydi. Barinen de burin xizmettin maksetlerin 
xam sebeplerin ayirip shigaradi. 
Adamnin xar kanday xizmeti ol oz aldina koyatugin maksetleri, uaziypalari menen belgilenedi. 
Makset jok jerde xizmette bolmaydi. Xizmet adamdi anau yamasa minau maksetti oz aldina koyiuga 
jane ogan erisiu ushin xizmetti sholkemlestiriuge iytermelegen belgili bir motivlerden, sebeplerden 
kelip shigadi. Makset degenimiz - bul adam sonin ushin xareket etetugin narse boladi: motiv degenimiz 
- bul adam ne sebepten xizmet etip atirganligi boladi. Mine usi koz-karastan ozinizdin pedagogikalik 
institutinizdagi okiuinizdi alip karaniz. Sizin maksetiniz kanday Bul oni tabisli turde tamamlau xam 
mugallimlik kasipti iyelep aliu. Al siz ne sebepten okiy basladiniz Ne sebepten institutti tamamlaudi 
oz aldinizga makseti etip koydiniz. Darxal sizin yadinizga sizdi usi sheshimdi iytermelegen motivler 
tusedi. Olar xar kiyli boliui itimal, birak olardin xammesinde sizdi okiu xizmetinizdin maksetlerin alga 
koyiuinizdi belgilep bergen kanday da bir motivler boladi. 
Adette adamnin xizmeti tek bir gana kanday da bir motiv xam bir gana makset penen emes, al en 
jakin jane bargan sayin uliumalasip xam uzaklap baratugin maksetler menen motivlerdin bir putin bir 
sistemasi menen belgilenedi. 
Maselen, siz mine usi sabaklikti uyrenip otirsiz. En jakin makset - usi baptin mazmunin ozlestirip 
aliu boladi. Al onin izin ala anagurlim alis makset - psixologiyani jaksi bilip aliu turadi. Onin izin ala 
tagida anagurlim uliuma xam alis makset - jaksi magliumatli kaniyge-mugallim boliu jane en akirinda 
Uatanga adamlarga payda keltiriu makseti turadi. Adamnin tek gana en jakin perspektivalardi emes, al 
alislarin da kore biliui axmiyetli boladi - bul narse ogan kiyinshiliklarga karsi gures jurgiziude xam 
toskinliklardi jenip shigiuda kush bagishlaydi, al aralik natiyjege erisiu adamdi algan bagitinan 
kaytarmaydi. 
Xizmettin motivatsiya darejesine karay da motivler jamiyetlik yamasa attan anik tar jeke 
xarakterge iye boliuina karay da baxalaydi. Jaksi tarbiya korgen adamda jamiyetlik motivler jeke 
manige iye boladi, al onin ozinin de jeke isi bolip kaladi. 
Xizmettin kurilisi bolegin yamasa baskasha etip aytkanda ayirim jedelli xareket der ataydi. 
Adamnin xareketleri de anau yamasa minau motivlerge karay islenedi xam belgili maksetlerge erisiuge 
bagdarlangan boladi. Adamnin xarketleri barkulla sanali boladi, birak onin sanalilik darejesi xar kiyli 
boliui itimal. Makset alga koygan xam sanali xareketlerdin tartibi xam izbe-izligi belgilengen jane 
xarekettin belgili bir natiyjeleri nazerde tutilgan uakitta xareketler tolik sanali boladi. Xareketlerdin 
makseti, izbe-izliligi xam oni kadagalau jetkiliksiz darejede tusinilmegen, angarilmagan jagdayda 
xareketler tolik sanali bolmaydi. Kushli sezimlerdin kobinese kushli tasir jasaytugin kozdiriushilardin 
usinday jete angarilmagan, tusinilmegen xareketlerdi impul`siv xareketler dep ataydi. Klass bolmesinin 
terezesinen eski park korinip tur, onin terekleri xauizga karay tomen tusip ketken. Kar jaudi, klassta 
jim-jirtlik, mektep okiushilari tapsirmani oz betinshe sheship atir. Allekim: «koyan,iytler!»-dep bakirip 
jiberdi. sonda balalardin baslari darxal terezege karay burildi, onnan son xamme orninan orre turdi da 
terezelerge karay juuirdi. Koyandi iytler kuuip baratir, ol appak, dop-domalak bolip, tobeden xauizga 
karay zimirap jumalap baratir, al iytler onin izinen kuuip baratir. Mine usi kartinani korgen uakitta 
balalar menen mugallim eriksiz turde terezege karay umtildi, olar koyan putaliklardin arasinda jok 
bolip ketkenshe onnan kozin ayira almay karay berdi. 
Mektep okiushilari menen mugallimnin xareketleri (olardin terezege karay umtiliui) kushli xam 
tosinnan bolgan kozdiriushinin tasiyri astinda attan anik angarilmagan maksetsiz, oylanbastan islendi, 
al bul olardin jetkilikli darejede tusinilmegenin korsetedi. Bul impul`siv turdegi xareketler boladi. 
Xareketlerdi ameliy xam akil xareketleri der boledi. Olar oz-ara tigiz baylaniskan boladi. Ameliy 
xareketler (zatlardi manipulyatsiyalau,konustuktivlik xareketler, mektep kaptalindagi atizda islenetugin 
xareketler xam t.b.) bilip aliu xizmetinde (zeyni ilgirlikte xam oylauda) ulken axmiyetke iye boladi. 
Bala kishkene uaktinan baslap zatlarga jasalatugin ameliy is-xareketlerdi xam usi zatlardi jumsau 
usillarin iyeley baslaydi jane usi arkali sol zatlardi bilip aladi. Zatlarga islenetugin ameliy xareketler 
mektep okiushisinin talim aliu jumisinda da oz axmiyetin joyitpaydi, olar okiu materialin jaksi 
tusiniuge xam ozlestiriuge jardem beredi. Maselen mektep okiushisi matematikalik tapsirmalardi 
sheshken uakitta zatlarga ameliy xareketler jasaydi. 

---

32
Ameliy xareketlerdin tiykarinda akil xareketleri ishinen oylanatugin xareketler payda boladi. Akil 
menen bilip aliu xizmeti xakiykatliktin uyrenilip atirgan zatlarin xam kubilislarin anagurlim tolik jane 
biraz teren bilip aliuga mumkinshilik beredi. 
Adamnin xareketleri soyleu xizmetinen ajiralmagan xalda boladi. Soyleu xizmeti, soz (sonin 
ishinde ishki soyleu, ishten aytiu da) adamnin minez-kulkin xam xizmetin tartipke saladi, ogan oz 
xareketlerin angariuda, xarekettin uaziypalarin soz benen biliude xam onin jobasin belgileude, 
xarekettin xarakterin ozgertiude, jol koyilgan katelerdi duzetiwde jardem beredi. 
Xarkanday xizmette mina tomendegi komponentlerdi (sostav boleklerdi, zvenolardi, baskishlardi) 
ajiratip shigariuga boladi: maksetti alga koyiu (onin uazipasin tusinip aliu) baskishi, jumisti jobalastiriu 
baskishi, xareket jasaudin en akilga ugras usilin tanlap aliu: egerde zarur bolip kalgan jagdayda 
agimdagi kadagalau xam xizmetti kayta kuriu menen bir uakitta jurgiziletugin xizmetti orinlau, amelge 
asiriu baskishiN` bunnan son egerde olar bar bolsanatiyjelerdi tekseriu, katelerdi duzetiw, alingan 
natiyjelerdi jobalastirilgan natiyjeler menen salistiriu, jumistin juumagin shigariu xam oni baxalau 
jurgiziledi. Mektep okiushisinin anik xizmetin (albette, egerde oni mugallim duris sholkemlestirgen 
bolsa) tallau jasay otirip, mine usi komponentlerdi belgilep aliu ansat. 
3. Adamlardin xizmeti kop turli boladi, birak sonda da oni tiykargi ush turge bolemiz: 
1. Okiu xizmeti 
2. Miynet xizmeti 
3. Oyin xizmeti 
Geyde xizmettin ozine tan turi retinde sport xizmetin, sonday-ak oz-ara katnas xizmetin ayirip 
shigaradi. 
Xizmettin tiykargi turi retindegi miynettin songi natiyjesi jamiyetlik paydali onimdi doretiw 
boladi. 
Kanday da bir jana narse korinetugin, xizmet protsessine oylap tabiushilik, jetilistiriu 
engiziletugin miynettin xarkanday turi, doretiwshilik xarakterge iye boladi. Jokari jamiyetlik kun-
liliktagi jana, original turdegi onimdi beriushi (texnikalik oylap tabiushilik, korkem muzikalik adebiy 
shigarmani doretiw, xirurgiyalik operatsiyanin jana metodin islep shigiu, talim-tarbiya beriudin jana 
metodlarin islep shigiu x.t.b.) xizmet doretiwshilik xizmet dep ataladi. Albette doretiwshilik xizmet 
ukiplardin, ogada tiyanakli, teren bilimlerdin, iske kushtarlik penen kizigiushiliktin bar boliuin talap 
etedi. Bunnan tiskari doretiwshilik xizmet rauajlangan kiyal etiwdi talap etedi. Birak en baslisi - bul 
ogada ulken, auir miynet etiw, toskinliklardi jeniude katanlik xam jigerlilik korsetiw boladi. Talantli 
adam barligina ap-ansat, miynetsiz ak erise beredi dep esaplau kate boladi. Kerisinshe koplegen talantli 
adamlar masele ukiplardan gore kobirek miynette boladi, dep korsetken edi. Talant-bul shidamlilik, 
talant-bul sheksiz miynetke degen beyimlilik. «Xar bir kasiptin oz jan kuyeri, oz ustasi boladi. 
Dun`yada kasip-oner kop, birak xakiykiy kasip iyesi, xakiykiy oner jan kuyer kem ushiraydi. Ilimde 
xakiykiy ilimpaz boliu ushin adamga jaratkannin ozi nazer salgan boliui kerek»-dep Ozbekistan 
Respublikasi Prezidenti I.karim atap korsetken edi. 
Ukip tek keleshektegi miynet xizmetine tayarlik koriu baskishi boladi, ol kasipti uyreniudin 
belgili bir baskishinda gana paydali natiyje beredi. Xizmettin mine usi turlerinin motivleride xar kiyli 
boladi: miynet etiwdin xam okiudin motivi barinen de burin jamiyetlik miynetti tusiniu boladi, oyin 
kizigiushilik penen dalillengen. Xizmettin usi turlerin sholkemlestiriudegi ayirmashiliklar da anagurlim 
ulken-miynet etiw xam okiu, kade bolganinday-ak arnauli turde sholkemlestrilgen formada belgili bir 
uakitta xam belgili bir jerde amelge asiriladi. Oyin erkin sholkemlestiriu menen baylanisli boladi-bala 
adette bunin ushin ajiratilgan uakitta birak mine usi uakit shenberinde-kalay, kay uakitta xam 
kanshama oynagisi kelse oynay beredi. 
Xizmettin barlik ush turi derlik xar kanday jastagi adamga tan boladi, birak olar omirdin xar kiyli 
dauirlerinde xar kiyli axmiyetke iye boladi. Bala mektepke barganga shekem ol balalar bakshasinda 
azi-kem talim alip kushine karay miynet etse de onin xizmetinin tiykargi turi oyin boladi. Mektep 
okiushisi xizmetinin negizgi turi talim aliu boladi, birak miynette onin turmisinda belgili orin tutadi, al 
bos uakitta ol kushtarlanip oynaydi. Egerde adam ushin miynet etiw xizmettin tiykargi turi bolsa, birak 
keshki uakitlari okiu (oz betinshe yamasa keshki mektepte, keshki fakul`tette), bos uaktin oyinlarga 
(sport, intelektuallik oyinlarga) arnaui mumkin. 
Talim aliu - bul ken turde bilimli boliu xam bunnan bilaygi miynet xizmeti ushin zarurli 
bilimlerdi,ukiplardi xam konligiulerdi iyelep aliuga bagdarlangan xizmet boladi. Mektep okiushisinin 

---

33
talim aliu xizmeti mugallimnin basshiligi astinda amelge asiriladi. Bilimlerdi iyeleu-bul okiushinin 
jedelli turdegi oylau jumisinin korinisi boladi. Materialdi ozlestiriu alibette oni tallau jasap, salistira 
biliui, en basli en axmiyetli narseni taba biliudi talap etedi. Bilimlerdi ozlestiriu bilimlerdi ameliy 
kollaniu menen baylanisli boladi. Okiushinin bilimi tek ol oni amelde kollana bilgen uakitta gana 
ozlestirip algan dep esaplanadi. 
Talim beriu xizmetinin mazmuni mektep okiushisinin jas xam fizikalik mumkinshiliklerinin 
ozgesheliklerin esapka aliu arkali xar okiu jili ushin islep shigilgan jobalar xam bagdarlamalar menen 
belgilenedi. 
Mektep okiushisinin talim aliui birinshiden rauajlandirgish boladi. Natiyjede mektep okiushisi 
tek bilimlerge xam ukiplarga gana iye bolip kalmastan onda jedelli turdegi oz betinshe doretiwshilik 
oylau rauajlanadi, oy-orisi keneyedi, baklaushiligi kaliplesedi, yadi xam dikkati jetilisip baradi. 
Ekinshiden talim aliu tarbiyashilik xarakterge iye boladi: talim aliu protsessinde shaxs 
kaliplesedi, bir maksetke bagdarlaniushilik, katanlik jamaatshilik, joldaslik xam oz-ara jardem beriu 
siyakli baxali kasiyetler juzege keledi. Duris sholkemlestirilgen talim beriu protsessi isenimlerdin 
dun`yaga ilimiy koz-karastin kaliplesiuine jardem beredi. 
Mektepke kelgen balalar adette miynet xizmetinin en apiuayi turlerindegi geypara konligiulerge 
(oz-ozine xizmet etiw, ulkenler tarepinen berilgen kushi jetkendey tapsirmalardi orinlau x.t.b.) iye 
boladi. Mektepte bul konligiuler rauajlanadi xam jetilisedi. Bunnan tiskari mektepte arnauli turdegi 
miynet talimi de amelge asiriladi. Mekteptin baslauish klasslarindagi miynet talim beriudin daslepki 
baskishi boladi. Miynet talimi protsessinde mektep okiushisi miynet xizmetinin barlik tiykargi 
komponentlerin ozlestiriudi, anik tusinip aliudi jobalastiradi, oni puxta etip, xak keuilden orinlaudi xam 
alingan natiyjelerdi duris turde baxalaudi uyrenip aladi. 
Mekteptegi miynet talimi balani miynet etiwge psixologiyalik jaktan tayarlaydi: ol miynettin 
adam turmisindagi axmiyetin tusinip, miynet kuuanishin bilip aladi, onda miynet etiw tilegi xam ukibi 
xam auil miynetkeshlerine degen suyispenshilik jane xurmet tarbiyalanadi. Mektep okiushisinin miynet 
sabaklarinda algan miynet konligiuleri onda anagurlim kiyin miynet ukiplarin kaliplestiriu ushin tiykar 
bolip kaliui tiyis. 
Miynet protsessleri olardi iyeleudin daslepki baskishinda baladan katti kush saliudi, keulin bir 
jerge jamleudi talap etedi. Katti oylaniushilik kishi jastagi mektep balalarinda kop artikmash xam 
kajetsiz kush jumsaudi payda etedi, tek jumis organlarinin bulshik etlerinin emes, al miynet 
operatsiyasina katnaspaytugin bulshik etlerdin de katan turde isleuin keltirip shigaradi. Maselen, koli 
menen xareket etkende balada kush jumsau, al kobinese kokirek, jauirin, ayaklardin bulshik etlerinin 
xareketke keliui baklanadi, demek kop bulshik etler katti jumis isleu auxalinda boladi, ab bul narse 
uliuma sharshaushilikti payda etedi. Aste-akirin miynet konligiuleri kaliplesip bargan sayin artikmash 
kush jumsau jogaladi, al miynettegi xareketler epshil bolip barip, maksetke muuapiklasa beredi. 
Balalarda olardin miynetin jamiyetlik jaktan tiykarlaudi kaliplestiriu ulken axmiyetke iye boladi. 
Bala jamaattin arasinda xam jamaat ushin miynet etken uakitta ol aste-akirin oz miynetinin jamiyetlik 
axmiyetin anlaydi, bunday miynetti kadirley baslaydi xam usigan baylanisli miynet xizmetinin 
jamiyetlik motivleri onin ushin bargan sayin kobirek axmiyetke iye bola beredi. Sonday-ak mektep 
okiushisinin miyneti jaksi sholkemlestirilgen xam jobalastirilgan boliui axmiyetli narse. Mugallim 
okiushiga miynetti kalayinsha en jaksi etip sholkemlestiriudi, jumis ornin tartipke saliudi, jumisti 
kalayinsha sholkemlestiriudi, oni neden baslaudi, miynet protsesslerinin durisligin kalayinsha 
kadagalap bariudi korsetip beredi. Jaksi xam sarras sholkemlestirilgen miynet balalarda lazzetleniu, 
kanaatlaniu sezimin payda etedi, olarda shaxstin sholkemleskenlik, dikkatli boliu, baklay biliushilik, 
pamlilik siyakli sipatlarin rauajlandiradi. 
Bizin Garezsiz demokratiyalik xukikiy mamleketimizdin alga basip baratirgan xareketi 
mekteptegi talim-tarbiya jumisinin darejesine, atap aytkanda mektepte miynet tarbiyasin jolga koyiuga 
bolgan talaplardi mudami arttirip bariudi belgilep beredi. 
Xalik bilimlendiriui xam kasiplik jaktan tayarlau dizimin jetilistiriu ilimiy-texnikalik dauir 
sharayatlarinda rauajlangan Garezsiz elimizdi bunnan bilayda elede rauajlandiriu, jetilistiriu ayriksha 
axmiyetli boladi. Bul pikir Ozbekistan Respublikasi Prezidenti tarepinen belgilep berildi xam 
rauajlandirilmakta. Bizin mektebimizdin tiykargi dikkatin miynet talim-tarbiyasi xam okiushilarga 
kasiplik jaktan bagdar beriu maselelerine jamleui zarur ekenligi atap korsetildi. Mektepti pitkerip 
shigip atirganlardin bir bolegi tiyisli miynet tayarligisiz omirge kadem koyadi, galaba kasipler tuurali 

---

34
jetkilikli tusinikke iye emes, al bul narse olardin mektepti pitkergennen son xalik xojaligina, asirese 
materiallik ondiris tarauina otiuin kiyinlastiradi. Mektep okiushilarin miynetke tarbiyalaudi, olardi 
jamiyetlik paydali, onimli miynetke tarbiyalaudi tup-tamiranan jaksilauga bagdarlan ilajlar korsetildi. 
Orta mektepti pitkeriushiler mektepte bolgan uaktinda tek ilim tiykarlari tuurali bilimlerdi gana emes, 
al xalik xojaliginda isleu ushin miynet konligiulerin de teren iyelep aliui, belgili bir kasipti iyelep 
aliuga tikkeley jakinlasiui tiyis. Bul xakkinda Ozbekistan Respublikasi Prezidenti I.Karimovta ozinin 
«Barkomol avlod orzusi» atli miynetinde «Bizge pitkeriushiler emes, mektep talimin xam tarbiyasin 
korgen shaxslar kerek. Eger pedagog adamdi xar tarepleme tarbiyalamakshi bolsa, daslep ozi peda-
gogikani xar tarepleme bilip aliui kerek» - degen edi. Usi maksetti amelge asiriuga tarauin en 
jaydirilatugin mektepler aralik okiu-ondirislik kolledjler, mektep ustaxanalari, okiushilardin ondirislik 
brigadalari, jazgi miynet etiw xam dem aliu lagerleri, jas texnikler, jas naturalistler stantsiyalari jardem 
beriui tiyis. Mine usi tiykarda mektep okiushilarina kasiplik jaktan natiyjeli bagdar beriu 
sholkemlestiriui, ol jigit-kizlarga olardin intasina, kasiplik tayarligina muuapik xam jamiyetlik 
talaplardi esapka algan xalda kasipti duris tanlap aliuga mumkinshilik beriui lazim. 
Mine usinnan xar kiyli jas baskishlarinda mektep okiushilarinda miynetke suyispenshilikti, 
xurmetti, atap aytkanda materiallik ondiris tarauinda miynet etiwge tayar turiushilikti tarbiyalau 
maselelerine ne ushin mugallimler tarepinen anagurlim kop dikkat audariliui kerek ekenligi attan anik 
boladi. Mektepte talim ala baslagannan ak ilimpazlar xam metodistler menen birgelikte okiushilardin 
jamiyetlik paydali xam onimli miynetin sholkemlestiriudin en maksetli turlerin izleu de mugallimlerdin 
uaziypasina jatadi. 
Ozbekistan Respublikasinin Prezidenti I.Karimov «Keleshek buginnen baslanadi. Tarbiya 
maselesine xazir itibar berilmese, keleshek koldan ketedi. Tarbiyadan xesh narseni ayamaymiz! 
Ruuxiy xam adeplilik kasiyetler iyman, insap, diyanat, ar-namis, mexr-axibet xam sol siyakli 
xakiykiy adamgershilik kasiyetler oz-ozinen kelmeydi. Barliginin tiykarinda tarbiya jatadi» - degen 
edi. 
Oyin mektepke shekemgi xam kishi mektep jasindagi balalardin turmisinda ayiriksha ulken 
axmiyetke iye boladi. Oyin barinende burin omirdi ozine tan saulelendiriu boladi. Oyin balalardi tur-
mistan, xakiykatliktan shetke tartpaydi. Kerisinshe, oyin balalardin dogerek-atiraptagi dun`yani bilip 
aliu xam olardi talim aliuga jane miynetke tayarlau kurali boladi. Bala jedelli turdegi oyin turinde 
turmis kubilislarin, adamlardin jamiyetlik katnasiklarin, miynet protsesslerin terenirek bilip aladi. 
Ulli shigis oyshillari balani doretiwshilik miynetke, xizmetke, turmiska tayarlaytugin oyinnin 
ulken tarbiyalaushilik axmiyetin talay ret atap korsetken edi. Olar bala oyinda tek lazzetti gana emes, al 
axmiyetli islerdi de isleydi, dep atap korsetti; oyin-bul balanin ameliy xizmetinin dun`yasi bolip, ol 
onin tek dene tarbiyasin emes, al ruuxiy talaplarinda kanaatlandiradi. 
Oyin-tarbiyalau kurali. Oyin jamaatti doretedi. Oyindagi uliuma kisinispalar, tinishsizlaniular 
balalardi biriktiredi. Oyinda joldaslik sezimi, bir-birin oz-ara kuuatlau tarbiyalanadi. Ulli pedagoglar 
oyinnin tarbiya kurali, shaxsti xar tarepleme rauajlandiriu kurali retindegi axmiyetin atap korsetken 
edi.Bala ele juda kishkene uakitlarinan baslap ak oynay baslaydi. Oyini aste-akirin rauajlana beredi. 
Oyinnin turleri izli-izinen biri-birin aumastirip baradi. Daslep bul zatlarga elikleu boladi, al onnan son 
apiuayi turdegi konstruktivlik oyin payda boladi - bala kumnan uy sogadi yamasa ush muyeshlerden 
minar jasaydi. Mektepke barardin aldindagi jasta syujetlik oyinlardi baklauga boladi-balalar oyinda 
anau yamasa minau turmislik uakiyalarga, adamlar arasindagi katnasiklarga elikleydi. Egerde bunday 
uakitta bala ulkenlerdin belgili bir xareketlerine saykes keletugin anau yamasa minau rol`di tanlap alsa 
xam atkarsa (maselen vrachtin, mugallimnin, ata-analardin rolin atkarsa), bunday syujetlik oyin rol` 
oyini dep ataladi. 
Mektepke kirip xam ozi ushin jana okiu xizmetine aralassa da, bala oyin oynauin koymaydi. 
Duris sholkemlestirilgen oyin buringisinsha boladi, unamli shaxs sipatlarin tarbiyalauga tasiyir jasaydi, 
jamaatti sholkemlestiriuge, oni jamleuge jardem beredi, doslik xam joldaslik sezimlerin tarbiyalaydi. 
Mektep okiushilarinda oyinnin mazmunin xam onin bagdarlaniushiligi ozgeredi. Balalar oyininin 
rauajlaniui turmis-salt oyinlarinan baslap ondirislik mazmunga iye bolgan oyinlarga en akirinda 
jamiyetlik-siyasiy uakiyalardi saulelendiretugin oyinlarga shekem kamtiydi. Solay etip, balalar 
oyinlarinin rauajlanip atirgan syujetleri balanin oy-orisin xam turmislik tajiriybesin saulelendiredi. 
Tusimpazlikti, epshillikti, tapkirlikti raujlandiratugin intellektuallik oyinlar (shashkalar, shaxmatlar, 
domino, stol ustinde oynalatugin xar kiyli oyinlar) aytarliktay orin tutadi. 

---

35
Mektep okiushilari kanshama ulkeyip bargan sayin, oyinnin bilip aliu xarakteri olar ushin 
sonshama kop axmiyetke iye bola beredi, bunday da oyinda jana narseni bilip, tusinip aliu makseti ja-
sirin yamasa ashik turde koyiladi (geologlarga, tenizshilerge, sayaxatshilarga, kosmonavtlarga, 
kislaushilarga eliklep oynap, olardin tap ozi bolaman deu). 
Unamli oyinlar menen bir katarda balalar unamsiz, pas kiliklardi saulelendiretugin oyinlarga, 
maselen, kim ozdi oyinlarina aksha tigip oynalatugin oyinlarga ogada kizigip ketiwi mumkin. Balalar 
adette bunday oyinlardi dogerek-atiraptagi ulken jastagi ajamlardin tiyisli tasiyri astinda oynay 
baslaydi. Bunday jagdayda mugallimnin uaziypasi tek usinday oyinlardi kadagan etiwden (tikkeley 
kadagan etiw kobinese xeshkanday natiyje bermeydi) emes, al oni alpayimlilik penen ashkaralaudan, 
mektep okiushisin baska bir akilli xam paydali oyinga kiziktiriudan ibarat boladi. 
Jasi ulkeyip bargan sayin mektep okiushilari sport oyinlarina (futbol, xokkey, voleybol, 
basketbol) otedi. Sport oyinlarinda kadeler anagurlim katan boladi. Bunnan tiskari, olarda jarisiu dauiri 
ulken axmiyetke iye boladi. Sport oyinlari oyinshiga ken turde baslama korsetiwge mumkinshilik 
beredi. Oyin shartlerinin ozgerip turiui oyinshilardan pamlilikti, epshillikti, oz xareketlerin 
joldaslarinin xareketleri menen kelisilgenligi talap etedi. Jamaatke baginiushilik, jamaatte xareket etiw, 
jamaattin ar-namisi ushin guresiu ukibi rauajlanadi. Xarakterdin unamsiz kasiyetleri: kisinshanlik, 
injiklik, okpe-giyne saklaushilik, takabbirlik elespesiz bolip kaladi. 
Xizmettin turlerin tallau jasaudi juumaklay otirip, adam xizmetinin barlik turleri anau yamasa 
minau darejede soyleu menen ekenligin atap korsetiw lazim. Birinshiden, xizmetti sapali turde tartipke 
saliu xam baskariu oylau, demek soyleu xizmeti arkali amelge asiriladi (baskasha etip aytkanda bul 
jerde xizmet ekinshi bir signal arkali tartipke salinadi). Ekinshiden adamnin xizmeti, kade 
bolganinday-ak jamaatlik xarakterge iye boladi xam soz (til) adamlardin oz-ara katnasinin, baylanisinin 
(kommunikatsiyasinin) kurali bolip xizmet etedi. 
4. Ukipliklar xam konligiuler tuurali tusinik. Anau yamasa minau xizmetti shinigiular jasap 
bargan sayin adamnin oni orinlaui da jetilisip bara beredi. Xizmetti ozlestiriu darejeleri xar kiyli boladi. 
Adamnin xizmetti orinlau usilin ozlestirip aliuin ukip dep ataydi. 
Bir jagdaylarda ukip adamnin bilimlerdi amelde kollaniudin usilin ozlestirip aliui boladi. Okiushi 
ukiplardi ozlestirip aliui-esaplap, jazip, okiy biliui x.t.b. ushin ol buni kalayinsha isleudi biliui tiyis. Ol 
bilim algannan son oni ameliy xizmetinde kollaniudi uyrenedi-onda ukip kelip shigadi. Shinigiular 
protsessinde, ameliy xizmettin barisinda ukiplar jetilise beredi: mine usigan baylanisli xizmettin ozi de 
anagurlim jetilisken bolip kaladi. 
Birak bilimlerge iye bolip turip, okiushi tiyisli ukiplarga iye bolmaui mumkin. Maselen okiushi 
menshikli aylik sozlerdin xamme uakitta gaptin kaysi jerinde keliuine karamastan bas xarip penen 
jaziliu kadelerin jaksi biliui mumkin. Birak, kadeni biliu ele sauatli jaza biledi degen soz emes. Okiushi 
jaza basladi xam kadeni ameliy jumista kollana almastan kate jiberedi. Ukiplar amelde shinigiular joli 
menen kolga kirgiziledi. Tek okiushi kadeni katesiz kollangan uakitta gana onda tiyisli ukip bar dep 
aytiuga boladi. 
Ukiplar mudami bilimlerge tiykarlana bermeydi. Bir katar is xareket ukiplari - juriu, juziu, soyleu 
x.t.b. ukibi - adamda shinigiular shiniktiriu arkali, bilimlerge, kanday da bir kadelerge suyenbesten 
kelip shigadi. Adette jana gana tay-tay turip, juriuge xam soyleuge uyrenip atirgan nareste aldin ala 
buni kalay isleu tuurali arnauli bilimlerdi mengere almaydi. Ol ulkenlerge elikley otirip, ayteuir 
shinigiular isleydi bolgani. 
Adamnin ukiplari xar kiyli darejede korinedi. Maselen, biz birinshi klass okiushisi da, ulken 
jastagi adam da okiy aladi, dep aytamiz. Daslep juzip baslagan juzgish te, juziu boyinsha sport masteri 
de juze aladi. 
Uzak shinigiulardin natiyjesinde xizmet bargan sayin duris, sarras, tez, unemli, katesiz orinlana 
beredi. Bul atap aytkanda xizmet kuramindagi jaksi ozlestirilgen operatsiyalar avtomatlastirilgan turde, 
sananin tikkeley kadagalauisiz orinlana baslaydi. Kuraminda ayirim operatsiyalar, shinigiular 
natiyjesinde avtomatlasip ketken xareketti konligiu dep ataydi. Baskasha etip aytkanda konligiu-azin-
aulak avtomatlaskan xareket boladi. Maselen, lijalarda juriu konligiuleri mine usinday boladi-adamlar 
bunday uakitta kanday bulshik etleri xam kaysi tartipte kiskaratuginin bilmeydi goy. Biz katti oylanip, 
kanday da bir baska narse tuurali pikir jurgizip, kis tabiyatinin gozzalligina kushtarlanip karay otirip 
jure beriuimiz mumkin. Tez okiu konligiui de mine usinday boladi. 

---

36
Biz jokarida aytip otkenimizdey-ak, xizmettin ozi mudami sanali turde islenedi. Birak onin 
kuramina kiretugin ayirim operatsiyalar shinigiulardin natiyjesinde avtomatlasip ketedi. Sana bunday 
jagdayda putkilley islemey kalmaydi, birak ol operatsiyalardi orinlau texnikasina emes, al xizmetti 
uliuma baskariuga, oni tusinip aliuga, usi uaziypalardi sheshiudin en jaksi jollarin izleuge bagdarlangan 
boladi. Okiu protsessinin ozi avtomatlaskan uakitta kitaptin mazmunina tolik keuil audariuga boladi. 
Notalardi okiu protsessinde atkariu texnikasi da avtomatlasip ketken uakitta gana atkariushi sazende 
muzikalik shigarmanin tup manizin tusine aladi. Birak, egerde talantli duutarshi kandayda bir 
shigarmani (namani) muzikalik jaktan tasiyirli etip atkargan uakitta birden kaysi barmaklar menen xam 
kaysi perdelerdi basiu kerek degen pikirge keuil audarsa, onin atkariui usinin menen ak tamam bolar 
edi. 
Operatsiyalardi amelge asiriuda kanday da bir kiyinshiliklar payda bolgan uakitta sana usi payda 
bolgan kiyinshiliklardi tap saplastirmagansha olardi kadagalay baslaydi. 
Xareketke keltiriushi (motorlik) xam intelektuallik konligiulerdi (yamasa akil jumisi tarauindagi 
konligiulerdi) maselen, jaziu konligiulerin, tipik uaziypalardi sheshiu konligiulerin xam t.b. ayirip 
shigaradi. 
Jaziu konligiulerinin kaliplesiui ushin okiushi ruchkani kalay uslau, oni kalayinsha paydalaniu 
tuurali bilimlerdi aliui, xariplerdi olardin kalayinsha jaziliuin biliui, al onnan son ol ruchkadan 
paydalaniudi uyrenip aliui, xaripti jaza biliui lazim xam t.b. Koplegen shinigiulardan son okiushi jaziu 
texnikasin ozlestirip aladi xam xariplerdi kalayinsha jaziu kerekligi tuurali oylamay koydi, onin sanasi 
jaziudin mazmunina otti-balada jaziu konligiuleri juzege keldi. Demek, bilimlersiz xam ukiplarsiz inte-
lektuallik konligiu kaliplese almaydi. 
Xayuanatlardin konligiuleri menen adamnin konligiuleri arasinda ayirmashilik bar. Ol adamnin 
xizmeti sanali xarakterge boladi, xayuanatlar sanaga iye bolmaydi degen belgili reje menen bel-
gilenedi. Fiziologiyanin koz-karasinan bul xayuanatlardin konligiuleri tek birinshi signal sistemasinin 
kadagalaui astinda xam onin albette katnasiui menen payda boladi degen soz. Shartli reflektorlik 
baylanislar payda bolgan uakitta ekinshi signal sistemasi arkalijardem de mugallimnin yamasa 
instruktordin xarekettin duris yamasa kate ekeni tuurali korsetpesi, auizsha makullaui yamasa kerisi, 
jazba instruktsiyaga karay xareketlerdi kadagalau xam t.b. keledi. 
Konligiudin fiziologiyalik negizi-dinamikalik stereotip boladi. Konligiudin negizin kuraytugin 
jaksi islep shigilgan dinamikalik stereotip sananin fiziologiyalik negizi bolgan ekinshi signal sistemasi 
menen sistemali turdegi baylanisin joytadi. Ekinshi signal sistemasi dinamikalik stereotiptin ayirim 
zvenolarin baskariuga tikkeley katnasiudan bargan sayin kutila beredi. Ol stereotipti uliuma turde 
baskaradi xam tek kanday da kiyinshiliklar payda bolgan jagdayda gana onin ayirim zvenolarin 
baskariuga tagida kirisip ketedi. 
Ukipliliklar xam konligiulerdin payda boliu protsessi. Ukipliliklar da, konligiuler de shinigiular 
joli menen kaliplesedi. Shinigiu xareketlerdi sanali turde jetilistiriu ushin olardi kop iret takirarlau 
boladi. Birak, shinigiu, xareketlerdi tek kop iret kalay bolsa solay takirarlay beriu gana emes. Belgili 
bolganinday ak koldan ogada jaman jazatugin adamlar bar. Olar putkil omir boyi jazadi, birak bunnan 
olardin koldan jaziui jaksilanbaydi. Tek bir gana xareketlerdi jiyi-jiyi takirarlay beriu mumkin, birak 
olardi jetilistiriu joninde sanali makset bolmasa, jaksilaniu bolmay kaliui da itimal. 
Xareketlerdi kop ret takirarlay beriu kanday jagdaylarda shinigiu bolip kaladi. Bunday shartler 
ekeu. Birinshi shart: anik tusinilgen maksettin boliui xam ogan erisiuge talpiniu. Talim alip atirgan 
adam ol shinigiulardin natiyjesinde nege erisiu kerek ekenin attan anik tusiniui tiyis. Egerde talim aliu 
ukiplari xam konligiuleri tuurali soz bolganda, bul jerde mugallimnin okiushi aldina koyilgan 
tapsirmani aykin, anik, tusinikli etip tusindiriui xam pedagogtin natiyjelerdi korsetiwi (mugallim duris 
xam tasiyirli etip okiydi-bul okiu konligiuin islep shikkan uakitta boladi: xariplerdi kalayinsha jaziu 
kerek ekenligin korsetedi-bul jaziu konligiuin islep shikkan uakitta boladi jane t.b.) ulken rol` atkaradi. 
Ekinshi shart: talim alip atirgan adam ozi shinigiular protsessinde kanday natiyjelerge erispekshi 
ekenin biliui, ozinin tabislarin (bul onin kolinan keledi) xam kateler, kemshiliklerin jane olardin 
sebeplerin tusiniui tiyis. Sonday-ak shinigiulardin aralik natiyjelerin olarga akirgi makseti menen 
salistirip koriu, jetiskenliklerdi xam kemshiliklerdi tallau jasau da mugallimnin jardemi menen amelge 
asiriladi, birak okiushinin ozin de oz shinigiularinin natiyjelerin mudami baxalauga uyretip bariu axmi-
yetli boladi. Baskasha etip aytkanda, kadagalau ozin-ozi kadagalau menen toliktirilip bariliui tiyis. 

---

37
Bunnan bilaygi shinigiular usi atap korsetilgen kemshiliklerdi saplastiriuga xam katelerdi 
duzetiwge bagdarlangan boliui lazim. Birak, kalayinsha isleu kerek ekenin korsetpesten unamsiz dep 
baxalay beriu, tek katelerin korsetiwdin ozi kutilgen natiyjelerdi bermeytuginin este saklau tiyis. 
Koplegen baklaular xam tajiriybeler egerde talim alip atirgan adam nege eriskenin xam kolinan is 
kelmey atirganin anik angarmasa, kop ret takirarlay bergen uakitta da jetilisiu bolmaytuginligin 
korsetip atir. Kaytama kemshilikler xam kateler gujiy beriui mumkin. Oz katendi ozin koriu onshama 
jenil masele emesligin atap korsetiw kerek. Maselen konligiudin kaliplesiu protsessin tallau jasagan 
uakitta minaday baskishlar belgili boladi. Shinigiu baslanip, okiushi jaziu konligiuin iyelep atirgan 
uakitta ol oz katelerin kiyinshilik penen angaradi. Tek soz jazip bolingannan son, kobinese 
mugallimnin soraularinan son okiushi oz katelerin sezedi. Endigi baskishta okiushi tekstti puxta 
tekserip bolgannan son katesin oz betinshe tabadi. Bunnan son ol kate islep atirgan payittin ozinde ak 
katesin sezip kaladi. En akirinda okiushi bunday kate islemeytugin boladi. 
Shinigiulardi sholkemlestirgen uakitta egerde tek bir turli shinigiular uzak uakit dauaminda 
xeshkanday uziliksiz dauam ete berse, olardin natiyjeleri rauajlanip baratirgan sharshaudin saldarinan 
tek jaksilanbay gana kalmastan, al pasenlep, tomenlep ketetuginin itibarga aliu tiyis. 
Konligiudin kaliplesiuinin tiykargi korsetkishleri-jumistin bargan sayin jokarirak sapasina erisiu, 
katelerdin sanin azaytiu jumistin patin bargan sayin tezlete beriu boladi. Konligiudin kaliplesiuindegi 
axmiyetli dauir artikmash kiymildilardi saplastiriu xam bulshik etlerge zor tusiuin jok etiw (bul okiu 
jumisinin kaliplesip atirgan konligiulerine de tiyisli boladi-birinshi klass okiushisi ozinin daslepki 
xariplerin ruchkaga katti jabisip alip xam putkil denesine zor berip jazatuginin esleyik) boladi. Baska 
bir axmiyetli dauir-bir bolimnen ekinshi bolimge otiu bir tegis, julkiusiz xam toktausiz (maselen 
buuinlap okiudan sozlerdi okiuga otip, xariplerdi kagiyda boyinsha saliudan xaripti tolik suuretleuge 
otiu xam t.b.) juz bergen uakitta ayirim jeke xareketlerdi yamasa kiymillardi bir putin etip biriutiriu 
boladi. 
Okiu konligiulerinin kaliplesiuinin en axmiyetli dauirlerin jaziliu konligiuinin kaliplesiui 
misalinda korsetemiz. 
Jaziu konligiulerinin kaliplesiui arnauli tayarlikti talap etedi. Kade bolganinday-ak, bala 
mektepke kirgen uaktinda bunday tayarlik alle kashan ak boladi. Birinshiden mektepke shekemgi 
balalik dauirinde barmaklardin uyisip kaliui tamamlanbagan bolsa da barmaklardin xam panjelerdin 
kiymillari rauajlanadi. Balanin fonematikalik esitiui alti jasina shikkan uakitta jetkilikli darejede 
rauajlangan xam esitiudi tallau xa sintez jasauga tayar boladi: balalardin konligiuinde artikulyatsiyalik 
sistema da soz dauislarin aytiuga tolik tayarlangan boladi, al bul narse jazba tildi uyreniudi baslau 
ushin ogada axmiyetli. Barmaklardin kiymilin koz benen korip baklap bariudin belgili tajiriybesi 
toplangan. 
Jaziu konligiulerin uyretiw bala xariplerdin ayirim elementlerin jaziudi iyeleuinen baslanadi. Bul 
oni xaripti tolik etip jaziuga tayarlaydi. 
Jaziu konligiuinin kaliplesiuinin birinshi baskishinda mugallim mektep okiushilarina xariplerdin 
elementlerin kalayinsha jaziudi korsetedi, olardin kalayinsha jaziliu kadeleri menen tanistiradi. 
Mugallim bilimler bekkem ozlestirip aliniuina umtiladi. «Azat, aytshi, sen kalayinsha jazasan Sen 
ruchkani kalay uslaysan» tipindegi soraulardi beredi. Shinigiulardin natiyjesinde okiushilarda usi 
xariptin elementlerin jaziu ukibi kaliplesedi (tayakshalar,ilmeksheler,sopaklar, yarim sopaklar). Jazgan 
uakitta okiushi xariptin bir bolegin, onnan son ekinshi bolegin xam t.b. jaziudi ozlestirip aladi. 
Konligiudi kaliplestiriudin ekinshi baskishinda usi barlik xareketler bir xareketke biriktiriledi-
okiushi endi xariplerdi seslerdin bir putin grafikalik obrazi retinde jazadi. Buringi oz betinshe 
xareketler-xariptin elementlerin jaziu-endi bir putin xareketke-xariplerdi jaziuga otedi. Ushinshi 
baskishta okiushilar buuinlardi xam sozlerdi baylanistirip jaziuga shinigiular isleydi. 
Daslepki ush baskishta (asirese birinshi xam ekinshi baskishta) ogada kop kush jumsau baslanadi. 
Geyde bala stolga derlik jatip aladi, ogada kop artikmash kush jumsaydi, ruchkani ogada katti kisip 
uslaydi, oni artikmash kush jumsap basadi, koplegen kajetsiz xareketlerdi isleydi: onin bet alpeti zor 
kush saliudi bildiredi. Katti kush jumsau aste-akirin jogaladi, xareketler jonge salinadi, olar anagurlim 
isenimli, anik bola beredi xam en akirinda bir tegis, saldamanli jaziu payda boladi. 
Jaziu konligiuinin payda boliuinin daslepki baskishlarinda xareketlerdi, duris jaziudi koz benen 
korip kadagalap bariu jetekshi orin tutadi. Aste akirin xareketke keltiriushi kadagalau da axmiyetke iye 
bola beredi. Jaziudin durisligi xareketshen sezimler menen de baxalana baslaydi, al koz benen korip 

---

38
kadagalaudin roli belgili darejede pasenleydi. Egerde kozindi jumip, oz akennin atin jaziuga umtilip 
korsen, jaziu protsessin tolik xareketshen kadagalau ne ekenin ansat tusinesen. 
Tortinshi baskishta jaziudin tezligi kem-kemnen artip baradi, bir kiyli xariplerdi jaziuda 
xareketlerdin dara ritmi xam dara birgelikliligi bekkemlenedi-soytip kol jazba kelip shigadi. Jaziu 
konligiui kaliplesedi. 
Kaliplesken jaziu konligiuinin tiykarinda sonin ala orfografiyalik konligiu-tiyisli kadelerdi 
tusinbesten-ak grammatikalik jaktan duris jaziu konligiui kaliplesedi. Daslep mektep okiushisi bir 
sozdi jaziudan burin keneytilgen kateni kollanadi, oni dauisshigarip yamasa ishinen aytip korsetedi. 
Onnan son konligiu kaliplesip bolgannan keyin kade kerek bolmay kaladi-okiushi katelerdi eslemesten-
ak duris jazadi: bugan zarurlik te mugallimnin talap etiwine karay payda boladi. Sonin ala kateler en 
kiyin jagdaylarda gana eske tusiriledi. 
Konligiudi oz-ara baylanisi. Xar kiyli konligiuler biri-biri menen oz-ara baylanista boladi, biri-
birine xar kiyli tasiyir jasaydi. Bir konligiudin ozi jana xareketti ozgertiuge jardem beriui yamasa, 
kerisinshe oni ozlestiriuge kesent etiwi mumkin. Burin ozlestirilgen konligiudin jana xareketti iyeleuge 
jasaytugin unamli tasiyrin konligiudi koshiriu dep ataladi. Maselen, shoferdin konligiui traktorshinin 
konligiuin ozlestirip aliudi jenilletedi. Mektep okiushisinda egeu menen jumis isleu konligiui bolsa 
pishki menen jumis islep, metaldi kesiudi ansat ozlestiredi. Bir tiptegi matematikalik tapsirmalardi 
sheshken uakitta payda bolgan konligiuler baska, usas tiptegi tapsirmalardi sheshiuge, tapsirmalardin 
shartlerin tallau jasauga, usi tapsirmalardin arasindagi bir-birinen garezlilikti aniklauga sheshimdi 
jobalastiriuga jardem beredi. 
Egerde eski xam jana xizmettin arasinda kanday da bir uliumalik bolgan jagdayda gana 
konligiudi koshiriuge boladi. Egerde eski xam jana konligiulerde xeshkanday uliumalik bolmastan, al 
kerisinshe olardi amelge asiriudin usillari bir-birinen katti parik etetugin bolsa, onda eski konligiu jana 
konligiudin payda boliuin irkedi. Eski konligiulerdin jana konligiulerdi ozlestiriuge jasaytugin unamsiz 
tasiyrin konligiulerdin interferentsiyasi dep ataydi. Maselen, mektep okiushisi balalik shaginda ogada 
jetilispegen usil menen uyrendi. Onnan son ol sport mektebine kirdi, onin bul jerde brass usili menen 
juziuge uyrete basladi, birak eski konligiudi ozlestiriuge kesent berdi xam sonliktan balaga uzak uakit 
kayta uyreniuge tuura keldi. 
Naduris kaliplesken eski konligiudi kayta duziuge karaganda jana konligiudi payda etiw ansat 
boladi. Bul uyreniu kayta uyreniuden gore ansatirak degen soz. Sonliktan da geyde birinshi klass 
okiushisin duris okiuga uyretiw nayatiy kiyin boladi. Geyde oni kaniyge emes adamlar xariplep okiuga 
(bundayda bala sozdin barlik xariplerin aldin ala aytadi) uyretken. Okiudin mine usinday ozlestirip 
alingan usilin kayta duziy ogada kiyin boladi xam bala uzak uakit okimaydi, ol xariplerdi duze beredi. 
Mugallim konligiulerdin koshiriliui xam interferentsiyalau mumkinshiligin esapka aliui tiyis. 
Konligiulerdegi en axmiyetli usasliktixam kerisinshe, en axmiyetli ayirmashilikti okiushilardin sana-
sina jetkeriu lazim. Bul narse koshiriudi jenilletedi xam interferentsiyani pasenletedi. Maselen, 
mugallim okiushilardin dikkatin arnauli turde: «Tomendegi tapsirma tap buringilarday sheshiletuginina 
keuil boliniz», «Al minau tapsirmani buringi usil menen sheshiuge bolmaydi xam tapsirma putkilley 
baskasha usil menen sheshiledi. Oni tabiuga urinip koriniz» - degenge audaradi. 
Uzak uakit shinigiular bolmagan jagdayda konligiu aste-akirin buziladi. Konligiudi kayta tikleu 
ushin tiyisli shinigiulardi tagi da takirarlau talap etiledi. 
5.Adamnin belgili bir xareketlerdi isleu zarurligin adet dep ataydi. Adet xam konligiu kop 
jaginan usas boladi - adetlerde is-xareketti orinlaudin kop ret takirarlana beriui natiyjesinde 
bekkemlenip kalgan avtomatlaskan usillari boladi. Adetlerdin tiykarinda dinamikalik stereotipler jatadi. 
Birak adet - bul zarurlik bolip kalgan konligiu. Egerde adam kanday da bir sebepler menen adettegi is 
xareketlerin orinlamasa, onda jagimsiz tolganislar kanaatlanbaushilik sezimleri payda boladi. Konligiu 
is-xareketin tabisli turde amelge asiriu mumkinshiligi, al adet bul usi is-xareketti amelge asiriuga 
iytermeleu, turtki beriu boladi. Maselen, juuiniu konligiui kishkene balaga buni tez xam epshil isleu 
mumkinshiligin beredi. Juuiniuga adetleniu oni buni kushtarlik penen xam majburleusiz isleuge 
iytermeleydi. Gigienalik (yamasa turmislik) adetlerdi ayirip shigaradi, olarga azangi juuiniu, aukatlaniu 
aldinan kollardi juuiu, azangi gimnastika taza xam azada bolip juriu, erte turiu adeti, mudami puxta 
boliu adeti, uydegi zatlardin, okiu kurallarinin mudami oz orninda, tap-tuynaktay bolip turiuin 
kadagalap bariu adeti jatadi. Adamlar menen oz-ara katnasiklar jasauda korinetugin adep-ikramlilik 

---

39
adetlerin de alpayimlikti, jilli juzlilikti, baska adamlarga jardem beriuge tayar turiushilikti, tartiplilikti 
ajiratip shigaradi. 
Paydali adetlerden tiskari, kolaysiz tarbiyalau sharayatlarinda unamsiz, ziyanli adetler de 
turpayilik, turpayi sozlerdi kollaniu, bogauizlik, jaman sozlerdi kollaniu adeti (demek «bilayinsha ayt-
kanda» xam tagi baskalar), erinsheklik adeti, temeki shegiu, injiklik, ojetlik etiw adeti de kaliplesiui 
itimal. 
Mektep okiushilarinin unamsiz karsi gures jurgiziu siyakli unamli adetlerdi tarbiyalau tabanlilikti 
xam 
sabirlilikti 
talap 
etedi. 
Bunda 
bir 
is-xareketlerdi 
unamli 
turde 
kollap-kuuatlau 
(maktau,makullau,marapatlau) xam baska bireulerin irkiu (karalau,keyiu,sogis jariyalau arkali) ulken 
rol` atkaradi. Mugallimnin jeke ulgisi ogada axmiyetli bolip, okiushilar kobinese ogan elikleuge 
umtiladi. Geyde okiushinin dikkatin onin jaman adetine audariu paydali boladi, otykeni ol geyde oni 
xeshkanday sezbeydi. 
Mugallim mektep okiushilarinda mektepte talim ala baslaganinin daslepki kunlerinen ak unamli 
adetlerdi tarbiyalay baslaydi. Atap aytkanda, 1-klasstin ozinde ak belgili bir shartlerdi, tartipti saklagan 
xalda sholkemlesken turde jumis isleu adetin aste akirin kaliplestiriui tiyis. 
Minekey biz klasska kiremiz xam klass sholkemlesken, balalarda madeniy minez-kulik adetleri 
tarbiyalangan ekenligi darxal anik korinedi: olar aste orninan turip, biz benen salemlesti xam tap 
sonday gana oz ornina otirdi. Biz usi okiushilardi sabak uaktinda da bakladik: olarda dikkat penen 
tinlau, sholkemlesken turde jumis isley baslau adeti kaliplestirilgen. Minekey bir okiushi sabirsizlik 
etti: ol tapsirmani tez sheship boldi da, orninan orre turdi xam onnan sorauin otinish etti (bul okiushi 
klasstagi jana bala). Kasinda otirgan bala oni darxal tartipke shakirdi, al kalgan balalar ogan 
tanlaniushilik xam karalaushilik penen karadi. Klasstagi barlik balalardin usti basi taza xam azada 
eken, olar kitaplarin,dapterlerin puxta uslaydi, olardin partalarinin usti mudami tartipli. 
Baslauish mekteptin geypara okiushilarinda barmagin soriu, tirnagin kemiriu, aukat jep otirgan 
uakitta duzdi duz algishtan koli menen aliu, aukat jep bolgannan son barmaklarin jalau siyakli 
antigigienalik adetler juz beriui itimal. Unamsiz adetler balalardin bir-birine bolgan katnaslarinda da 
sogis xam turpayi sozlerdi kollaniu, joldaslarin mazaklau, bet auzin kiysaytiu turinde korinedi. Bunday 
adetler anagurlim ulken jastagi mektep okiushilarinda da jiyi-jiyi ushirasip turadi. 
Egerde mugallim okiushidan unamsiz adet juz bergenin korse, darxal ogan tiyim saliu ilajlarin 
kollanadi xam asirese onin takirarlaniuina jol koymauga umtiladi: takirarlau-bul adettin tarbiyalanip 
shigiui tiykari. Mugallim unamsiz adettin juz beriuin karalaydi xam jamaatte jamiyetlik pikir doretedi 
(pedagogikalik maksetlerdi nazerde tutkan xalda geyde buni isleu maksetke muuapik bolmasa xam 
okiushi menen dara jumis jurgiziu menen shekleniu zarur bolsa da). Okiushinin adep-ikramlilik 
sezimlerin oyatip, oni usi adettin ziyanli ekenine isendirip, usi adetke baylanisli okiushida unamli 
katnasti juzege keltire otirip, mugallim oz shakirtinde unamsiz adetti ozi saplastiriuga umtiliudi 
kaliplestiredi, onda ogan karsi gures jurgiziu tuurali tiykarlangan tilekti payda etedi, ogan tiyisli 
jigerlilik penen kush jumsauga jardem beredi. 
Adette, mektepte xam shanarakta tarbiyalaudin tek birden-bir joli gana okiushilardi zarurli, 
paydali adetlerdi tarbiyalap shigariuga, jane unamsiz adetlerdin aldin aliuga xam olardi toligi menen 
saplastiriuga alip keledi. 

---

40