Umumiy psixologiya

15.3.O‘quvjamoasiningo‘quvchigatarbiyaviyta’sirko‘rsatishimkoniyati

SHaxsningshakllanishidaijtimoiymuhithammuhimo‘rinegallaydi.BolalarvakattalarmuloqotihamdahamkorliginitadqiqqilganD.B.Elkonin, M.I.Lisina,Shuningdek, V.A.Suxomlinskiykabimashhurpsixologlarvapedagoglarfaoliyatishuniko‘rsatadiki, o‘quvchiningshaxssifatidakamoltopishi, axloqiyrivojlanishi, o‘quvfaoliyatiniijodiyegallashdao‘qituvchibilano‘quvchio‘rtasidagimahsuldorhamkorlikmuhimo‘rintutishiisbotqilingan.

V.YA.Lyaudisvauningshogirdlarihamkorlikdagimahsuldorfaoliyattarkibinisharhlashgaalohidae’tiborberadilar. Uningmaqsadi-o‘qishdao‘zlashtiriladiganpredmetlifaoliyatninghamdabirgalikdagiharakataktlarining, munosabatlarivamuloqotningo‘z-o‘ziniboshqarishmexanizmlariniqurishhisoblanadi. Hamkorlikdagifaoliyatpredmetio‘qishfaoliyatininganglanganvaumumlashganusullarivabirgalikdagifaoliyatningo‘zarota’sirivamuloqotnormalaridir.

YirikpsixologB.F.Lomovumumiypsixologiyadaqabulqilinganfaoliyatnitahlilqilishsxemasiniko‘ribchiqib, ushbufaoliyatnibajaruvchiindividningboshqaindividlarbilanhamkorligio‘zarota’sirinialohidata’kidlabo‘tadi. Muallifpsixologiyadao‘zarota’sirfaqatijobiyhollardaginanazardatutilishi, lekinuningsxemasiochibberilmaganliginiuqtiradi. Uningfikricha, individualfaoliyatnitahlilqilgantadqiqotchilarfaoliyatsub’ektiningboshqaodamlarbilanaloqasinimavhumlashtirganlar. Biroqbumavhumlashtirishqanchalikmuhimbo‘lishidanqat’iynazaro‘rganilayotganhodisalarnibirtomonlamaochishimkoniyatito‘g‘risidagifikrlarB.F.Lomovtomonidanasoslabko‘rsatilgan.

YUksakg‘oyaviyyo‘nalishgaegabo‘lgan, umumiymaqsad, harakatlarningbir-birigamosligivauyushqoqligibilanbirbutun, nihoyatdahamjihat, sog‘lomhamdamuayyanmaqsadniko‘zlovchijamoaniuyushtirishorqalitarbiyalash - Yoshlargatarbiyaberishningasosiytamoyillaridanbiridir. BundayYoshlarjamoasitarbiyachiningtayanchyordamchisi, tarbiyaviyta’sirningqudratliqurolidir.

Jamoa va Yoshlar ularning bir-biriga bog‘liqligi g‘oyat darajada cheksizdir. CHunki odam shaxs sifatida tug‘ilmaydi, u individ sifatida dunyoga keladi. Odamlar ya’ni ota-onalar, atrofdagi kishilar bilan bo‘lgan muloqotda, o‘zaro munosabatlarda shaxsga aylanadi. Bu narsa yasli Yoshidagi bolalar orasida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar asosida isbotlangan. Agar katta Yoshdagi odamlar bola bilan munosabatda bo‘lmasalar, bola bilan “gaplashmasalar” va o‘ynamasalar, u aqliy va hissiy taraqqiyot jihatdan keskin suratda orqada qolib ketadi.

SHaxs ong egasi bo‘lgan odamdir, ong esa faqat tabiiy hodisalar olaminigina aks ettirib qolmay, balki shaxs insoniyat tajribasi asosida to‘plangan narsalar bilan munosabatda bo‘ladigan ijtimoiy ong mahsulotlarini ham aks ettiradi. Bola o‘yinga adabiy qahramonga taqlid qilishiga intilishi, munozaralarda qatnashishi - bularning hammasi maktab o‘quvchisi shaxsini faolligining namoyon bo‘lishidir.

Bola shaxsini tarkib topishi jamoada amalga oshadi. Bundan bola avvalo o‘zi haqida uchinchi shaxs tilidan gapiradi. Masalan: “Aqidani o‘ynagisi kelyapti”. Undan keyin bolani o‘z-o‘zini anglashining sodda shakli sifatida o‘z xarakter hislatlarini anglash yuzaga keladi. Lekin faqat Yoshlar jamoasining boshqa a’zolari bilan bo‘ladigan munosabatdagina bolaning o‘z-o‘zini anglashi jamoada o‘z rolini anglash darajasigacha ko‘tariladi. Boshqalar uni “yaxshi” yoki “yomon” deb baho berishlarini tushungandan keyingina bola o‘z-o‘ziga baho berishni o‘rganadi. Mana shunday yo‘l bilan taqlid qilish yuzaga keladi. Avval qisqa muddatli, ba’zan tasodifiy jarayon sifatida, undan so‘ng esa jamoaning etarli darajada faol ta’sir ko‘rsatishi tufayli shaxsning hislati sifatida o‘z-o‘zini tanqid qilish hislati yuzaga keladi. Shuning uchun tarbiyaning muvaffaqiyatli shartlaridan biri - shaxsni “jamoada va jamoa orqali tarkib toptirishdir”.

O‘smiro‘ztengqurlari, jamoahayotivafaoliyatidafaolishtiroketib, jamoamanfaatlariniko‘zlabyashashigahamdao‘zxatti-harakatlarinianashujamoagabo‘ysundirishgao‘rganadi. O‘quvchifaqatjamoadavajamoata’siriostidajamoao‘zarobirdamlikmunosabatlartajribasini, ijtimoiyyo‘nalishnitaraqqiyettirish, shaxsvajamiyato‘rtasidagito‘g‘rimunosabatlartajribasiniegallaydi. Jamoadantashqaridabundaysifatlarniumumantarbiyalabbo‘lmaydi. Shuningdek, tengqurlarjamoasishaxsningbarchaijobiysifatlarini (kamtarlik, vijdoniylik, qat’iylik, o‘z-o‘zinitutabilishvah.k.) tarkibtoptirishvataraqqiyettirishgata’sirko‘rsatadi. Jamoayalqovlik, xudbinlik, ichiqoralik, qo‘rqoqlik, o‘z-o‘zinitutabilmaslik, ikkiyuzlamachiliknifoshqilibtashlaydi. Muvaffaqiyatsizlikdangangibqolmaslikkako‘maklashadi, o‘ziniyo‘qotibqo‘yish, tushkunlikvao‘zigabo‘lganishonchniyo‘qotishgayo‘lqo‘ymaydi, ya’niYoshlaro‘ztengqurlarijamoasinio‘ziniko‘zgudako‘rgandekbo‘ladi. O‘ziningyaxshivayomonhislatlarinivajamoadoshlarningyaxshivayomonsifatlarinibilibolishbilanbirgaulargavaharqandayhislatlargaijobiyyokisalbiymunosabatniaksettiradilar.

Yoshlarningo‘zigaxosxususiyatlariturlichabo‘lishisabablijamoaninghamtashkiltopishivauningfaoliyatiungabog‘liqdir. CHunkijamoaningyo‘nalishifaqatjamoadatarkibtopadi. Shuninguchunjamoao‘zaromunosabatlarvajamoafaoliyattajribasishunchakiqat’iylikniemas, balkijamoaqat’iyligini, shunchakikamtarlikniemas, balkijamoakamtarliginitarkibtoptiradi. Jamoa tarbiyaviy ta’sirining asosiy tomoni shundaki, u tarbiya sub’ekti sifatida namoyon bo‘ladi.

Yoshlar jamoasining asosiy vazifasi - jamoa ijtimoiy foydali faoliyatini ijtimoiy hayot va ijtimoiy axloq tajribasini yo‘lga qo‘yishdan iboratdir. CHunki, buning asosida yuksak ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga intilish hissi tarbiyalanadi, komil insonning hislatlari hosil bo‘ladi.

O‘smirlar, ayniqsa, katta maktab Yoshidagi o‘quvchilarning jamoasiga nisbatan bachkanalik va xiralik bilan vasiylik qilish yaramaydi. Anchaetukvatajribalikishilartomonidanko‘rsatilganyordam, beriladiganmaslahatzarurdir, xattokattamaktabYoshidagio‘quvchilargahamkattaYoshdagido‘stvamaslahatchi, mehribon, g‘oyaviyjihatdanchiniqqanmurabbiylozim.

Murabbiyrahbarjamoaningahil, judainoqjipslashganbo‘lishiga, Shuningdekuningg‘oyaviyyo‘nalishiga, sog‘lomjamoafikriga, tanqidvao‘z-o‘zinitanqidgajamoaningharbira’zosiganisbatanyuksaktalabchanlikkaegabo‘lganjamoabo‘lishigaerishishilozim. Agarjamoaoldigaijtimoiyfoydalivaaynivaqtdaqiziqarlimaqsadqo‘yiladiganbo‘lsa, ijobiysifatlartarkibtopishimumkin. Qiziqarlimaqsadqo‘yishjudamuhimdir, chunkio‘smirlarvaayniqsakichikmaktabYoshidagibolalarbumaqsadijtimoiyahamiyatgaegabo‘lganligiuchunginaungahamishahamqiziqavermaydilar. Tarbiyachiningvazifasivaundankelibchiqadiganmahoratibirorvazifanio‘quvchilargaularniqiziqtiradiganqilibqo‘yaolishida, uningijtimoiyfikrifaqattushunarlibo‘libginaqolmasdan, balkiyaqin, qadrli, nimasibilandirshaxsiyqilibtushuntiraolishdahamko‘rinadi.

O‘quvchiYoshlarningasosiyfaoliyati - ularningo‘qishivao‘quvishlaridir.

Maktablardao‘qish - o‘quvchilarningo‘qituvchilartomonidantashkilqilinganvarahbarlikqilinayotganijodiychinakamjamoamehnatidir. O‘quvishlarito‘g‘riuyushtirilgantaqdirda, harbiro‘quvchio‘zigaberilgantopshiriqnibajarishuchunsinfdagio‘rtoqlarivabutunmaktabjamoasioldidama’suliyatliekaninihisqiladi. Maktablarimizdayuksakdarajadao‘zlashtiribo‘qishuchun, ongliintizomuchunkurasholibborisho‘qituvchilarnigina , emasbalkio‘quvchilarninghamumumiyvazifasidir.

O‘quvishlari - jipslashgano‘quvchilarjamoasinitashkilqilishdaasosiyyo‘ldir. Hammauchunumumiyishbo‘lgano‘qishbutunsinfo‘quvchilarinido‘stonajamoaqilibjipslashtiradi. Sifdao‘quvchilarjamoasituzilgandankeyin, bujamoa - o‘quvchilaraxloqinitarbiyalashdaengmuhimvositalardanbo‘libqoladi. O‘qituvchilar, kattalar, ota-onalarjamoanitarbiyalashdaengmuhimvositalardanbiridir. O‘qituvchilar, kattalar, ota-onalarjamoasinitarbiyalaydi, uniizgasoladi, mustahkamlaydi, shundankeyinbujamoaningo‘zikattatarbiyaviykuchgaaylanadi. O‘quvishlariningbiryacheykasibo‘lgansinf - o‘quvchilarjamoasiningasosiyshaklidir. Jipslashganjamoabo‘libbirlashgan, hamjihatsinfdaintizom, odatda, yuksakbo‘ladivao‘quvchilaro‘quvdasturlarimazmuninihamyaxshio‘zlashtiradilar.

Bundaysinfdao‘zaroyordamlashishdoimyaxshiyo‘lgaqo‘yilganbo‘ladi, jamoatchilikfikriesao‘qituvchigayordamberishuchundoimtayyorholdaturadi. Shuninguchunyaxshio‘qituvchiodatda, bolalarnio‘qitishgakirishishbilanoqo‘zsinflarinijipslashgan, hamjihatjamoagaaylantirishgaharakatqiladilar. SHumaqsaddaulardarslardao‘quvishlariningjamoashakllarinikengqo‘llaydilar, o‘qishdaorqadaqolgano‘quvchilargao‘rtoqlarchao‘zaroyordamuyushtiradilar, intizomnibuzuvchilargaqarshibutunsinfo‘quvchilarijamoatchilikfikrinijalbqiladilar.

Sinfdanvamaktabdantashqariishlarhamo‘quvchilarnijipslashtirish, jamoanitashkilqilishdamuhimvositalardandir. Buishlaro‘quvchilarningfan, san’at, jismoniytarbiyavasportgabo‘lgan, ayniqsamilliykurash, ya’nio‘zbekkurashinitashkilqilishgabo‘lganqiziqishivaehtiyojlariniqondirishgaqaratilgandir.Maktabvamaktabdantashqaridatashkilqilinganilmiyto‘garakvajamiyat, ansamblvastudiyalar, sportkomandavaseksiyalar - bolalarjamoasiniuyushtirishshakllaridandir.

Yoshlarnibo‘shvaqtlardaqiladiganishlari, ilmiyizlanishlariularnijipslashtiradi, hamjihatjamoagabirlashtiradi. O‘quvchilarningjipslashuvijamoanimustahkamlaydivaularningobro‘yinioshiradi. Bundanjamoaningtarbiyaviyta’sirihamkuchlibo‘ladi.

Bolalarni, Yoshlarnijamoauchun, jamoaorqalitarbiyalashshaxsshakllanishidamuhimrolo‘ynaydi. CHunkiYoshlarfaqatjamoadavajamoata’siriostidao‘zaromunosabatlarasosidahaqiqiykomilinsonbo‘libshakllanadi. Jamoao‘za’zolarigata’sirko‘rsatadi, ulardanmuayyanxulq-atvornitalabqiladi. Jamoaningsog‘lomvaobro‘lijamoatchilikfikrikuchinihoyatdakattadir. Jamoaningma’qullashyokiqoralashi, jamoaningsog‘lomtanqidi, o‘za’zolarioldigaqo‘yadiganta’sirlivajiddiytalablarishaxsnitarkibtoptiruvchi, nazoratqiluvchivatuzatuvchimuhimomildir. Hammagama’lumki, axloqqoidalarivanormalarinibuzuvchio‘quvchigako‘pginao‘qituvchiningtarbiyaviyta’sirio‘tmaydi. YOkiaksincha, aybdoro‘quvchiuningxatti-harakatlarigaxayrixohlikbildiribginaqolmasdan, balkibirovozdanvachinakamqoralagan, etarlichazarbaberganahiljamoaningsiquvigaqarshituraolmaydi. Natijadajamoatalablariningtaraqqiyetishijipslashgan, axloqiyjihatdano‘sganjamoabilanbirgamuayyanevolyusiyani, dinamikaniboshidankechiradi.

Sog‘lomijtimoiyfikrga, o‘za’zolariganisbatanrivojtopgantanqidvatalabchanlikkaegabo‘lgan, inoq, g‘oyaviyyo‘nalishgaegabo‘lganjamoao‘za’zolarigata’sirko‘rsatishkuchigaegabo‘ladihamdaulargato‘g‘riyo‘nalishdata’sirko‘rsatadi. Ammobuningo‘zikamlikqiladi. Anashundanbundayjamoadata’sirko‘rsatishningto‘g‘rishakllariniqo‘llayolishi, individualyondoshishi, nazoratusuliniqo‘llashhislatlarinitarkibtopshirishdaniboratvazifabordir.

Jamoadavajamoauchuntarbiyalash, tarafdoribo‘lganV.A.Suxomlinskiyhambolalarjamoasidabolalarxatti-harakatinimuhokamaqilishdanqochishzarur, chunkibundanayrimhollardabolapsixikasinishikastlanishi, xatovakamchiliklargayo‘lqo‘yilishimumkindebhisoblaydi. Darhaqiqat, jamoainoqlikbilankerakliyo‘nalishdaishtutib, ta’sirko‘rsatishningo‘zinioqlamaganshakllarini (burchakkaturg‘izibqo‘yish, urish, qulog‘inicho‘zish) qo‘llashgaharakatqilganayrimhollardahambo‘ladi. Barchahollardao‘qituvchiningjamoaishigaaralashishivaunikuzatishxuquqisaqlanibqoladi, shundaybo‘lsaham, jamoata’sirko‘rsatishningto‘g‘rishakllarinitanlayolishigaerishishkerak.

JamoaorqaliYoshlarnitarbiyalashdabola, o‘smirvao‘spirino‘ziniko‘zgudako‘rgandekhisqilishimuhimdir. CHunkiYoshlarhaqiqiyjamoadaginao‘zini-o‘zianglaydi, kamchilikvayutuqlari, salbiyvaijobiysifatlarinifarqlaydi, jamoadagiidealkishilardano‘rnakoladi, ulargao‘xshashlikkaharakatqiladi, o‘zini-o‘zitarbiyalashimkonigaegabo‘ladi. O‘z-o‘zinitarbiyalashesainsonningaxloqiysifatidir. UndaYoshlaro‘zini-o‘ziqo‘lgaoladi, salbiysifatlaridanholibo‘lishga, yaxshisifatlarnio‘zidashakllantirishgaharakatqiladi. Bu esa jamoaning shaxs shakllanishiga ijobiy ta’sir etishidir.

YoshlarnishaxssifatidashakllanishidaYoshlaro‘rtasidao‘tkaziladigantarbiyaviytadbirlarkattarolo‘ynaydi. CHunkiYoshlaro‘rtasidao‘tkaziladigan, ayniqsamaktablardauyushtirilgantadbirlar - jipslashganbolalarjamoasinitashkiletishdamuhimvositalardanbiridir. O‘quvchilarnijamoaqilibjipslashtirishuchundastavvalumumiymaqsadbo‘lishikerak, hammaningmanfaatigato‘g‘rikeladigan, butunsinfuchunumumiyishbo‘lishimaqsadgamuvofik. Keyinjamoaorasidaishlarnianiqtaqsimqilishvaunibajarilishinimuntazamravishdatekshirishlozim. Bundahammabirkishiekanligisezilibturishilozim. Bumaktabjamoatchiliktopshirig‘iniyaxshibajargansinf, maktabsharafi (hozirgikundabundaytadbirlarmahallalardahamo‘tkazilishimaqsadgamuvofiq), sinfuchun, maktabvamahallauchunfaxrlanishnimaliginitushunibolishimkoniniberadi. Maktablarda, mahallalarda, kechalar, ertaliklar, ekskursiyalar, bayramlarnibirgalashibo‘tkazishYoshlarjamoasinituzishgavaunimustahkamlashgayordamberadi.

MaktabdagiYoshlarnihamjihatjamoaqilibuyushtirishdamaktabdevoriygazetasikattarolo‘ynaydi. CHunkigazetalardaYoshlarning (markaziy, shahar, tumanYoshlargazetasiham), darslarnio‘zlashtirish, Yoshlarningo‘zarovakattalarbilanmunosabati, mehnatgamunosabati, yutuqvakamchiliklariniyoritishiularnio‘zinianglash, o‘zigao‘zibahoberishkabisifatlarnishakllantiradi. HarbirYoshningg‘oyaviy-siyosiysaviyasi, bilimlarniyaxshio‘zlashtirishi, ongliintizomli, jamoatchilikonginingtashkiltopishi, jamoatuchunfoydalimalakalarhosilqilishvaumumiyrivojlanishkabilarmuvaffaqiyatbilanhaletiladi. AgarYoshlaruchunchopetiladigangazetalarto‘g‘riyo‘lgaqo‘yilgantaqdirda, uYoshlarjamoasinituzishiningmuhimvositasigaaylanadi.

Maktabdamaktabjamoasiniuyushtirish, Yoshlarkamolotjamg‘armasidabo‘libturadiganyig‘ilishlarhamshaxsshakllanishidakattaahamiyatgaegadir. Yig‘ilishlarYoshlarningfuqarolikburchinianglashhissinio‘stiradi, ularnitanqidvao‘z-o‘zinitanqidgao‘rgatadi. Yoshlaryig‘ilishlaridaengdolzarbvaengqiziqarlimasalalarbo‘yichabahslashishulardahayotiye’tiqodvadunyoqarashningbarqarorshakllanishigata’sirqiladivamuhokamaqilinadiganmasalalaryuzasidanumumiybirfikrgakelish, faktvamulohazalarnitahlilqilishvaundantegishlixulosalarchiqarishgaimkontug‘iladi.

YoshlarnijipslashganjamoaqilibbirlashtirishningmuhimvositalaridanbiriYoshlarniijtimoiyfoydalimehnatgajalbqilishdir. BirgalashibmehnatqilishjarayonidaYoshlardaaxloqiyjihatdanmuhimbo‘lganko‘pginafazilatlarhosilbo‘ladi. Yoshlarjamoabo‘libmehnatqilishlarinatijasidajamoaningqandaykuchgaegaekanliginitushunadilar, qiyinchiliklarniengishgavaboshlaganishnioxirigachaetkazishgao‘rganadilar. IjtimoiyishlarYoshlarningmas’uliyathislarinikuchaytiradi, jamoatchiliktuyg‘ularinimustahkamlaydi, ularnijamoadao‘zaromunosabatlargao‘rgatadi.

Yoshlarningumumiybirmaqsadgaintilishlari, g‘oyaviyligi, ijtimoiy-siyosiyfaolliklari, O‘zbekistonningMustaqilligigaqo‘shganhissalari, orzulari - ularjamoasinitashkiltopishivaundakomilinsonshaklidashakllanishiYoshlarjamoasinituzishgaasosbo‘ladi.

Yoshlarnihamjihatjamoaqilibjipslashtirishdaavlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimizmerosqilibqoldirganbilimlarniegallash, san’atimizning, madaniyatimizningsirlarinio‘rganish, o‘zbekxalqiningajoyiban’analaridanfoydalanishhamdaularniYoshlarongigasingdirishkattaahamiyatgaegadir.

O‘zbekxalqiningengyaxshian’analarikattalarnihurmat-izzatqilish, mexmondo‘stlik, uvolvaundanqo‘rqish, o‘zarohamkorlik , hasharyo‘libilanbitmaganishlarnijamoabo‘libbitirish, kattalarbilansalomlashibo‘tish, qariyalargayordamberish, yo‘lberish, qo‘liniko‘ksigaqo‘yibso‘rashish, to‘yvamarosimlardayordamlashishkabiko‘plabishlargaxayrixohlikbildirishnivaularniYoshlarongigasingdirish - bukundalikhayotimizjarayonida, Yoshlarbilano‘zaromunosabatlar, ro‘znomavaoynomalarsahifalarida, oynanjahoneshittirishlaridadoimoolibborilishimaqsadgamuvofiqdir.

Shuningdek, maktabvaoliyo‘quvyurtlarinioltin, kumushvaimtiyozlidiplombilanbitirganlarniota-onalarvao‘quvchilar, talabalarorasidatantanaliravishdatopshirishkechalariniuyushtirishkabilarhamYoshlardafaxrlanishtuyg‘usiniuyg‘otadi, ularniyaxshilikkaintilibyashashgao‘rgatadi, o‘zxulq-atvorito‘g‘risidahushyorbo‘libyashashehtiyojinipaydoqiladi, jamoauchunjavobgarlikkavao‘rtoqlargao‘zaromunosabatgaodatlantiradi.