Umumiy variant

UMUMIY VARIANT

1-topshiriq. O‘z viloyatingiz shevasini aniqlang va o‘z shevangizga oid bo‘lgan 20 ta so‘zni bobo va buvijonlarimiz nutqidan yozib oling. Ularning hududingizda ifodalayotgan ma’nosi va adabiy tildagi variantini jadval asosida keltiring.

Topshiriq quyida keltirilgan namuna asosida bajarilishi zarur:

T/r	Shevangizga oid so‘z	*Qaysi hudud	Hududingizdagi ma’nosi	Adabiy til varianti
1	Shoti	Andijon	Baland joyga chiqish uchun zinapoyali yog‘ochdan yasalgan qurilma	Narvon
2	Ada	Toshkent	Ota	Dada
3	Opa	Toshkent	Ona	Volida
4	Man	Toshkent	O`zim	Men
5	Bolam	Toshkent	Farzand	Farzandim
6	Doda	Toshkent	Otaning otasi	Bobo
7	Amaqi	Toshkent	Otaning akasi yo ukasi	Amaki
8	Talinka	Toshkent	Oshxona anjomi	Likopcha
9	Kevotti	Toshkent	Biron bir joydan kelayotganligi	Kelyapti
10	Kasal	Toshkent	Sog`ligini mazasi yo`qligi	Bemor
11	Kulvotti	Toshkent	Xursandchilik ifodasi	Tabassum
12	Podvol	Toshkent	Yerdan kavlangan xona	Erto`la
13	Ishkop	Toshkent	Kiyim iladigan joy	Javon
14	Osh	Toshkent	Yegulik	Palov
15	Zirak	Toshkent	Quloqqa taqiladigan narsa	Sirg`a
16	Garimdori	Toshkent	sabzavot	Qalampir
17	Qiyom	Toshkent	Shirinlik	Murabbo
18	Pomidor	Toshkent	sabzvot	Pamildori
19	Chapak	Toshkent	Ruhiyatni ko`taradi.	Qarsak
20	Atir	Toshkent	Hushbo`y suyuqlik	Mushkanbar

* Eslatma: Siz yashayotgan viloyat, tuman, qishloq, mahalla nomi to‘liq ko‘rsatilishi kerak. Topshiriqni bajarishning oson yo‘li: bobo va buvilarimiz nutqini kuzatish va ularning nutqida sizga tushunarsiz bo‘lgan so‘z ma’nosini so‘rab olishdir.

2-topshiriq. Avval qo‘sh undosh va qator undoshlarni, keyin qo‘sh unli va qator unlilarni izohlang.

Qo‘sh unli va qator unli orasidagi farqlanishni tushuntiring.

Qo‘sh undosh va qator undosh orasidagi farqlanishlarni tushuntiring.

Keltirilgan jadvalga ustun shaklida 20 ta qo‘sh unli, 20 ta qator unli; 20 ta qo‘sh undosh, 20 ta qator undoshlar kelgan so‘zlarni “O‘zbek tilining imlo lug‘ati”dan topib yozing.

T/r	Qo‘sh undosh	Qator undosh	Qo‘sh unli	Qator unli
1	Tilla	Traktor	Mutolaa	oila
2	Pilla	Karaxt	Taajub	aorta
3	Muharrir	daraxt	Inshoot	qoida
4	Sodda	sekund	Manfaat	jamoat
5	Modda	baxt	Shuur	jamoa
6	Ammo	ganj	Vacuum	audio
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	Amma Million Katta Jizza Tizza Trassa Hassa Talaffuz Tonna Kilogramm Kilovatt Qattiq Oppoq chinni	Kaft Rostgo`y Ganj Talant Sabr Sayr Pand Qirq Past Metr To`xta Tong Bong xursand	Badiiy Mudofaa Matbaa Tabiiy Zoologiya Zoopark Shoodil Kooperativ Teleekran G`ayriinsoniy Boobro` Suiiste`mol Istehzoo	Nazariya Noaniq Soat Taom Tabiat Muallif Maosh Saodat Muallim Kiosk Maorif Doim Shoir Said

Eslatma: Topshiriqni bajarish uchun avval ona tili darsliklari va o‘quv qo‘llanmalaridan qo‘sh va qator undoshlar, shuningdek, qo‘sh va qator unlilar haqida berilgan ma’lumotlarni o‘qib o‘rganing. Shundan so‘nggina topshiriqlarni bajarishga kirishing.

3-topshiriq. Mazkur topshiriqni bajarish orqali siz semema, nomema va sema tushunchalarini farqlashingiz zarur bo‘ladi. Buning uchun avval ona tili darsliklari va o‘quv qo‘llanmalaridan semema, nomema va sema tushunchalari haqida o‘qib o‘rganishingiz zarur bo‘ladi.

Quyida berilgan jadvalga 20 tada so‘zning sememasini, nomemasini hamda semalarini izohlashingiz kerak.

T/r	So‘z (lug‘aviy birlik)	Nomema	Semema	Semalar
1	Devor	5ta harf,2ta bo`g`in,5ta tovush	Uyni xonalarga ajratib turuvchi	Oq , qalin, rangli
2	Sabzi	5ta harf,5 ta tovush, 2ta bo`g`in	Vitaminga boy poliz ekini	Qizil va sariq, ingichka uzun va kalta
3	Qalam	5ta harf, 2 ta bo`g`in, 5ta tovush	O`quv quroli, yozish uchun	Turli rangda , ingichka va qalin
4	Piyoz	5ta harf, 5ta tovush, 2 ta bo`g`in.	Poliz ekini, taom uchun ishlatiladi.	Olov rang, oq va qizil rangda. Achchiq, dumaloq
5	Kitob	5 ta harf, 5ta tovush, 2 bo`g`in	O`quv quroli, bilim oshiradi.	Qalin, ingichka, turli rangda
6	Qoshiq	5 ta harf, 5 ta tovush, 2 bo`g`in	Ro`zg`or buyumi	Kul rangda va katta
7	Daftar	6ta harf, 6ta tovush, 2ta bo`g`in	O`quv quroli	Har hil rangda va qalin
8	Ko`ylak	6ta harf, 6ta tovush, 2 ta bo`g`in	Andoza orqali tikilgan ustki kiyim	Yumshoq, yupqa, rangli, qalin.
9	Piyola	6 ta harf, 6ta tovush, 3 bo`g`in	Suyuqlik ichadigan idish	Gulli, gulsiz, sopol yoki chinni
10	Divan	5ta harf, 5 ta tovush, 2 bo`g`in	Dam oladigan o`rindiq	Yumshoq va turli rangda
11	Televizor	9 ta harf, 9 ta tovush, 4 ta bo`g`in	Dunyodagi yangiliklarni ko`rsatuvchi texnika	Rangli,o`zbek tilida va boshqa tillardagi ko`rsatuvlar va kinolar
12	Limon	5ta harf, 5ta tovush, 2 bo`gi`n	Foydali, mikroblarni o`ldiruvchi sitrus meva	Nordon, sariq,
13	Shakar	5ta harf, 5ta tovush ,2 bo`g`in	Iste`mol qiladigan shirin mahsulot	Oppoq, shirin.
I14	Dazmol	6 ta harf, 6ta tovush, 2 bo`g`in	Kiyimlarni tekislab beruvchi texnika		Har xil rangda, turli xil modelda
15	Gilam	5ta tovush, 5ta harf, 2bo`g`in	Uy jixozi, polni ustiga solinadi.		Gulli, turli hil rangda.
16	Choynak	7ta harf, 6 ta tovush, 2 bo`g`in	Oshxona anjomi, Choy damlash uchun idish.		Har hil rangda, gulli, sopol va chinni
17	O`rmon	5 ta harf, 5ta tovush, 2 bo`g`in	Daraxtzor va yovvoyi hayvonlar yashaydigan maskan.		Yam –yashil daraxtzor
18	Bayroq	6 ta harf, 6 ta tovush, 2 bo`g`in	Davlat ramzlaridan biri		Oq, qizil, havorang,yashil va katta kichik
19	Radio	5ta harf, 5ta tovush, 2 bo`g`in	Ovozli, to`lqinli xabar yetkazuvchi moslama		Katta va kichik.
20	Mashina	7 ta harf, 6 ta tovush, 3 bo`g`in	4 ta g`ildirakli , uzoqni yaqin qiluvchi texnika		Turli rusumda va turli xil rangda .

Keltirilgan tushunchalar haqida tasavvurga ega bo‘lishingiz uchun quyida

chizmadan iborat bo‘lgan 2 ta slayd keltiriladi:

4-topshiriq. Mazkur tushunchalarning ta’rifini yozing. So‘ngra, ular o‘rtasidagi sxemaviy bog‘liqliklarni aniqlang. Tushunchalarni o‘z tushunchaning bo‘yicha yoriting. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.

	Milliy til bu ....umumiy hudud, iqtisodiy va ma`naviy boylik bilan birga millatni tashkil etuvchi ujtimoiy tarixiy kategoriya. Milliy til 2shaklda bo`ladi. Og`zaki va Yozma. Milliy til tushunchasi tilning yashash shakllariga tegishlidir. Ba`zan bir millat bir necha tilga ega bo`lishi mumkin. Milliy tilning shaklanishidagi eng oliy bosqich milliy adabiy til hisoblanadi. Lekin milliy til adabiy tildan farqi bo`lib og`zaki nutq va xalq shevalarini qamrab oladi.
	Adabiy til bu ....umumxalq tilning qayta ishlangan sayqallashtirilgan ma`lim bir me`yorga solingan shaklidir. Me`yorlik-ma`lum bir me`yor bo`lishi –adabiy tilning muhim belgisidir. Bu me`yorlar adabiy tilning turli tomonlarini: yozma va og`zaki shaklini , nutq tovushlarining talaffuzini, so`zlarni, so`z yasalishini grammatikasini o`z ichiga oladi.
	Sheva bu ....Faqat ma`lum bir hudud doirasidagina qo`llanib, boshqa xududda yashovchi o`zbek tili vakillari uchun xos bo`lmagan hududiy chegaralangan shevaga xos so`zlar yoki dealektizm deyiladi.
	Lahja bu ....o`zbek milliy til ko`p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma- xilligigi bilan izohlanadi. Masalan: uning dealetal asosini :1)qarluq; 2)qipchoq;3)o`g`uz lahjalari ni tashkil qiladi. Bu lahjalarning har biri ko`plab shevalar birligidan taskil topadi. Boshqacharoq aytganimizda, bir biriga yaqin bo`lgan shevalar yig`indisi lahja deyiladi.
	Varvarizm bu ....m`lum bir tilga chet tillardan kirib kelgan, tilda to`la o`zlashmay , begonaligi bilinib turadigan so`z va iboralar. Varvarizm asosan so`zlashuv uslubiga xos, tilning adabiy me`yorini buzadi va unung asosiy lug`at tarkibiga kirmaydi.
	Vulgarizm bu ....qo`pol yoki uyat dag`al bo`lgan so`zlar
	Jargonlar bu ....biron bir ijtimoiy guruhning o`zigagina hosil bo`lgan leksemalar.
	Argolar ....Biror ijtimoiy guruhning o`ziga xos leksikasi, fonetikasi va grammatikasi bilan umum so`zlashuv tili mahalliy dealektlardan farq qiladigan til.

5-topshiriq. Omonim so‘zlarga 20 ta misollar yozing va har bir omonim so‘zning ma’nosini izohlang. Istasangiz «Omonim so‘zlar lug‘ati»dan ham foydalanishingiz mumkin. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.

T/r	Omonim so‘zlar	Turkumi va ma’nosi		Turkumi va ma’nosi	Turkumi va ma’nosi
1	Ot	Hayvon(ot so`z turkumi)		Harakatni bildiradi Otmoq (fe`l)	Ism (ot)
2	O`t	Maysa(ot so`z turkumi)		Harakat (fe`l)	Olov( ot so`z turkumi)
3	Tut	Meva(ot so`z turkumi)		Harakat (fe`l)
4	Ko`r	So`qir, ojiz(ot)		Harakat(fe`l)
5	Yuz	Tana a`zosi(ot)		100 soni(son so`z turkumi)
6	Uch	Uchmoq harakat(fe`l)		3 soni (son so`z turkumi)
7	Burun	Tana a`zosi(ot)		Avval (ravish)
8	Bog`	Mevazor(ot)		Bog`(bog`lam ko`kat)(ot)
9	Yoz	Fasl( ot)		Yozmoq(harakat) fe`l
10	Yosh	Umr yillarining yil hisobi(ot)		Koz yoshi(ot)
11	Yot	Begona(sifat)	Yotmoq(harakat fe`l)
12	Karam	Sabzavot(ot)		Mehr shavqat, yaxshilik(ot)
13	Kech	Kechki payt(ot)		Kechmoq (harakat fe`l)
14	Kir	Ifloslik(ot)		Kirmoq(harakat fe`l)
15	Qo`y	Hayvon(ot)		Qo`ymoq(harakat fe`l)
16	Kul	Kukun(ot)		Kulmoq( harakat fe`l)
17	Kun	Vaqt(ot)		Quyosh (ot)
18	Ko`k	Rang(sifat)		Osmon (ot)
19	Och	Ovqat yemagan (sifat)		Och rang(sifat)
20	Pora	Pul bermoq (ot)		Yuragini parchalamoq(ot)

6-topshiriq. Tasviriy ifodalarga 10 ta misollar yozing va har bir tasviriy ifoda ishtirokida gap tuzing. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.

T/r	Tasviriy ifoda		Gap
1	G`azal mulkining sultoni		Kitoblarda g`azal mulkining sultoni Mir Alisher Navoiy deb bilamiz.
2	Oq oltin		Dalalarda kuzda oq oltindek paxtalar qiyg`os ochiladi.
3	Xalq oqsoqoli		Biz xalq oqsoqolidan judayam minnatdormiz.
4	Fasllar kelinchagi		Mening eng yoqtirgan fasllar kelinchagi kirib kelmoqda.
5	Zangori ekran		Men zangori ekran orqali “Bola tilidan” ko`rsatuvini ko`rdim
6	Qora oltin		Yurtimiz “qora oltin “ i bilan dunyoga mashhur bo`lmoqda.
7	Kumush tola		Men o`rtoqlarim bilan kumush tola yig`gani bordim.
8	Baraka urug`i	Dalarga baraka urug`i ekib bo`lindi.
9	Hayotimiz qomusi	Biz maktabda har yili hayotimiz qomusini tadbir sifatida o`tkazamiz.
10	Qanotli do`stlar	Yurtimizga uzoqdan qanotli do`stlarimiz uchib kela boshladi.

7-topshiriq. O‘zbek tilining agglyutinativ xususiyatlarini 30 ta so‘zning agglyutinativ tahlili asosida ko‘rsating. Dastavval, aglyutinatsiyaning xususiyatlarini izohlang.

T/r	So‘zlar		Aglyutinativ tahlil	*Izoh
1	Kitobxonlarga		Kitob asos,-xonlarga qo`shimcha	-xon so`z yasovchi qo`shimcha,-lar lug`aviy shakl yasovchi ko`plik qo`chimcha,-ga sintaktik shakl yasovchi jo`nalish kelishigi
2	Sinfxonaga		Sinf asos, -xonaga qo`shimcha	-xona so`z yasovchi qo`shimcha, ga jo`nalish kelishigi
3	Telbalarcha		Telba asos,-larcha qo`shimcha	-larcha so`z yasovchi ravish yasaydi
4	Qisqartma		Qisqa asos, -rtma so`z yasovchi qo`shicha	-rt lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha, -ma so`z yasovchi qo`shimcha
5	Bilimli		Bil asos, ilmli qo`shimcha	-im shakl yasovchi qo`shimcha –li shakl yasovchi qo`shimcha sifat yasovchi qo`shimcha
6	Etik		Et asos,- ik so`z yasovchi qo`shimcha	-ik sifat yasovchi qo`shimcha, so`z yasovchi qo`shimcha
7	Gulzorlarim		Gul asos, zorlarim so`z yasovchi qo`shimcha	-zor so`z yasovchi qo`shimcha, -lar lug`aviy shakl yasovchi, -im sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha
8	Insonlarning		Inson asos, larning so`z yasovchi qo`shimcha,	-lar lug`aviy ko`plik –ning sintaktik qaratqich kelishik
9	Uzumzor		Uzum asos –zor qo`shimcha	-zor So`z yasovchi qo`shimcha , joy otini yasash
10	Kelishtirdi		Kelish asos, -tirdi qo`shimcha	-tirdi So`z yasovchi qo`shimcha, orttirma nisbat
11		Ko`rildi	Ko`r asos, -ildi qo`shimcha	-ildi so`z yasovchi qo`shimcha majhul nisbat
12		Yugurdi	Yugur asos, -di qo`shimcha	-di so`z yasovchi qo`shimcha harakatni fe`l, aniq nisbat.
13		Tozalashdi	Toza asos, -lashdi qo`shimcha	-lashdi so`z yasovchi qo`shimcha, birgalik nisbat
14		Yuvildi	Yuv asos, -ildi qo`shimcha	-il so`z yasovchi qo`shimcha, majhul nisbat, -di so`z yasovchi qo`shimcha
15		Supurildi	Supur asos, - ildi qo`shimcha	-il so`z yasovchi qo`shimcha, majhul nisbat,fe`l -di so`z yasovchi qo`shimcha
16		Isitkich	Isi asos, -tkich so`z yasovchi qo`shimcha	-t lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha, - kich so`z yasovchi qo`shimcha
17		O`zicha	O`z asos,- icha qo`shimcha	-i sintaktik shakl yasovchi – cha so`z yasovchi qo`shimcha
18		Tilim	Til asos, -im so`z yasovchi qo`shimcha	Til fe`l, - im sintaktik so`z yasovchi qo`shimcha
19		Qaynatma	Qayna asos, -tma so`z yasovchi qo`shimcha	Qayna harakatni bildiradi, fe`l –t lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha, -ma so`z yasovchi qo`shimcha
20		Ketdim	Ket asos –di va –m qo`shimcha	-di zamon –m egalik

*Izohda aglyutinatsiyani tushunchangiz bo‘yicha izohlang.

Barcha topshiriqlar bo‘yicha eslatma: Topshiriqlarning har biri talab darajasida bajarilishi shart. Topshiriqlarga qo‘yiladigan ballar tizimi quyida berilgan:

1-topshiriq:	5 ball
2-topshiriq:	5 ball
3-topshiriq:	5 ball
4-topshiriq:	5 ball
5-topshiriq:	5 ball
6-topshiriq:	bonus +5 ball
7-topshiriq:	5 ball
Jami:	30 ball

Topshiriqlar uchun kerakli materiallarni @tdpufilologiya manzilidan olishingiz mumkin. Topshiriq variantlari barcha talabalar uchun bir xil bo‘lib, ularning bajarilishi turlicha bo‘lishi zarur. Chunki, topshiriqlarni tuzishda har bir talabaning individual yondashuvi hisobga olingan. Shu bois hech bir talabaning javobi boshqa bir kursdoshining javobi bilan aynan bir xil bo‘lishi kerak emas. Aks holda, har ikki talaba yoki bir xillikka ega bo‘lgan talabalarning barchasi belgilangan baldan mahrum etiladi.

Topshiriqlarning bajarilish muddati 2021-yil 14-fevral soat 23:59 gacha.

“Ona tili”, “Ona tili praktikumi” hamda “Boshlang‘ich ta’limda imlo qoidalari” fanlaridan materiallarni olish uchun Boshlang‘ich ta’lim | ONA TILI telegram kanaliga qo‘shiling. Manzil: @tdpufilologiya