Urganch davlat pedagogika instituti Aniq va amaliy fanlar fakulteti Jismoniy madaniyat yo'nalishi 231-guruh talabasi Qoʻchqorov Nabijonning milliy va harakatli oʻyinlar fanidan tayyorlagan

O’zbek milliy harakatli o’yinlari
O’zbek halqining milliy harakatli o’yinlari besanoq ko’p. Ularning ko’pchligi qadimgi ajdodlarimiz ijtimoiy mehnat va turmush madaniyati bilan bog’langan.
E’tiborli tomoni shundaki, «chillik», «oq suyak», «eshak mindi», «quloq cho’zma», «piyoda poyga», «yelka urishtirish» va shu kabi o’yinlar Respublikamizning barcha hududlarida sevib o’yinab kelingan. Lekin, Surxon va Qashqa vohasining, shuningdek, Zarafshon va Farg’ona vodiysi halqlarining o’zlariga xos milliy harakatli o’yinlari ham mavjud. Sirdaryo oqimi oxirlaridagi halqlarning ham mazmun jihatdan farq qiluvchi harakatli o’yinlari bor.
Usmon Qoraboyevning ta’rificha o’zbek halq milliy o’yinlari va uning tarkibidagi harakatli o’yinlar bir necha ming yillik tarixga ega bo’lib, ular ijtimoiy turmushda o’ziga xos mazmunlarga egadir. Ya’ni ijtimoiy tuzumlar davrida vujudga kelgan o’yinlar mazmun va mohiyat jihatdan takomillashib borib, qo’yidagi yo’nalishlarga ega, ya’ni:
To’y marosimlari, bayramlardagi o’yinlar.
Oila, mahalla, ko’cha-maydonlarda o’ynalayotgan harakatli o’yinlar.
Yakka va juft bo’lib o’ynashlar.
Mazkur o’ynalishdagi harakatli o’yinlar mazmun jihatdan qo’yidagi turlarga ajratilgan:
- mehnat va ijtimoiy turmushni ifoda etuvchi o’yinlar;
- fasillarda o’ynaladigan yoki ularni aks ettiruvchi o’yinlar;
- hayvonlar, parrandalar hayotiga mansub bo’lgan o’yinlar.
Shu asosda milliy harakatli o’yinlarimizni o’rganishda F.N.Nasriddinov, T.S.Usmonxo’jayev, F.Xo’jayev, A.Sh.Qosimov, O.O.Po’latov, va boshqalarning to’plamlari amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
Ta’kidlash lozimki, deyarli barcha to’plamlar va o’quv qo’llanmalardagi harakatli o’yinlar araash holda joylashgan. Ya’ni, bog’cha va maktab o’quvchilari uchun maxsus o’yinlar bir tizim va tartibda berilmagan. Ba’zi to’plamlarda (O.O.Po’latov, A.Sh.Qosimov, F.N.Nasriddinov) jismoniy sifatlarni tarbiyalovchi yoki sport o’yinlari, mashg’ulotlari jarayonlarida qo’llanilishi mumkin bo’lgan o’yinlarni ketma-ket tartibda solib foydalanishga tavsiya etilgan.
Harakatli o’yinlarning yo’nalishlari (mazmun) va tarbiyaviy jihatlarini e’tiborga olgan holda bir tizim-tartib bo’yicha berilsa talabalar va mutaxassis xodimlar uchun bir muncha qulaylik yaratadi. Ya’ni, bolalar tarbiya muassasalari, o’quv yurtlari, ulardagi kasb-hunar yo’nalishlariga qarab o’yinlarni o’rgatish maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Pirovardida ta’kidlash lozimki, uzoq qishloqlar, ovullarda saqlanib kelinayotgan milliy harakatli o’yinlar to’laligicha va batafsil o’rganilgan emas. Ayniqsa, Qoraqalpoq, Xorazm, Navoiy, Surxon vohasi, Farg’ona vodiysidagi harakatli o’yinlarni yanada kengroq o’rganish lozim bo’ladi. Shuningdek, «Chillik», «Oq suyak», «Poda to’p», («Cho’pon»), kabi harakatli o’yinlarni sport darajasiga ko’tarish lozim. Buning uchun esa ularni qishloq maktablarining «Jismoniy tarbiya» dasturi hamda ko’p bosqichli sport musobaqalarining dasturi tarkibiga kiritish lozim bo’ladi. Talabalarning mustaqil ishlarida mazkur o’yinlarni bajarishni talab etish, ularga sharoitlar yaratib berish hozirgi davr taqozosi bo’lishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, harakatli o’yinlarning mazmuni va mohiyatini aks ettiruvchi tarixiy davrlarni chuqurroq o’rganish zarur. Chunki ular milliy madaniyatimiz, ma’naviy-ma’rifiy tarbiyamiz bilan uzviy bog’liqdir.
Shu jihatdan qaraganda milliy kurashchilarimiz va ot o’yinlarimiz (ko’pkari-uloq, poyga, otdan ag’darish, qiz quvmoq, otda nayza sanchish, qilichlashish va h.k.) ijtimoiy-madaniy turmushimizda qanday mohiyat kasb etsa, ba’zi sportga xos milliy harakatli o’yinlar ham millat shon-shuhratini jahonga keng yoyishda xizmat qilishiga shubha yo’q.
Yana e’tiborli va muhim tomoni shundaki, jahon halqlarining milliy harakatli o’yinlarini o’rganish, ularning ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi tomonlaridan amalda foydalanishni talabalarga chuqurroq o’rgatiщ zarur bo’ladi.
O’z navbatida, harakatli o’yinlarning qaysi millatga mansubligi, ularning ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlari haqida o’quvchi-yoshlar va kasb-hunar yo’nalishlari bo’yicha talabalarga ma’lumot berish ham hozirgi davr talablaridan biri bo’lmog’i lozim.
Harakatli o’yinlar salomatlikni ta’minlovchi va milliy g’ururimiz, iftixorimizni anglashda ijobiy ta’sir etuvchi zarur omillardan ekanligini e’tirof etmoq kerak.