Urganch davlat universiteti

Tushuntirish.Tushunish bilan bir qatorda, – tushuntirish ham mavjud. Tushuntirishning bosh maqsadi – o’rganilayotgan predmetning mohiyatini, rivojlanish sabablari, shartlari va manbalarini, harakat mexanizmlarini aniqlashdan iborat. Tushuntirish odatda tavsiflash bilan chambarchas bog’liq va ilmiy bashoratning negizini tashkil etadi. Shuning uchun hamtushuntirish deganda umumiy tarzda muayyan hodisani umumlashtirishni tushunish mumkin. Tushuntirish ob’ektning mohiyatini ochib berish bilan birga, tushuntirishni asoslashda foydalanilgan bilimlarga aniqlik kiritish va ularni rivojlantirishga ham ko’maklashadi. Xullas, tushuntirish vazifalarini hal qilishilmiy bilimva uning kontseptual apparati rivojlanishining muhim stimulidir.
Ilmiy tushuntirishning deduktiv-nomologik modeli ilmiy bilishning hozirgi metodologiyasida keng qo’llaniladi. Bumodelь (sxema) tushuntirilayotgan hodisani ma’lum qonunga bog’laydi – uningasosiy xususiyati anas hunda. Mazkur modelda tushuntirish hodisani qonunlardan keltirib chiqarishni nazarda tutadi. Bunda muntazam va zarur munosabatlarning nafaqat sababiy, balki funktsional, strukturaviy va bosh qaturlariga ham qonunlar deb qaraladi. Tushuntirishning deduktiv-nomologik modeli fandagi real tushuntirish jarayonini emas, balki pirovard natijanigina tavsiflaydi.
Gumanitar, ijtimoiy fanlar sohasida oqilona tushuntirish usuli qo’llaniladi. Oqilona tushuntirishning mohiyati shundan iboratki, ma’lum tarixiy shaxsning qilmishini tushuntirishda tadqiqotchi mazkur sub’ektning ayni qilmishiga nima turtki berganligini aniqlash va ushbu motivlar nuqtai nazaridan qilmish oqilona bo’lganligini ko’rsatib berishga harakat qiladi.
Teleologik yoki intensional tushuntirish harakatning oqilonaligini emas, balki harakat qilayotgan shaxs ko’zlagan maqsadni, tarixiy hodisalar ishtirokchilarining niyatini ko’rsatib beradi. Mashhur faylasuf va mantiqchi G.X.fonVrigt fikrigako’ra, teleologik tushuntirish «inson haqidagi fan metodologiyasida uzoq davr yetishmagan va qonunorqali tushuntirish modelining haqiqiy muqobili bo’lib xizmat qiladigan tushuntirish modelidir».
Bunda shuni nazarda tutish kerakki, birinchidan, deduktiv-nomologik model (sxema)ga ba’zan tushuntirishning birdan-bir ilmiy shakli debqaraladi. Vaholanki, bunoto’g’ri (ayniqsa, gumanitar fanlarga tatbiqan). Ikkinchidan, ayrim shaxslarning xulq-atvorini tushuntirishda mazkur modelni qo’llash mumkin emas – bu yerda ratsional va intentsional sxemalar amal qiladi.
Ijtimoiy bilishda bu ikkala sxema deduktiv-nomologik tushuntirishga nisbatan ustun turadi. Deduktiv-nomologik tushuntirish gumanitar fanlarda ham qo’llaniladi, ammobu yerdau tabiatshunoslikdagi singari muhim o’rinni egallamaydi.