Urganch davlat universitetining tabiiy fanlar fakulteti «ekologiya va hayot faolyati xavfsizligi» kafedrasi

1.2 Muzliklarning turlari va tarqalishi

Yer kurrasida asosan ikki turdagi muzliklar-»iate«A muzliklari va tog* muzliklari boiadi. Yeming landshaft qobigida asosiy o‘rinni materik muzliklari-Antarktida va Grenlandiya muzliklari egallaydi. Ulaming oichamlari juda katta boiib, yassi-qabariq boiadi va muzlik osti relefiga bogiiq emas. Qoming to‘planishi ulaming 143 markaziy qismlarida, sarf boiishi esa chekka qismlarida boiadi. Muzlik massasi ham markazdan chekka taraflarga qarab harakatlanadi. Ularda sarf boiish, asosan, chekka qismlarda, ya’ni sinib, aysberglar hosil boiishi ko‘rinishida kechadi. Tog1 muzliklari nisbatan kichik oichamli boiadi. Ulaming shakli muzlik joylashgan yuzaning relefi bilan aniqlanadi, harakati ham yer sirtining muzlik osti nishabligiga bogiiq bo‘|adi. Materik muzliklaridan farqli oiaroq, ularda nishablik faqat bir tomonga, ya’ni manbadan muzlik tiliga qarab boradi. Tog‘ muzliklarining ko‘pgina turlari mavjud. Ulaming eng soddalari tog‘ yonbag‘irlari muzliklari va tog‘ cho‘qqilari muzliklaridn. Ular quyidagi turlarga boiinadi: kaldera muzliklari - o‘chgan vulqonlar kraterlarida joylashadi; yulduzsimon muzliklar-uning umumiy fim qismidan chiqadigan bir nechta tili boiadi (masalan, Fedchenko muzligi); kara muzliklari - kara (baland togiardagi tavoqsimon tabiiy botiqlik) larda joylashadi va, nihoyat, osilma holda uchraydigan muzliklar. Vodiy muzliklari bir muncha murakkab tuzilgan. Ular ichida oddiy-bir oqimli (1.13.2-rasm), murakkab (bir necha tartibdagi irmoqli) va daraxtsimon muzliklar bor. Bulardan tashqari bir necha mustaqil muzliklaming qo‘shilishidan hosil boigan murakkab muzliklar ham mavjud. Bularga skandinaviya, alyaska va boshqa turdagi muzliklami kiritish mumkin. Muzliklar yer sirtining quruqliq qismida notekis taqsimlangan Yer yuzidagi muzliklaming umumiy maydoni 15,5 mln.km2 ga teng boiib, quruqlikning 10 foizdan ko‘proq qismini egallagan. Barcha muzliklaming umumiy hajmi 24 mln.km3 ga teng. Hisoblashlaming ko‘rsatishicha, shu hajmdagi muzlikning erishi Dunyo okeani sathining 60 metrga ko‘tarilishiga olib kelar ekan. Yer yuzasida muzliklarning taqsimlanishi (S.V.Kalesnik ma’lumotlari bo‘yicha) Muzliklar mavjud bo'lgan hududlar Muzliklar maydoni, km2 Muzliklar mavjud bo'lgan hududlar Muzliklar maydoni, km2 Yer yuzasi bo'yicha Muzliklaming gidrologik ahamiyati Tog‘ muzliklarining erishidan hosil boigan suv daryolar to‘yinishining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Muzlik hisobiga to‘yinish undan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Daryo havzasida muzlikning boiishi oqim rejimining o‘ziga xos xususiyatlarini vujudga keltiradi. Jumladan, yillik oqimning o‘zgaruvchanligi kamayadi. Muzliklar suvlaridan to‘yinadigan daryolar yozgi toiinsuv davrining davomliligi va suv sathi hamda sarfining nisbatan katta boimagan tebranishi bilan ajralib turadi. Toiinsuv davri boshida daryolar to‘yinishida mavsumiy qorlar qatnashadi. Muzlikning yuza qismidagi qorlar eriy boshlashi bilan daryodagi suv miqdori ham orta boradi. Ba’zan haroratning keskin ko‘tarilishi natijasida toshqinlar ham kuzatiladi. Bunga, boshqa omillar bilan bir qatorda, muzlik tanasida yoki muzlikdan quyida hosil boigan коilarda to‘plangan suvning daryo oqimiga qo‘shilishi sabab boiadi. Ana shunday ко ilarda to'plangan suvning to‘g‘onni yorib o‘tishi (to‘g‘onning buzilishi) hollari Himolay, Tyanshan, Pomir-Oloy togiarida tez-tez kuzatiladi. Ayrim hollarda ular falokatli sel toshqinlariga sabab boiadi. Masalan, 1973 yil iyul oyida Almati shahri yaqinida, 1998 yil 8 iyunda Shohirmardonda kuzatilgan sel toshqinlari muzliklar faoliyati bilan bogiiq. Yirik muzliklardan to‘yinadigan daryolar suv rejimini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, yozning birinchi yarmida muzlik tanasida va uning yuzasidagi botiqliklarda va koilarda suvning to‘planishi - akkumulyastiyasi ro‘y beradi . Yozning ikkinchi yarmida esa bu suvlar daryo o‘zaniga oqib tushadi Seldara daryosi (mug‘suv daryosi irmog‘i) o‘rtacha dekadali suv sarflarining Oltinmozor meteorologik stanstiyasida kuzatilgan havo harorati bilan bog‘liqligL 146 Daryo havzasidagi muzliklar egallagan may donning oichami oqimning yil ichida taqsimlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Havzada muzlik maydonining ortishi bilan yozning ikkinchi yarmidagi (iyul-sentyabr) oqim hajmi mart-iyun davri oqimiga nisbatan katta boiadi. Buning asosiy sababi daryoning to'yinishida muzlik suvi hissasining ortishidir. Bu qonuniyat V.L.Shulst parametri:— ni~K W" bilan havzadagi muzlik egallagan maydonni taqqoslaganda aniq namoyon boiadi. Yoz faslida, muzlikdan to‘yinadigan daryolarda suv sathi va sarfining kunlik tebranishi kuzatiladi, ya’ni ular havo haroratiga bogiiq holda ortadi yoki kamayadi (1.13.4-rasm). 1.13.4-rasm. Zarafshon daryosining muzlikka yaqin qismida suv sathi (N) va harorati (t) ning tebranishi (L.K.Davidov raa’lumoti) Tog‘ muzliklarining rejimini va ulardan oqib chiqadigan daryolarni har tomonlama o‘rganish qishloq xo‘jaligi sug‘orma dehqonchilikka asoslangan 0 ‘rta Osiyo sharoitida katta amaliy ahamiyatga ega. O‘zbekiston muzliklari 0 ‘zbekiston togiarida muzliklar Chirchiq, Qashqadaryo va Surxondaryo havzalarining yuqori-suvayirgichlarga yaqin qismlarida joylashgan. Ulaming “Muzliklar katalogi” bo‘yicha aniqlangan soni 550 ga yaqin boiib, umumiy maydoni 232,2 km2 ni tashkil etadi 0 ‘zbekiston muzliklari haqida ayrim ma’lumotlar Daryo havzasi Muzliklar soni Maydoni, km2 Eng katta muzlikning nomi Umumiy Eng katta muzlik Piskom 250 127,8 3,8 Ayutor 3 Qashqadaryo 58 20,8 2,6 Severstov Surxondaryo 239 83,6 1,9 Chap Qaznoq Hammasi 547 232,2 Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Respublikamizdagi tog‘ muzliklari soning 50 foizga yaqini Piskom daryosi havzasida joylashgan. Bu havzada 250 ta muzlik borligi aniqlandi. Ulaming umumiy maydoni 127,8 km2 ga teng. Mamlakatimizdagi eng katta muzlik - Ayutor-3 muzligi ham Piskom havzasida joylashgan bo‘lib, uning umumiy maydoni 3,8 km2 ga teng. Surxondaryo havzasida esa jami 239 ta muzlik mavjud boiib, ulaming umumiy maydoni 83,6 km2 ga teng. Bu havzadagi eng katta muzlik Chap Qaznoq deb ataladi, uning maydoni 1,9 km2 ga teng. Respublikamizdagi muzliklaming eng kam soni Qashqadaryo havzasida joylashgan. Bu havzada jami 58 ta muzlik boiib, ulaming umumiy maydoni 20,8 km2 ga teng. Havzadagi eng katta muzlik Severstov muzligi boiib, maydoni 2,6 km2 ga teng. Muzliklaming Respublikamizdagi daryolarning to‘yinishidagi ahamiyati juda katta. Muzliklaming gidrologik rejimini o‘rganish, ularda gidrologik tadqiqotlar olib borish va shu maqsadda maxsus ilmiy ekspedistiyalar tashkil etish lozim. Bu esa kelajakda mamlakatimiz xalq xo‘jaligining barqaror rivojlanishida katta foyda keltiradi. 0 ‘zbekiston muzliklarini o‘rganishda Birinchi (1882-1883-y.y.), Ikkinchi (1932-1933-y.y.), Uchinchi (1957-1958-y.y.) Xalqaro geofizika yillari, Xalqaro geofizik hamkorlik (1959-y.) va Xalqaro gidrologik o‘n yillikning (1966-1975-yillar) ahamiyati katta boidi. Bu yillarda mamlakatimizdagi ko‘pchilik muzliklar holati maxsus dasturlar asosida kuzatilib turildi. 148 0 ‘zbekistonda muzliklami o‘rganish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi (0 ‘zgidromet)ga qarashli Gidrometeorologiya ilmiy tadqiqot institutining (GMITI) Glyastiologiya boiimida, 0‘zbekiston FA Geologiya va geofizika institutining Glyastiologiya laboratoriyasida amalga oshirilmoqda. 1967-yilda mamlakatimiz hududidan tashqarida (Tojikiston Respublikasida) joylashgan Abramov muzligida GMITIning glyastiologik tadqiqotlar o‘tkazuvchi maxsus stanstiyasi tashkil etilgan edi. Unda 1999-yil avgust oyigacha uzluksiz kuzatishlar va tadqiqotlar o‘tkazildi. Afsuski, shu muddatda bir to‘da qurollangan jangarilar stanstiyani zo‘rovonlik bilan egallab oldilar. Natijada stanstiya o‘z faoliyatini to‘xtatdi. Hozirgi kunda GMITIda “0 ‘rta Osiyoda glyastiologik tadqiqotlar” mavzuida doimiy ravishda ilmiy to‘plamlar chop etiladi. 0 ‘zbekistonning tog‘ daryolari havzalaridagi barcha muzliklarning katalogi tuzilgan. Bu ishlarda va umuman muzliklami o‘rganishda N.L.Koijenevskiy, O.RSheglova , V.F.Suslov, A.S.Shetinnikov, A. A. Akbarov, G.E.Glazirin, B.A.Kamolov, L.A.Kanayev, V.G.Konovalov, M.A.Nosirov kabi olimlaming hissalari katta.