Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

1.9-rasm. Q
izdirishda matеrial vazni 
yo
‘
qotilishini aniqlash uchun torzion tarozli 
qurilma: 
1-torzion tarozi; 2-torzion tarozining yon qutisi; 
3-tarozi shayini; 4-sim; 5-modda 
uchun tigеl; 
 6-
tеrmopara; 7-elеktr pеchi; 8-pеch ishining 
tеrmorostlagichi; 9-millivoltmеtr; 10-torzion 
tarozi shkalasi; 11-richag; 12-vazn ko
‘
rsatkichi; 
13-issiqlik ekrani. 
1.11-rasm. Termik va 
termogravimetrik tahlil uchun TVU 
(TGQ)-Z qurilmasining sxemasi (a) 
va termogravilmetrik egri chiziq 
ko‘rinishi (b). 
1-boshqaruv pulti; 2-fotoqayd qiluvchi 
kamera; 3-yoritgichlar; 4-tortuvchi 
galvanometr v;
5-differensial galvanometr G, b-
fotoqog‘ozda haroratni belgilash uchun 
lampochka; 7-haroratlarni avtomatik 
belgilash uchun moslamali 
millivoltmetr; 8-torzion elektr tarozi;
9-elektr pechi; 10-transformator;
11-elektrpechini surish uchun dastak; 
12-ximoya ekrani; 13-tekshirilayotgan 
modda va termojuftli etalon uchun 
blok; 14-vaznining yo‘qotilishi 
aniqlash uchun tekshirilayotgan 
materialli tigel; 15-tigelni osib qo‘yish 
uchun sim.
 
1.10-rasm. Boksit vazni yo
‘q
otilishining 
oddiy va egri chiziqlari. 
a-oddiy egri chiziq; b-oddiy egri chiziqqa 
qurilgan diffеrеntsial egri chiziq; 
 v-
diffеrеntsial-tеrmik tahlil qurilmasida 
olingan diffеrеnsial egri chiziq 
(tеrmogramma). 

---

28 
1.1.4. Derivatografik va gazovolyumetrik tahlil. Derivotografiya 
Derivatografiya. Derivatograf-fotoqog‘ozning aynan bitta varog‘ida bir 
vaqtning o‘zida avtomatik ravishda qizdirishning harorat va differensial egri 
chiziqlarini hamda vaznini yo‘qotishning oddiy (integral) va differensial egri 
chiziqlarini olish imkonini beruvchi termoqurilma. Derivatograf sxemasi 1.12-rasmda 
ko‘rsatilgan. 1 elektr pechida 2 etalon v 3 tekshirilayotgan moddalardan iborat 
platinali tigellar o‘rnatilgan. Tekshirilayotgan maddalitigel ichida 
kombinatsiyalangan (defferensial) platina – platina jinsli termopara bitta bo‘g‘inining 
simlari o‘tadigan chinni (farfor) trubka – 5 uylagichda o‘rnatilgan. Differensial 
termopara DTT ko‘zguli galvanometr yordamida 12 o‘zi yozgich barabaniga o‘ralgan 
fotoqog‘ozdagi qizdirishning differensial egri chizig‘ini (DTT) yozib olishni amalga 
oshiradi. Chinni (farfor) trubka – 5 ushlagich 14 analitik tarozi shayinining bitta 
uchida mahkamlangan, shayinning boshqa uchiga ingichka ipda qutblar o‘rtasida 
erkin harorat qiluvchi 10 elektr g‘altak osib qo‘yilgan; 9 doimiy magnitning. 
Magnitning kuchlanish maydoni harakatlanuvchi g‘altakda kuchlanishi tarozining 
og‘ishiga pproporsional bo‘lgan kuchlanishni doimiy tokni induksiyalaydi. G‘altakda 
hosil bo‘ladigan tok ko‘zguli DTG ga beriladi, undan kelayotgan yorug‘lik signali 
fotoqog‘ozda vazn o‘zgarishining differensial egri chizig‘ini – derivativ 
termogravimetrik ergi chiziq DTG ni yozib oladi. Bu egri chiziq material vazni 
o‘zgarishining tezligini tavsiflaydi. Ayni paytla tarozi strelkasida mahkamlangan 
optik tirqishli plastinka yordamida fotoqog‘ozga vaznini yo‘qotishning oddiy 
(integral) egri chizig‘i – termogravimetrik egri chiziq TG uzluksiz yozib boriladi. 
Qizdirishning oddiy egri chizig‘i T, tekshirilayotgan moddaga joylashtirilgan oddiy 
termopara bilan ulangan galvanometr G yordamida yozib olinadi. Platinali egri 
chiziqlar termojuftlar payvandining material bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontaktini istisno 
etuvchi maxsus formaga ega. Material moddasi 0,2 dan 10 g chegarasida tebranishi 
mumkin. Vaznini yo‘qotishning egri chizig‘ini yozib olishda tarozining maksimal 
sezgirli 0,2 g moddada bo‘linishi uchun 0,2 mgni tashkil etadi. Elektr pechi qizishi 
tezligi minutiga 0,5 dan 20
0
Sgacha chegarada dasturiy tuzilmasi tomonidan tartibga 
solinadi. Qizdirishning maksimal haroratlari – 150, 300, 600, 900 va 1200
0
S 
fotoqog‘ozda haroratlarni hisoblash 0,5% aniqlik bilan yuz beradi. O‘ziyozgich 
barabanining bitta aylanish vaqti 50, 100, 200 va 400 min dan iborat. 

---

29 
Derivatogrammadagi barcha egri chiziqlar bitta koordinataga ega – vaqtga. 
Ammo abssissalarning qo‘shimcha harorat shkalasini qurish mumkin. Buning uchun 
harorat egri chizig‘ining T 2 gorizontal kalibrlangan chiziqlari bilan kesishish 
nuqtalari orqali ordinatalar o‘qiga parallel vertikal chiziqlarni o‘tkazish va 
haroratning tegishli ko‘rsatmalarini abssissalar o‘qiga o‘tkazish zarur. Shu tariqa 
olingan gorizontal harorat shkalasi termoeffektlarning harorat chegaralarini aniqlash 
imkonini beradi. 
Derivatogrammadagi egri chiziq DTA sifatli miqdoriy tahlil maqsadlari uchun 
xizmat qiladi, DTG va TG egri chiziqlari tarkibi bo‘yicha murakkab u yoki boshqa 
birikmaning miqdorini hisoblash imkonini beradi. Bir qancha egri chiziqlarning 
birgalikdagi tahlili metodning ruxsat beruvchi qobiliyatini ancha oshiradi.