Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат щ ти с о д и ё т университети

3-rasm. Xalqaro kreditning tamoyillari9

Xalqaro  kredit  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar jarayonida  valyuta  va  tovar 

resurslarini  qaytarishlik,  muddatlilik  hamda  foiz  to ’lash  shartlari  asosida  taqdim 

etilishi  bilan  bog’liq  ssuda kapitalining  harakatidir.  Kreditorlar va  qarz  oluvchilar 

sifatida xususiy  korxona (bank,  firma)lar,  davlat tashkilotlari,  hukumatlar,  xalqaro 

hamda hududiy valyuta- kredit va moliyaviy tashkilotlar maydonga chiqadi. Xalqaro 

kredit kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki bosqichlarida vujudga kelgan 

va  kapitalni  dastlabki  jam g’arishning  richaglaridan  biri  edi.  Ishlab  chiqarishning 

milliy  chegaralardan tashqariga  chiqishi,  xo ’jalik aloqalari  baynalmilallashuvining 

kuchayishi,  kapitalning  xalqaro  jihatdan  ijtimoiylashuvi,  ishlab  chiqarishning 

ixtisoslashuvi  va  kooperatsiyalashuvi  hamda  ilmiy-texnik  inqilob  uning 

rivojlanishini ob’ktiv asosi bo’ldi.

Xalqaro lizing -  bu ijara operatsiyalarining bir ko’rinishi bo’lib, bunda ijaraga 

beruvchining mulkka egalik huquqi saqlanib qoladi. Ijaraga oluvchi vaqti-vaqti bilan 

tovardan  vaqtincha  foydalanganligi  uchun  haq  to ’lab  turadi.  Ёizing  jihozlarni 

maxsus  kredit  muassasasining  kompaniyasi  tomonidan  oldindan  sotib  olishni 

anglatadi.  Asosan  bunday  operatsiyalarning  ob’ekti  sifatida  turli  xil  jihozlar, 

transport vositalari, EHM va boshqalar hisoblanadi. Ijara kredit olishning o ’ziga xos 

shakli  bo’lib,  eksportyor  tovarining  tashqi  bozordagi  harakatini  yengillashtiradi. 

Oddiy tovar krediti bilan lizing ijara operatsiyalarini  o ’tkazish shartlarini bir-biriga

9 Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik.  - T.: TDIU, 2009 y.  35 b.

22

---

yaqinlashtiradi. Ijaraga oluvchi o ’z mablag’larini markazlashtirishdan xalos bo’ladi. 

Ijara  to ’lovlari  bo ’lak-bo’lak  shaklida  butun  ijara  davrida  to ’lab  boriladi.  Ammo 

lizingning maqsadida tovarga egalik huquqini  olish emas,  balki tovarning  iste’mol 

xususiyatlaridan 

foydalanish 

huquqini 

olishdir. 

Xalqaro 

savdo 

ijara 

operatsiyalarining  hajmining  oshishi  ko ’plab  moliya  mablag’larini  jalb  etishni 

taqazo  etadi.  Shuning uchun ham ko ’pchilik mamlakatlarning yirik tijorat banklari 

lizing kompaniyalarini  moliyalashtirishda faol  ishtirok  etadilar.  Keyinchalik lizing 

kompaniyalari banklar ixtiyoriga o ’tadi.  Xalqaro kreditning bahosi -  bu bank bilan 

qarz  oluvchi  o ’rtasidagi  shartnoma asosida belgilanadi va bu kreditga oid foizlarni 

o’z  ichiga  oladi.  Qisqacha  qilib  aytadigan  bo ’lsak,  kreditning  bahosi  bu  bank 

tomonidan belgilangan uning foiz stavkasi hisoblanadi.

Xalqaro kreditning bahosi ikkiga bo’linadi:

1.  Kelishilgan kredit bahosi;

2.  Kredit bahosining yashirin elementlari.

Xalqaro  kreditning  turli  shakllarini  kredit  munosabatlarining  ayrim 

tomonlarini  harakterlovchi  bir  nechta  muhim  omillariga  ko ’ra  umumiy  asosda 

quyidagicha tasniflash mumkin:

-  manbalarga  ko’ra  tashqi  savdoni  kreditlash  hamda  moliyalashtirishning 

ichki,  xorijiy va  aralash turlari  farqlanadi.  Ular  o ’zaro  yaqindan bog’liqdir  hamda 

eksportyordan  importyorgacha  bo ’lgan  tovar  harakatining  barcha  bosqichlariga 

xizmat  ko’rsatadi.  Tovar  sotuv jarayoniga  qanchalik  yaqin  bo’lsa,  odatda xalqaro 

kreditning shartlari qarz oluvchiga shunchalik yoqimli bo’ladi;

-  belgilanishiga  ko ’ra  tashqi  iqtisodiy  bitimning  qaysi  biri  qarz  mablag’lari 

hisobiga qoplanishiga bog’liq holda quyidagilar farqlanadi:

1) tashqi  savdo va xizmatlar bilan bevosita bog’liq tijorat kreditlari;

2)  har  qanday  boshqa  maqsadlarga,  shu jumladan  to ’g ’ridan-to’g’ri  amalga 

oshiriladigan  kapital  qo’yilmalarga,  investitsion  ob’ktlar  qurilishiga,  qimmatli 

qog’ozlar  sotib  olishga,  tashqi  qarzni  so’ndirishga,  valyuta  intervensiyasiga 

ishlatiladigan moliyaviy kreditlar;

23

---

3) 

kapital,  tovarlar  va  xizmatlarni  chetga  olib  chiqilishining  aralash 

shakllariga  xizmat  ko’rsatishga  m o’ljallangan  "oraliq"  kreditlar.  Masalan,  pudrat 

ishlari (injiniring)ni amalga oshirish shaklida.

-  turlariga  ko’ra  kreditlar  eksportyorlar  tomonidan  o ’z  sotib  oluvchilariga 

tovar shaklida va banklar tomonidan pul shaklida taqdim etiladigan valyuta turlariga 

bo’linadi.  Ayrim holatlarda valyuta krediti jihozlar yetkazib  berish bo’yicha tijorat 

bitimi shartlaridan biri bo’lib hisoblanadi va import jihozlar zaminida ob’kt qurilishi 

yuzasidan mahalliy harajatlarni kreditlash uchun ishlatiladi;

-  qarz  valyutasiga  ko’ra  qarzdor  mamlakat  yoki  kreditor-mamlakat 

valyutasida,  uchinchi  mamlakat  valyutasida  hamda  SDR  valyuta  savatiga 

asoslangan  xalqaro  hisob  valyutasida  taqdim  etiladigan  xalqaro  kreditlarga 

farqlanadi;

- muddatlariga ko’ra xalqaro kreditlar:

1.  qisqa  muddatli  -  1  yilgacha,  ayrim  holatlarda  18 oygacha  (o’ta  qisqa

muddatli - 3  oygacha, bir sutkalik va bir haftalik);

2.  o ’rta muddatli -  1  yildan 5 yilgacha;

3.  uzoq  muddatli  -  5  yildan  ziyod  muddatlarga beriladigan kredit  turlariga

bo’linadi.

B a’zi mamlakatlarda 7 yilgacha muddatga berilgan kreditlar o ’rta muddatli, 7 

yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar esa uzoq muddatli b o ’lib hisoblanadi. Uzoq 

muddatli xalqaro kredit odatda asosiy ishlab chiqarish vositalariga investitsiya qilish 

uchun m o’ljallangan bo’lib,  mashinalar va butlovchi jihozlar eksportining  85  foizi 

hajmiga hamda tashqi iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllari (yirik k o ’lamdagi 

loyihalar, ilmiy tekshirish ishlari, yangi texnika joriy etilishi)ga xizmat ko ’rsatadi.

-  ta’minlanganlik  tamoyiliga  ko ’ra  ta’minlangan  va  blankali  kreditlarga 

farqlanadi.

Kreditning ta’minoti b o ’lib odatda tovarlar, tovarga egalik huquqini beruvchi 

va  boshqa  tijorat  hujjatlari,  qimmatli  qog’ozlar,  veksellar,  ko’chmas  mulk  hamda 

qimmatliklar xizmat qiladi.

Kredit olish uchun tovar garovi 3  shaklda amalga oshiriladi:

24

---

S   qat’iy  garov  (tovarlarning  m a’lum  bir  massasi  bank  foydasiga  garov 

qilinadi);

S   muomaladagi tovar garovi (ma’lum bir summadagi, tegishli assortimentdagi 

tovarning qoldiqi hisobga olinadi);

S   qayta ishlovdagi tovar garovi (mazkur mahsulotlarni bankka garovga bergan 

holda garovga olingan tovardan mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin).

Xalqaro  kreditning  prinsiplari  bozorning  iqtisodiy  qonunlari  bilan  uning 

iqtisodiy  aloqasini  aks  ettiradi  hamda  bozor  subyektlari  va  davlatning  joriy  va 

strategik maqsadlariga erishish uchun qo’llaniladi.

Xalqaro  kredit  ssuda  kapitalini  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  doirasida 

aylanish xususiyatini aks ettiruvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi:

1.  Kengaygan  ishlab  chiqarish  ehtiyojlarini  qondirish  maqsadida  ssuda 

kapitalining  mamlakatlar  o ’rtasida taqsimlanishi.  Xalqaro  kredit  mexanizmi  orqali 

ssuda  kapitali  foyda  olishini  ta’minlash  maqsadida  iqtisodiy  agentlar  k o ’zlagan 

sohalarga  yo’naltiriladi.  Shu  orqali  kredit  milliy  foydani  o ’rtacha  foydaga 

aylantirishga va uning massasini oshirishga yordam beradi.

2.  Xalqaro  hisob-kitoblarda  asl  pullarni  (oltin,  kumush)  kredit  pullar  bilan 

almashishi,  shuningdek,  naqdsiz  to ’lovlarning  tezlashishi  va  rivojlanishi,  naqd 

valuta  aylanmasini  xalqaro  kredit  operatsiyalari  bilan  almashishi  muomala 

xarajatlarini  iqtisod  qiladi.  Xalqaro  kreditlar  asosida  xalqaro  hisob-kitoblarning 

kredit  vositalari  bo’lgan  -   veksel,  chek,  shuningdek,  bank  o ’tkazmalari,  depozit 

sertifikatlari  va  boshqalar  vujudga  keldi.  Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarda  ssuda 

kapitalining muomala vaqti tejalishi hisobiga kapitalning ishlab chiqarish funksiyasi 

yordamida  ishlab  chiqarishni  kengaytirishga  va  foydani  ko ’paytirishga  erishish 

mumkin.

3. Kapitalning to ’planishi va markazlashuvining tezlashishi.  Chet el kreditlarini 

jalb  qilish  hisobiga  qo’shimcha  qiymatni  kapitallashtirish  tezlashadi,  individual 

jam g’arish  chegaralari  kengayadi,  bir  mamlakat  tadbirkorlarining  kapitali  boshqa 

mamlakat  mablag’lari  hisobiga  ko’payadi.  Kredit  m a’lum  chegaralarda  boshqa

mamlakatlarning  kapitali,  mehnati  va  mulkiga  egalik  qilish  imkoniyatini  beradi.

25

---

Imtiyozli xalqaro kreditlarning yirik kompaniyalarga berilishi hamda mayda va o ’rta 

firmalarning  jahon  ssuda  kapitallari  bozoriga  kirish  imkoniyatini  qisqarishi 

kapitalning to ’planishiga va markazlashuviga sabab bo’lmoqda.

Xalqaro  kredit  funksiyalarining  mohiyati  milliy  va  jahon  x o ’jaligining 

rivojlanishiga  qarab  o ’zgarib  boradi.  Zamonaviy  sharoitlarda  xalqaro  kredit 

iqtisodiyotni  tartibga  solish  funksiyasini  bajaradi  hamda  o ’zi  ham  tartibga  solish 

obyekti hisoblanadi.

Xalqaro kreditning turli shakllarini umumiy ko ’rinishda, kredit munosabatlarini 

tavsiflovchi alohida jihatlari bo’yicha tasniflash mumkin.

Xalqaro kreditni manbalari bo’yicha ichki, tashqi va aralash kreditlashga hamda 

tashqi  savdoni  moliyalashtirishga  ajratish  mumkin.  Ular  bir-biri  bilan  uzviy 

bog’langan  va  tovarning  eksportyordan  importyorga  tomon  harakatining  barcha 

bosqichlariga -  eksport tovarini ishlab chiqarish, uning y o ’ldagi va omborga tushish 

jarayonlariga (shuningdek,  chegaradan tashqarida ham),  tovarning  ishlab  chiqarish 

jarayonida  importyor  tomonidan  ishlatilishi  va  iste’mol  qilinishiga  xi zmat  qiladi. 

Tovar sotish jarayoniga qanchalik yaqin bo’lsa, qarzdorga uning shartlari shunchalik 

darajada m a’qul keladi.

Qarz  mablag’lari  qanday  tashqi  iqtisodiy  bitimda  belgilanishiga  qarab 

quyidagilarga bo’linadi:

-  tijorat kreditlari -  tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog’langan;

-   moliyaviy  kreditlar  -   har  qanday  maqsadlarga  ishlatiladigan,  shu jumladan 

to ’g’ri  kapital  qo’yilmalar,  investitsion  obyektlarni  qurish,  qimmatli  qog’ozlarni 

sotib olish, tashqi qarzni to ’lash, valuta intervensiyasini o ’tkazishlar;

-   oraliq  kreditlar  -   kapital,  tovar  va  xizmatlarni  olib  chiqarishning  aralash 

shakllariga  xizmat  qilish  uchun  tayinlangan,  masalan,  pudrat  ishlarini  bajarish 

shaklida bo ’lishi mumkin.

K o’rinishi bo’yicha kreditlar:  tovar shaklida -  asosan eksportyorlar tomonidan 

xaridorlarga  beriladigan  va  valuta  shaklida  -   banklar  tomonidan  pul  shaklida 

beriladigan kreditlarga bo’linadi.

26

---

Valutasi bo’yicha xalqaro kredit qarzdor mamlakatning valutasida yoki kreditor 

mamlakatning  valutasida,  shuningdek,  valuta  savatida  hisoblanadigan  xalqaro 

valuta birligida (SDR, yevro va b.) berilishi mumkin.

Xalqaro kredit manbalariga ko ’ra tashqi  savdoni  ichki, tashqi  (chet) va aralash 

kreditlash hamda moliyalashtirish bo ’yicha farqlanadi.

Xalqaro  kreditni  ko’rinishi  bo’yicha  2  ta  asosiy  shaklga  bo’lib  ko’rsatish 

mumkin:

1.  Xalqaro bank krediti.

2.  Xalqaro tijorat krediti.

Xalqaro bank krediti asosan valuta (pul) ko’rinishida bo’ladi.

Xalqaro tijorat krediti esa,  odatda, tovar ko’rinishiga ega.

Ana  shu  2  ta  asosiy  kredit  shaklidan  kelib  chiqadigan  bir  qancha  kreditlar 

mavjud:

1.  Firma (tijorat) krediti -  odatda,  eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa 

mamlakatning  importyoriga  to ’lovni  kechiktirish  shaklidagi  ssuda  berishi 

tushuniladi.  Tashqi  savdoda  tijorat  krediti  tovarli  operatsiyalarga  bog’liq  hisob- 

kitoblarda  keng  qo’llaniladi.  Tijorat  kreditining  muddati  (odatda,  2-7  yil)  turlicha 

bo’ladi.

2.  Vekselli  kreditda  eksportyor  tovarni  sotish  haqida  bitim  tuzib,  o ’tkazma 

veksel  (tratta)ni  importyorga  j o ’natadi,  importyor  tijorat  hujjatlarini  olib 

akseptlaydi,  ya’ni  unda  ko’rsatilgan  muddatda  to ’lovni  amalga  oshirishga  rozilik 

beradi.

3.  Ochiq  hisobvaraqlar  bo’yicha  beriladigan  kredit.  Bu  kredit  eksportyor  va 

importyor o ’rtasidagi kelishuvga asoslanadi.  Eksportyor j o ’natilgan har bir tovarlar 

qiymatini  importyorning  hisobiga  qarz  sifatida  qayd  qilib  boradi.  Importyor 

shartnomada  k o ’rsatilgan  vaqtda  kredit  summasini  to ’lab  boradi.  Ochiq 

hisobvaraqlar  bo’yicha  beriladigan  kreditlar  faqatgina  doimiy  aloqada  b o ’lgan 

firmalar o ’rtasidagina amalga oshirilishi mumkin.

Tijorat  kreditining  yana  bir  turiga  importyorning  avans  to ’lovi  (sotib 

oluvchining avansi) ni  kiritish mumkin.  Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda mol

27

---

sotib oluvchi, ya’ni importyor tomonidan chet ellik mol yetkazib beruvchiga, odatda, 

mashina, asbob-uskunalar (texnologiya) ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to ’lab 

beriladi.

Xaridor avansi  eksportni kreditlashning bir  shakli hisoblanadi va shu vaqtning 

o’zida  importyorning  majburiyatini  ta’minlovchi  vositadir.  Chunki  importyor  o ’zi 

buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo ’ladi. Rivojlangan mamlakatlarning 

import  bilan  shug’ullanuvchi  firmalari  rivojlanayotgan  mamlakatlardan  farqli 

ravishda,  xaridor  avansidan  shu  davlatlarning  qishloq  x o ’jalik  mahsulotlarini  olib 

chiqib ketishda foydalanmoqdalar.