Va adabiyoti universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 

---

II BOB. SO‘ZYASALISHINIO‘QITISHMETODIKASI 
2.1.So‘z yasalishini o‘qitishda o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqini 
o‘stirish usullari 
Bugun insoniyatning tafakkur dunyosi, turmush tarzi butunlay o‘zgarib ketdi. 
Ilm-fan, texnika yangiliklari kirib bormagan soha qolgani yo‘q. SHunga mos 
ravishda ta’limtizimida ham tub islohotlar amalga oshirilmoqda.
Ona tili ta’limida o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini o‘stirishga, mustaqil 
fikrlashga o‘rgatishga, og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishga, ya’ni 
kompetentsiyaviy ta’limga asosiy e’tibor qaratilmoqda.
Professor N.Mahmudov «Grammatika grammatika uchun emas, balki 
grammatika nutqning aniq va lo‘nda ifodasi uchun hizmat qilmog‘i lozim.» deb 
uqtirgan edi. Shuning uchun ham darslikda berilgan mashqlarni ham ijodiy 
bajartirish maqsadga muvofiqdir. 
Avvalo mashq atamasiga e’tibor qarataylik. 1. “Mashq”o‘rganish, malaka hosil 
qilish uchun qilinadigan ish, tayyorgarlik mashg‘uloti. 2. Malaka oshirish 
mashg‘ulotlar uchun belgilangan vazifa, deb ko‘rsatiladi «O‘zbek tilining izohli 
lug‘ati»da. Bizningcha, u o‘qitishning bir usuli, ta’limning mazmuni hisoblanadi.
Talabalarning tafakkur faoliyatini rivojlantiruvchi, mustaqil ishlatishga 
o‘rgatuvchi didaktik vositalardan bir—darslikdagi mashqlar bo‘lib hisoblanadi. Biz 
qanday ta’lim berganimizning natijasi ana shu amaliy ko‘nikma orqali o‘lchanadi. 
Mashq bajarish katta amaliy ahamiyatga ega, chunki bu jarayonda talabalar mashq 
talabiga javob berish uchun o‘z bilimlarini xotirada tiklaydi, mustaqil fikr yuritadi, 
ijodiy izlanadi, o‘qituvchi ko‘rsatmalari va yo‘l-yo‘rqlari asosida mashqda berilgan 
namunaga qarab faoliyat ko‘rsatadi.
Talabalarning tafakkurini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida 
berilgan mashqlar ham grammatik, ham ijodiy xarakterdaligi bilan ularning 
qiziqishini oshiradi, bilishdagi faoliyatini rivojlantiradi. Jumladan, darslikning (II-
bosqich) 205-sahifasidagi 256-mashqni bajarish davomida bilim oluvchilar ham 
grammatik topshiriq bajaradi, ham ijodiy fikrlaydi.

---

U quyidagicha shart bilan berilgan: II bosqich: 
Sifat yasovchi qo‘shimchalardagi antonimlik munosabatini, shuningdek, 
ularning ma’nodoshini ham ayting. O‘quv xonasidagi birinchi qator insondagi 
ijobiy fazilatlarni (rostgo‘y, kuyunchak), ikkinchi qator so‘zlarning qarama-qarshi 
ma’nolari—salbiy fazilatlarini (yalqov, yolg‘onchi) topadilar. 
Har bir mashq o‘quvchini mustaqil fikr yuritishga o‘rgatar ekan, u o‘z qarashi, 
munosabatiga ega bo‘lib boradi.Ona tilida berilgan mashqlar orqali talaba o‘z 
dunyoqarashiga, o‘zini-o‘zi tarbiyalash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. O‘qituvchilarimiz 
shuni unutmasligi kerakki, darslikdan foydalanishda talabani o‘z holiga qo‘ymaslik 
kerak. Bunda albatta ustozda yo‘naltirish qobiliyati bo‘lishi, ya’ni o‘qituvchi va 
o‘quvchi hamkorligi hukmron bo‘lishi kerak. 
Darslikdagi mashqlarni bir qancha guruhlarga ajratish mumkin:
1. Mustaqilfikrlashgaasoslangan. 
2. Grammatiko‘yin —topshiriqli. 
3. Ma’naviy-ma’rifiybilimberadigan. 
4. Mantiqiyfikrlashgaasoslangan 
Shuningdek, darslikda his-tuyg‘u uyg‘otadigan, tasavvur, fantaziya hosil 
qiladigan, milliy qadriyatlarni o‘rgatuvchi bir talay mashqlar ham berilgan. 
Yuqoridagilarni bajartirish uchun esa o‘qituvchilardan ona tili o‘qitishning xilma-
xil usul va vositalarini izlab topishlari, tinimsiz izlanishlari, xullas, talabalarda 
ishtiyoq uyg‘otishlari talab etiladi. 
Kompetentsiyaviy ta’limda matn yaratish masalasi birinchi o‘rinda turadi, 
chunki “matn yaratishga yo‘naltirilgan ona tili ta’limi o‘quvchi ongida so‘z boyligini 
oshirish, qiyoslash, analiz va sintez qilish asosida mustaqil fikrlash, so‘z tanlash va 
fikr bildirish ehtiyojini hosil qilishga yordam bermoqda”.
36
Matn (
arabcha
– yelka; nutqning yozuvdagi ifodasi, tekst)