Va adabiyoti universiteti
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ishchi: ish –
yasоvchi аsоs, - chi – yasоvchi qo‘shimchа, ishchi – yasаlmа; tоshko‘mir: yasоvchi аsоs – tоsh vа ko‘mir, tоshko‘mir – yasаlmа. So‘z shakl tarkibida leksik ma’no anglatuvchi qism bilan grammatik ma’no bildiruvchi qism farqlanadi. So‘z shaklning leksik ma’no bildiruvchi qismi leksema deyiladi. Leksema grammatik ma’no ifodalovchi qism, shuningdek, so‘z yasovchi qo‘shilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. So‘z yasalishida qarindosh so‘zlarning tarkibi jihatidan aloqasi, o‘zaro bog‘langanligi tahlil qilinadi. Shuning uchun so‘z ayaslishi sistemasini o‘rganishda har bir konkret morfemaning (ham o‘zak morfema, ham affiskal morfema) so‘z yasovchilik xususiyati aniqlanadi. Shuningdek, grammatik tarkibi turlicha bo‘lgan so‘zlarning ( tub va yasama so‘zlarning) yangi yangi so‘z hosil qilishdagi rolini belgilash muhim ahamiyatga ega. Adabiyotlarda so‘z yasalishi, so‘z turkumlarida so‘z yasalishi haqida turlicha qarashlar mavjud. Adabiyotlarning aksariyatida so‘z yasalishi asosan mustaqil so‘z turkumlariga xosligi ta’kidlangan. “So‘z yasalish hodisasi asosan mustaqil turkumlari uchun xos. Ot, sifat, fe’l va ravish turkumlarining tarkibi doim yangi yasalmalar bilan boyib turadi.” 10 Bunday qarashni Q.Sapayevning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” o‘quv qo‘llanmasida ham uchratish mumkin. Keyingi yillada e’lon qilingan ishlarda, xususan, A.Hojiyevning “O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining nazariy masalalari” monografiyasida so‘z yasalishi haqida yangicha qarashlar ilgari surilgan. Tilshunos olim so‘z yasalishini o‘zbek tilida o‘rganilishi haqida so‘z yuritar ekan, tilning har bir sistemasining tadqiqi shu sistemani shakllantiruvchi til birligini belgilashdan boshlanishini, biroq o‘zbek tili so‘z yasalishi sistemasini tadqiq etishda ana shu asosiy, muhim va ma’lum faktga e’tibor berilmaganligini, ya’ni o‘zbek tili so‘z yasalish tizimi va uning til birligi – shakllantiruvchisi bormi, degan masala o‘rtaga qo‘yilganligi va bu haqda aniq bir fikr bildirilganligi yo‘qligini ta’kidlaydi. 11 A.Hojiyev ushbu monografiyasida o‘zbek tilshunosligida so‘z yasalishi, so‘z yasalish tarkibi, so‘z yasalish imkoniyati haqidagi mavjud qarashlarni tahlil qiladi. “So‘z yasalishi asosining mohiyatini belgilashda quyidagi ikki narsaga asoslanish kerak bo‘ladi: 1) yasama so‘z umuman so‘z (leksema)dan emas, balki uning 10 Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Тошкент: Ўзбекистон, 1992. – Б.207. 11 Ҳожиев А.Ўзбек тили морфологияси, морфемикаси ва сўз ясалишининг назарий масалалари. -Тошкент: Фан, 2010. –Б.141-142. muyayan ma’nosi asosida yasaladi. Masalan, harakatchan so‘zi harakat so‘zining ma’nosi asosida – chan so‘z yasovchi morfemasi yordamida yasaladi. Ana shu ma’no harakatchan yasama so‘zi ma’nosining yuzaga kelishi uchun asos ma’no hisoblanadi. Bu yasama so‘z tarkibida harakatchan so‘zi va uning ma’nosi shunday xususiyatga (mohiyatga) ega ekan, bu so‘zning ma’nosi ham mustaqil ma’no hisoblanmaydi. Bu esa harakatchan so‘zi tarkibida “harakat”ni mustqail birlik, ya’ni so‘z (ot) hisoblashga yo‘l qo‘ymaydi. Demak, harakatchan yasama so‘zi tarkibidagi “harakat”ni so‘z yasash asosi deyish – shunday termin bilan yuritish, birinchidan, uning mustqail birlik emasligini qayd etsa, ikkinchidan Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|