Va xususiy tadbirkorlik tushunchalari mohiyati

Tadbirkorlik turlari
Tadbirkorlik faoliyati turlari xilma-xildir. Faoliyat maqsadi, turi va qishloqlariga qarab tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va konsalting turlarini ajratish mumkin.
Qayd etilgan ushbu tadbirkorlik faoliyatining har bir turi kichik tur- larga bo’linadi. Mavjud tadbirkorlik faoliyati turlarini chizma shaklida quyidagicha ifoda etish mumkin (2.1.1-rasm).
Ishlab chiqarish tadbirkorligi. Ishlab chiqarish tadbirkorligi-ni tad- birkorlik faoliyatining asosiy turi desa xato bo’lmaydi. Zero, bunday tadbirkorlik faoliyati tufayli mahsulot,tovarlar ishlab chiqa-riladi, xizmat ko’rsatiladi, ma’lum ma’naviy qadriyatlar yuzaga keladi.
O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning dastlabki yillarida ti- jorat tadbirkorligi yaxshi rivojlandi. Agar ishlab chiqarish korxona sa- marador-ligining 10-12% ini tashkil etadi, tijorat faoliyati esa bu ko’rsatkichni yana 20-30%ga oshiradi.
Moliyaviy tadbirkorlik, tadbirkorlik sohasining alohida olingan turiga kiradi. Uning faoliyat sohasi qiymatlarning almashinishi va al- mashtirilishidan iborat. Moliyaviy faoliyat ishlab chiqarish, tijorat so- hasini ham qamrab olishi mumkin. Shuningdek, moliyaviy tadbirkorlik mustaqil bank va sug’urta muassasalari shaklida ham faoliyat yuritadi.
Moliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining ilgarigi turlariga nisbatan kam- roq samara beradi. Bu ko’rsatkich 5-10%ni tashkil etadi. Keyingi vaqtda
O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining konsalting (maslahat) turi rivojlanmoqda. Bu tadbirkorlik turi ko’p ko’rinishlardan iborat bo’lib, kelajakda yaxshi rivojlanib ketishiga jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti guvohlik beradi.

Tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bo’yicha tadbirkorlik

Tadbirkorlik faoliyati turlari nisbatan mustaqil bo’lib, bir-birini to’ldirib keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgilab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligining ustuvorligini tan olish kerak.
Innovasion, ilmiy-texnik faoliyat, tovarlarni bevosita ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoli- yati ishlab chiqarish tadbirkorligiga kiradi. Ishlab chiqarish bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan har bir ishbilarmon tadbirkorlik faoliyatining qaysi turi bilan shug’ullanishi, qanday mahsulot ishlab chiqarishi, qanday xizmat ko’rsatishini oldindan belgilab olishi lozim. Shu ish amalga oshgandan keyin tadbirkor marketing bilan shug’ullanadi. U tovarga talabni bilish maqsadida tovarning potensial iste’molchilari, xaridorlari, ulgurji va chakana savdo bilan shug’ullanuvchi tashkilotlar bi- lan aloqa qiladi. Mahsulotni sotish, biror-bir ishni bajarish, xaridorga, iste’molchiga xizmat ko’rsatish va ma’lum hajmda foyda olish tadbirkor ishlab chiqarish faoliyatining natijasidir.Tadbirkorning umumiy moli- yaviy bahosini rentabellik ko’rsatkichi belgilaydi. U sof foydaning jami xarajatlarga nisbati shaklida aniqlanadi.
Birgina sabzavot mahsulotlari 2014 yilda 16,3 foizga, poliz 16,6 foizga, meva 21 foizga, yangi bog’ va uzumzorlar maydoni ikki barobarga ko’payib, intensiv bog’lar maydoni 14 ming gektarga yetdi. Uzumzorlar 23 ming gektar, 6 million ko’chat xorijdan keltirildi. 2014 yilda xalqimizning real daromadlari mustaqillikning dastlabki yillaridagi 10,6 foizdan 52 foizga o’sdi. MDH mamlakatlari ichida bu ko’rsatkich eng yuqoridir. Oilalar daromadlari tarkibi o’zgarmoqda – tadbirkorlikdan olinayotgan daromadlar aholi yalpi daromadlarining yarmidan ziyodini tashkil etmoqda. Bu ham Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarida bu ko’rsatkich o’rtacha 20-25 foizdan oshmaydi. 2014 yilda ushbu sektorda faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning umumiy soni 2013 yil oxiriga kelib 190 mingtaga, 2014 yil yakuniga kelib 195 ming- taga yetdi. 2014 yilda Biznes va xususiy tadbirkorlik yo’nalishiga ajratilgan kreditlar miqdori 2013 yilga nisbatan 30 foizga oshib 9 trillion so’mni tashkil qildi. Mikrokreditlar miqdori esa 39 foizga oshib 2 trillion so’m bo’ldi. Ya’ni oxirgi besh yilda mikrokreditlar miqdori besh barobarga oshdi. 2014 yilda aholining bandlik darajasi Biznes va xususiy tad- birkorlik sohasida 480 mingta yangi ish o’rinlari tashkil qilindi va mehnatga yaroqli aholining 76,5 foizi bugungi kunda ushbu sohada mehnat qilish- moqda. Birgina 2013 yilda Samarqand viloyati sabzavotchilik sohasining tad- birkorlari olgan foyda so’mmasi 53 trillion 873 million so’mni tashkil etdi, jumladan, Bulung’ur tuman sabzavotkorlari 10 trillion 833 million so’m,Tayloq tumani sabzavotkorlari 9 trillion 621 million so’m, Samarqand tumani 9 trillion 213 million so’m foyda olishdilar. Tadbirkorlarning sab- zavotchilikda erishgan iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlarini rentabellik da- rajasi ko’rsatkichi orqali bilan tahlil etamiz.
2013 yilda Samarqand viloyati sabzavotchilikda 36,6 foiz rentabel- lik darajasiga erishdi. Jumladan Bulung’ur tuman sabzavotkorlari 35,1 foiz, Tayloq tumani sabzavotkorlari 38,9 foiz, Samarqand tumanida 39,7 foiz bo’ldi. Iqtisodiy tahlillar shuni ko’rsatadiki, Samarqand tumani sab- zavotkorlari 3,1 punktga, Tayloq tumani 2,3 punktga viloyat ko’rsatkichidan yuqori rentabellik darajasiga erishgan bo’lsada, Bulung’ur tu- manida 1,5 punktga viloyat ko’rsatkichidan past bo’ldi.