Valyuta kursları hám olardı úyreniwde tásir etiwshi faktorlar

Shet el valyuta bazarı
Dollarǵa bolǵan talaptıń azayıwı D tuwrı sızıǵında berilgen. Bul sonı kórsetedi, egerde dollar Ózbekstanlıqlar ushın arzan bolsa, amerika tovarları da olar ushın arzan boladı jáne bul, óz gezeginde, olardıń amerika tovarlarına bolǵan talabın asıradı. Dollardıń usınısı (S) kemeyse, swmda belgilengen dollardıń manisi asadı (yaǵnıy, dollarda belgilengen swmnıń manisi tómenleydi). Bunday jaǵdaylarda amerikalıqlar kóbirek ózbek tovarların satıp alıw múmkinshiligine iye boladı. Sebebi, swmnıń dollarǵa salıstırǵanda manisi tómenlese, ol óz gezeginde ózbek tovarlarınıń bahası da tomenlegenin ańlatadı hám aqıbette kóbirek ózbek tovarların satıp alıw múmkinshiligi payda boladı. Ózbek tovarların satıp alıw processinde olar AQSh dolların valyuta bazarına alıp shıǵadı, sebebi, ózbek tovarların satıp alıw ushın dollardı swmǵa almastıradı. Dollarǵa bolǵan talap hám usınıstıń kesilisken noqatı dollardıń swmdaǵı manisin ańlatadı. Egerde, dollardıń swmdaǵı mánisi assa, swm manisiniń tómenlegenligin yamasa qadrsizlengenligin kórsetedi. Kerisinshe, egerde dollardıń swmdagi mánisi tómenlese, swm manisiniń asqanlıǵın yamasa swmnıń qımbatlasqanlıǵın kórsetedi. Bir birlik shet el valyutanı satıp alıw ushın kem muǵdarda milliy valyuta sarp qılıw milliy valyutanıń qımbatlasıwın ańlatadı. Egerde, dollarǵa salıstırǵanda swm qadirsizlense, dollar swmga salıstırǵanda qımbatlasadı. Ózbekstan Respublikasında valyuta munasábetlerin erkinlestiriw processlerin shuqırlastırıw boyınsha tómendegi hújjetler qabıl etilgen:
- " Kommerciya banklerine sırt el valyutasındaǵı operatsiyalardı ámelge asırıw
ushın lisenziyalar beriw tártibi", 1998- jıl, 463-san.
-" Ashıq valyuta pozitsiyasıń júrgiziw qaǵıydasi", 1998- jıl 3- avgust, 466 -san.
- Ózbekstan Respublikası valyuta bazarında operatsiyalardı ámelge asırıw tártibi,
998-jıl 3- avgust, 467-san.
- Ózbekstan Respublikası bank mákemelerinde valyuta baylıqları menen alıp
barılatuǵın kassa jumısı tuwrısında qaǵıyda, 1998-jıl 3- avgust, 468-san.
- Kepilli bankler tárepinen rezident emeslerdiń Ózbekstan Respublikası milliy
valyutasındaǵı esap betlerin júrgiziw tártibi, 1998- jıl 22- oktyabr', 510 -san.
- Kepilli banklerde sırt el valyutasındaǵı esapbetlerdiń júritiw tártibi, 1998–jıl
22- oktyabr', 511-san.
- Sırt elde esapbetlerin ashıw ushın ruxsatnamalar beriw tártibi, 1999- jıl
22-yanvar, 610 -san.
- Ózbekstan Respublikası aymaǵında sırt el valyutasında kassa operatsiyaların
júrgiziw tártibi, 1999- jıl 22- yanvar, 611-san.
- Kepilli bankler tárepinen erkin ayırbaslanatuǵın valyutada usınıs etiwshige
beriletuǵın depozitlerge tiyisli operatsiyalardı ámelge asırıw tártibi tuwrısında
qaǵıyda, 1999- jıl 15- mart, 673-san.
- Investitsiya joybarların erkin ayırbaslaytuǵın valyutada kreditlew tártibi
tuwrısında qaǵıyda, 1999 -jıl 22- mart, 681-san.
- Kepilli banklerde eksport hám barter pitimlerin kestege alıw hám olar atqarıwı
ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw tártibi tuwrısında qaǵıyda, 2000- jıl 9-avgust,
954-san.
- Esap -kitaplar málimlemesin rásmiylestiriw tártibi tuwrısındaǵı qaǵıyda (jańa
baspada), 2002- jıl 14 -may, 1137-san.
- Ózbekstan Respublikası aymaǵında naq shet el valyutanı qabıllaw tártibi
tuwrısında qaǵıyda ( Jańa baspada), 2002- jıl 12- avgust, 1165-san.
- Sırt el avtotransport qurallarınıń Ózbekstan Respublikası aymaǵına kirgenligi
ushın jıynawlar alıw tártibi, 1999- jıl 15- mart, 674-san.
- Naq sırt el valyutasında operatsiyalardı ámelge asırıw qaǵıydaları, 2000- jıl
17-avgust, 957-san.
- Jol sheklerin beriw hám olardan paydalanıw tártibi tuwrısındaǵı qaǵıyda,
2002-jıl 14- mart, 1115-san.
- Ayırbaslaw bólimshesi tuwrısındaǵı qaǵıyda, 2002- jıl 14- mart, 1114-san hám
basqa sol sıyaqlı hújjetler.
Belgilengen valyuta kursı - bul, shet el valyutada kórsetilgen, mámleket tárepinen rásmiy ornatılǵan milliy pul birliginiń bahası bolıp, oǵan valyuta bazarında talap hám usınıstıń ózgeriwi tikkeley tásir etpeydi. Belgilengen valyuta kursı sisteması tárepdarları aytıp ótedi, odan paydalanıw xalıq aralıq sawda hám finans menen baylanıslı bolǵan qáwip hám anıqsızlıqtı azaytadı. Belgilengen valyuta kursların qollaw óz-ara paydalı sawda hám finanslıq operatsiyalar kólemin keńeytiwge alıp keledi. Biraq, belgilengen valyuta kursları sistemasınıń turmısqa uqıplılıǵı óz-ara baylanıslar processdagi eki jaǵdayǵa baylanıslı :
- rezervlerdıń bar ekenligi;
- óz kólemi boyınsha sezilersiz siyrek ushırasatuǵınlıq yamasa tólew balansı aktivleriniń tosınarlı payda bolıwı. Úlken hám turaqlı siyrek ushırasatuǵınlıqlar mámleket rezervlerin joqqa shıǵarıwı múmkin.
Juwmaq etip aytqanda, valyuta kurslarınıń talap hám usınıs tásiri astında qáliplesiw dárejesi, óz-ózinshe kurslar ortasındaǵı koefficientlerge tásir etiwshi real processlerdi anıqlap bere almaydı. Sırt el valyutalarına talap hám usınısqa, sonday eken,valyuta kurslarına mámleketdegi de ishki hám da sırtqı ekonomikalıq munasábetler kompleksi tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan tásir kórsetedi. Valyuta kurslarınıń ózgeriwine bir qatar faktorlar tásir kórsetedi. Olardı qısqasha qaray shıǵamız:
1. Qarıydarlar talabınıń basqa mámleket buyımlarına salıstırǵanda ózgeriwi.
2. Túrli mámleketlerde dáramatlardaǵı salıstırmalı ózgerisler.
3. Bahadaǵı salıstırmalı ózgerisler.
4. Salıstırmalı real procent stavkaları. Shama menen oylaymız, AQSh inflyatsiyani quwıp ótiw maqsetinde «qımbat pul» siyasatın ámelge asıra baslaydı. Nátiyjede, real procent stavkaları (inflyatsiya pátin esapqa alıp ózgertirilgen (korrektirovka etilgen) procent stavkaları ) AQShda basqa mámleketler, mısalı, Ullı Britaniyaǵa qaraǵanda kóteriledi. Britaniyalıq fizikalıq shaxs hám firmalar isenim bildiredi, AQSh finanslıq qurallardı qoyıw ushın júdá ózine tartatuǵın hám qolay orınǵa aylanadı. Amerika finanslıq aktivlerine talaptıń bul kóbeyiwi Angliya funti usınısınıń keńeygenligi hám usınıń sebepinen dollar ma`nisi óskenligin ańlatadı.
5. Spekulyatsiya.
Dollar kursı tómenlewi, funt kursı bolsa, kerisinshe kóteriliwi tuwrısındaǵı prognozlar nátiyjesinde dollardı ustap turıwshılar olardı funtga aylandırıwǵa háreket etedi hám usınıń menen funtga bolǵan talaptı asıradı. Bul almaslaw, dollar kurstıń tómenlewin hám funt kurstıń asıwın keltirip shıǵaradı. Ótiw dáwiri ekonomikasında shet el valyutaǵa spekulyativ talap asıwı Oraylıq Banklerdi qıyın jaǵdayǵa salıp qoyadı. Sebebi rásmiy valyuta rezervleri bir waqttıń ózinde de tólew balansı deficitligin de ishki spekulyativ talaptı qandırıw ushınjeterli bolmawı múmkin. Valyuta almasıwı kurtı tártipke salıw bul jaǵdaydan shıǵıwdıń birden-bir jolı bolıp tabıladı.Nominal hám real valyuta kursları óz-ara parıq etedi. Nominal valyuta kursı valyutalardıń almasıw kursı dep ataladı. Joqarıda biz áyne nominal valyuta kursı haqqında pikir júrgizdik. Real valyuta kursı eki mámlekette islep shıǵarılǵan tovarlardıń salıstırmalı bahası bolıp tabıladı. Real valyuta kursı bir mámleket tovarları basqa mámleket tovarlarına almasıwı múmkin bolǵan koefficientti kórsetedi, sol sebepli ol sawda sharayatı dep ta júritiledi. Nominal hám real valyuta kursları ortasındaǵı koefficient tómendegi kóriniske iye.

Bul erda : Er - real valyuta kursı; En - nominal valyuta kursı; Rd - milliy valyutada kórsetilgen ishki bahalar dárejesi (indeksi); Rt - shet el valyutada kórsetilgen sırt eldegi bahalar dárejesi (indeksi). Hár eki mámleketdegi bahalar dárejesi (indeksi) birdey bazis jılǵa salıstırǵanda berilgen. Real valyuta kurstıń kóteriliwi (tómenlewi) bul mámleket tovarları básekige shıdamlılıǵınıń tómenlegenligi (asqanlıǵı) tuwrısında gúwalıq beredi. Pul tekǵana mámile yamasa tólew quralı, bálki jiynaw quralı da esaplanadı. Iflyatsiya sharayatında jiynaw quralı retinde milliy valyutadan emes, bálki shet el valyutadan paydalanıladı.
Valyuta bazarı, depozitler (qoyılmalar) hám qımbat bahalı qaǵazlar bazarı menen tikkeley baylanısqa iye. Bunda tiykarınan procent normaları tiykarǵı áhmiyetke iye. Egerde, procent normaları bahalar artıwın qaplasa, klientler bolsa finans institutlarına isenim payda etse, fond bazarı valyuta bazarına tiykarǵı básekishi bolıwı múmkin. Kóplegen mámleketlerdiń statistikalıq baqlawlarınan sol málim boladı, depozitler hám qımbat bahalı qaǵazlar bazarındaǵı operatsiyalar ósiwi menen, valyuta bazarlarına qarıydarlar tárepinen bolatuǵın tásir óz-ózinen azayadı. Qarjı kirgiziwshiler qanday etip bolsa da ózleriniń waqtınsha bos turǵan resurslarınan ónimli paydalanıw hám sonıń menen birge, tekǵana óz resurslarınan, bálki shet el aktivlerinen de paydalanıw jolların izlesedi. Sebebi, jáhán finans bazarınıń tiykarǵı bólegin kapital aktivler quraydı. Egerde, depozit stavkaları kóterilse, pul aǵımı valyuta kurstıń asıwına alıp keledi. Shet el qarjı iyeleri ushın, yaǵnıy, bul mámleket depozitine óz qarjıların qoyıwdı qáleytuǵınlar ushın olardıń valyutaları procent stavkalarınan keletuǵın paydadan kóre qımbatlıraq boladı.
4. Valyuta kursına tásir etiwshi faktorlar.Valyuta bazarı túrleri.
Xojalıq makro sistemasınıń basqa hár qanday elementi sıyaqlı valyuta kursı da milliy, aymaqlıq hám global kólemde júz beretuǵın ekonomikalıq processlerden bóleklengen halda ámeldegi bola almaydı. Óz mánisine kóre bahalar proporcionallıǵı ańlatpa etiwshi valyuta kursı ob'ektiv túrde óziniń baha tiykarı bolǵan qábileti átirapında terbelis múmkinshiligine iye etilgen. Valyuta kurska júdá kóp faktorlar tásir etedi. Olardıń ishinde eń tiykarǵıları tómendegiler:
• inflyatsiya dárejesi (inflyatsiya dárejesi qansheli joqarı bolsa milliy valyuta
kursı sonshalıq tómen boladı);
• milliy procent stavkalarındaǵı ayırmashılıqlar (procent stavkasın asırıw shet el
valyutaların qaratadı, bul bolsa valyuta kursın bekkemleydi);
• bazardaǵı operatsiyalar (bul processtiń kólemin kóbeyiwi mámleket
ekonomikasındaǵı anıqsızlıqtan dálil beredi hám valyuta kursı túsip ketiwine
járdem beredi);
• valyutaǵa isenim dárejesi hám odan xalıq aralıq esap-kitaplarda paydalanıw
kólemi (bul qansheli keń kólemde bolsa valyuta kursı sonshalıq joqarı boladı);
• tólemlerdi tezlestiriw yamasa astenlestiriw ámeliyatın qollanılıwı
(tezlestiriwden kurstıń túsip ketiwin, ástenlestiriwden kurstıń ósip ketiwin aldın
alıw maqsetinde paydalanıladı);
• Húkimettiń valyuta siyasatı;
• byudjettiń, ásirese, mámleket tólew balansınıń jaǵdayı (aktiv balans valyuta
kurstı asıradı ).Aqırǵı faktordıń mánisin ashıp beriwi zárúr, sebebi valyuta siyasatı jeterlishe túrli-túrli kórinislerde bolıwı múmkin.Olarǵa tómendegilerdi kórsetiw múmkin:
• diskontlew - oraylıq bank esap stavkasın ózgertiw;
• deviz siyasatı - jergilikli bazarda húkimet shólkemleri tárepinen shet el
valyutanı satıw hám satıp alıw, yaǵnıy valyuta interventsiyanı ámelge asırıw;
• valyuta rezervlerin diversifikatsiyalaw - rezerv quramına túrli mámleketler
valyutaların kirgiziw;
• valyuta sheklewlerin qollaw;
• valyuta kursları belgilewdiń túrli tártiplerinen paydalanıw;
•devalvatsiya hám revalvatsiya - milliy valta kursın shet el valyutaǵa salıstırǵanda
tómenletiw hám kóteriwden ibarat jaqsı málim bolǵan dástúriy usıllar.
Ekonomikalıq faktorlardan tısqarı valyuta kursın qáliplesiwinde siyasiy faktorlar (krizisler, duslasıwlar), sonıń menen birge, insanlar ruwxıylıǵindaǵı ǵalabalıq ózgerisler málim bir keyipiyat, qızıǵıwshılıq hám talǵamlardıń payda bolıwı hám joǵalıp ketiwi da zárúrli ról oynaydı.Valyuta kursı sırtqı ekonomikalıq siyasattı ámelge asırıwda oriyentir bolıwı múmkin, ol milliy eksportyorlardıń jáhán bazarlarındaǵı poziciyasın bekkemlewi yamasa kerisinshe, oǵan ziyan jetkiziwi múmkin.
Valyuta bazarlarınıń ámeldegi bolıwınıń ob'ektiv tiykarı óndiriwshiler, dáldálshılar hám qarıydarlar ortasında tólew-esap-kitap quralları aylanıwı esaplanadı. Házirgi waqıtta finanslıq aǵıslardıń úlken kólemi tuwrısında tómendegi fakt derek berip turıptı, yaǵnıy tek ǵana jetekshi jeti mámleketler (AQSh, Germaniya, Yaponiya, Fransiya, UllıBritaniya, Itallya hám Kanada) ortasındaǵı finanslıq ótkerme kólemi kúnine 500 mlrd.dollardı quraydı.
Valyuta bazarları — millly valyuta qatnasıwında talap hám usınıs tásirinde júzege keliwshi valyuta kursqa muwapıq shet el valyutaların aldı - sattı etiletuǵın rásmiy oraylar esaplanadı.Áyyemgi hám orta ásirlerdegi valyuta ayırbaslaw dúkanın valyuta bazarınıń tariyxiy prototipi dep ataw múmkin. Biraq házirgi zamanagóy valyuta bazarları tek ǵana XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında jáhán valyuta - finans sistemasınıń dáslepki kórinisi - altın standartı sheńberinde kórinedi. Valyuta bazarları strukturası bankler, brokerlik (dáldálshılıq) firmaları, túrli kórinistegi xalıq aralıq korporatsyalar, sonıń menen birge fizikalıq shaxslardı óz ishine aladı. Valyuta bazarınıń eń rawajlanǵan tarmaǵı banklerara bazar (pitimler ulıwma kóleminiń 90 procenti tuwrı keledi) esaplanıp, ol tikkeley hám broker bazarlarına (valyuta operatsiyalarınıń 30 procentige shekem) bólinedi. Valyuta bazarınıń basqa segmentleri birja bazarı hám klient bazarı esaplanadı.
Valyuta operatsiyalarınıń kólemi hám tábiyatına baylanıslı túrde valyuta bazarlarınıń tómendegi kórinislerin ajıratıp kóriw múmkin: milliy, aymaqlıq hám jáhán valyuta bazarları. Milliy hám aymaqlıq valyuta bazarlarında málim jıynaqtaǵı erkin konvertirleniwshi valyutalarda hám bazı bir jergilikli tólew qurallarında sheklengen muǵdarda pitimler ámelge asıriladı, jáhán valyuta bazarlarında bolsa tek ǵana úlken muǵdarda ápiwayılastırılǵan operatsiyalar ótkeriledi, olardıń ulıwma summası kúnine 1,2-1,3 trillion AQSh dollarına jetiwi múmkin. Jáhán valyuta bazarlarınıń eń irileri - London, Nyu-York hám Tokio valyuta bazarları pitimleri kólemi tárepinen basqalarına salıstırǵanda talay ústin esaplanadi. Bul úsh iri bazardıń hár birinde sutkasına bir neshe milliard dollarlıq operatsiyalar ámelge asadı. Frankfurt-na-Mayna, Farij, Syurix, Gonkong, Singapur hám basqa bir qatar valyuta bazarları da úlken bazarlar esaplandı. Bunday iri bazarlar sanı jıldan jılǵa artıp baratır. Házirgi waqıttaǵı valyuta bazarları pitimdi ámelge asırıw texnologiyalarınıń ápiwayılastırılǵanlıǵı, úzliksizligi, jer júziniń barlıq noqatlarında ámelge asırılıwı, alıp satarlıq hám qamsızlandırıw maqsetli operatsiyalar kóleminiń úlkenligi,kópshilik jetekshi valyutalar kurstıń turaqlı emesligi menen xarakterlenedi.
Valyuta bazarlarında satılatuǵın pul aktivleriniń tiykarǵı úlken bólegi iri banklerdegi talap etip alınatuǵın depozitiar kórinisin alǵan. Sonı atap kórsetiw zárúr, yaǵnıy valyuta pitimlerin ámelge asırıwda banktiń shet el valyutada talapları hám minnetlemeleri esapqa alınadı, bul valyuta pozitsiyasi dep ataladı. Eger talap hám minnetleme bir-birine uyqas kelmese valyuta pozitsiyası ashıq, kerisinshe bolǵan jaǵday jabıq boladı. Óz gezeginde ashıq pozitsiya: satılǵan valyuta boyınsha passivlar aktivlerden kóp bolsa qısqa, eger satıp alınǵan aktivler passivlerden kóp bolsa uzın pozitsiya dep ataladı. Ashıq bazarda ámeldegi operatsiyalardı ámelge asırılıwı processinde anıq bir shet el pul birlikleri boyınsha valyuta pozitsiyaları payda boladı (ashıladı) hám joǵalıp ketedi. Sol sebepli bankler hám valyuta sawdasınıń basqa qatnasıwshıları valyuta pozitsiyalarınıń monıtoringdi ámelge asıradı, bunnan tiykarǵı maqset valyuta qáterin bahalaw, pitimler nátiyjelerin boljawdan ibarat.
Qaplaw tábiyatı hám múddetine baylanıslı túrde valyuta operatsiyalarınıń tómendegi kórinisleri ámeldegi:
• Spot — pitimdi qol qoyıw waqtında kontragentler belgilegen kurs boyınsha
valyutanı tezlik penen jetkiziw menen baylanıslı kassa operatsiyaları.
• Eki kúninen artıq waqıt aralıǵında asıǵıs tárzde valyuta jetkiziw
operatsiyaları,bunda pitim imzalanǵan waqıttaǵı valyuta kursı kelisim múddet dawamında kúshte boladı hám valyuta kursı «spot» kurstan málim muǵdarǵa parıq etedi. Bul parq asıǵıs pitim kursı tómen bolǵanda - diskont, bálent bolǵanda - report dep ataladı. Asıǵıs valyuta operatsiyalarınan tiykarǵı maqset valyuta konversiyası hám kurslardaǵı ayırmashılıqlar esabına payda kóriwden tısqarı investitsiyaların túrli qawip-qáterlerden qamsızlandırıwlawdan ibarat.
• Svoo — forvard pitimi hám spot shárti boyınsha pitim tiykarında orınlanatuǵın hár túrdegi valyuta operatsiyaları bolıp, bul táreplerden qandayda bir-bir valyuta bazarında salıstırmalı ústinlikke iye bolsa,valyuta minnetlemeleri menen óz-ara ayırbaslaw haqqındaǵı shártlesiwdi názerde tutadı. Svoplardan maqset banklerara keri kreditlew, esapların támiyinlew, valyuta avuarların diversifikatsiyalaw hám qáterlerdi kemeytiwden ibarat. Bunday pitimlerdi túrli variantları ssuda kapitalı bazarlarındaǵı operatsiyalar menen birgelikte valyuta arbitrajin payda etedi. Valyuta arbitraji milliy, aymaqlıq hám jáhán valyuta bazarlarında qısqa múddetli kapital háreketi hám procent stavkaların ózgeriwi ortasında baylanıstı ornatadı.
Juwmaqlaw.
Xalıq aralıq valyuta munasábetleri - bul, valyutanı jáhán xojalıǵında ámel etiwi boyınsha qáliplesetuǵın hám milliy xojalıqlar iskerlik nátiyjeleriniń óz-ara almasıwına xızmet kóresatadigan social munasábetler jıyındısı bolıp tabıladı. valyuta - jáhán bazarında, mámleketler ortasında pul wazıypaların orınlawshı mámleketlerdiń milliy pul birlikleri bolıp tabıladı.
Mısalı, Amerika Qospa Shtatları " dolları", Ullı Britaniya " funt sterlingi", Kanada " dolları", Yapon " ienasi" hám basqa sol sıyaqlılar. Valyuta sisteması - bul, milliy nızamshılıq yamasa mámleketlerara kelisimler menen bekkemlengen valyuta munasábetlerin shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıw forması bolıp tabıladı. Jáhán valyuta sisteması - bul, jáhán bazarı (xojalıǵı ) nıń rawajlanıwı tiykarında qáliplesken hám mámleketlerara kelisimler menen bekkemlengen xalıq aralıq valyuta munasábetlerin shólkemlestiriw forması bolıp tabıladı.
Jáhán bazarı bolıwına qaramastan (jáhán bazarınıń ob'ektiv nızamları valyuta kursı hám pariteti qatnası arqalı milliy valyutalardıń ekvivalent almasınıwı támiyinleydi), mámleketler aldınǵı temalarda kórsetip ótilgen sıyaqlı, atap aytqanda, valyuta -finans sektorına da tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir ótkeredi. Sonday etip, bazar hám mámleket tárepinen basqarıw bir-birin toltırıp turadı. Básekige tiykarlanǵan bazar mexanizmi keltirip shıǵarǵan unamsız aqıbetler húkimet tárepinen ámelge asırılǵan arnawlı ekonomikalıq ilajlar sisteması járdeminde dúzetiledi. Bul process krizislar hám ekonomikalıq terbeliw dáwirinde ásirese, zárúr esaplanadı. Milliy pul birligi kurstı bekkemlew, byudjet minnetlemelerin atqarılıwında tólew balansın támiyinlewge jóneltirilgen valyuta siyasatınıń zárúrli strukturalıq bólegi valyuta sheklewleri esaplanadı. Valyuta sheklewleri shet el valyutası hám basqa qımbatlı zatlar (altın) boyınsha operatsiyalardı sheklew ushın baǵdarlanǵan basqarıw hám nızamlı tártipte belgilengen normativ qaǵıydalar sistemasın ayqın kórsetedi. Ádetde valyuta sheklewleri abıraylı mámleket shólkemleriniń monitoring, valyuta operatsiyaların atap kórsetiw hám esapqa alıw boyınsha ilajları menen birgelikte alıp barıladı. Sheklewler engiziwden tiykarǵı maqset - bul finanslıq siyasattiń ámeldegi hám keleshektegi máselelerin sheshiw ushın valyutaǵa talap hám usınıstıń bazar mexanizmine tásir kórsetiw bolıp tabıladı. Valyuta sheklewleriniń tábiyatına salıstırǵanda jumsaq, tikkeley bolmaǵan (xalıq aralıq tólewlerdi tártipke salıw arqalı) qattı, tikkeley (mısalı, valyuta blokadası) bolıwı múmkin.
Mánisi hám baǵdarına baylanıslı túrde valyuta sheklewleri tómendegilerdi
názerde tutadı:
• oraylıq hám wákil-deviz banklerde valyuta hám basqa qımbatlı zatlar menen
operatsiyalardı oraylastırıw;
• valyuta operatsiyaların litsenziyalaw;
• valyuta esapların jasırıp qoyıw;
• valyutanıń konvertirleniwin sheklew.
Valyuta sheklewleri eki tiykarǵı tarawda háreket etedi: tólew balansınıń ámeldegi operatsiyaları (sawda hám xızmetler) hám kapital háreketi elementları (kreditler) boyınsha. Birinshisi shet el eksportyorlar dáramatların blokirovka qılıw, shet el valyutanı importyorlarǵa satıwdı shegaralaw, eksport\import boyınsha tólewler múddetin tártipke salıw, operatsiyalardıń túrli kórinisleri, tovar gruppaları yamasa aymaqlar sıyaqlılar boyınsha túrli valyuta kursların engiziwlerden ibarat. Ekinshisi bolsa investitsiyalardı hám reziderrt bolmaǵanlar tárepinen milliy qımbatlı qaǵazlardı satıp alıwdı biykarlap qoyıw, oraylıq banklerde shet el valyutadaǵı qarızlardı májbúriy konversiya qılıwdı ámelge asırıw, rezident bolmaǵanlardıń amanatları boyınsha procentler tólewin toqtatıp qoyıw, procent stavkasın ózgertiw, mámleketke shet el valyutasın alıp kiriwdi shegaralap qoyıw hám basqalardı názerde tutadı. Valyuta sheklewleri jetekshi mámleketler tárepinen urıs jıllarda, ekonomikalıq páseńlewler hám siyasiy jaǵdaylar quramalasqan gezlerde engizilgen. Sonday etip, málim mámleket milliy valyutasınıń konvertirgenlik mashqalası valyuta sheklewleri kompleksin engiziw menen baylanıslı halda húkimet valyuta siyasatınıń ulıwmalıq baǵdarın anıqlaw menen birgelikte sheshiledi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar.
1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.“O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent:
“O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b.
6. Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор, 2010г.
7. Ахмедов Д.Қ. Ишмуҳаммедов А.Э., Жумаев Қ.Х., Джумаев
З.А.Макроиқтисодиёт. Ўқув қулланма. Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар
уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2004. -240 бет.
8. Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебникдлявузов,
4-еизд., дополненное.-СПб.: Питер, 2010.- 350 с.
9. Dornbush R. "Macroeconomics" - Boston. Mcgraw-Hill, 2001.,- 574 p.
10. Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A., Jumaev Q.X. Makroiqtisodiyot.O`quv
qullanma. T.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси
нашриёт”, 2005. -192 бет.
11. Mankiw N.Gregori. Macroeconomics. 7-thedition. Harvard University.NY.:
Worth Publuthers, 2010
12. Мэнкью Н.Г. Принципы макроэкономики: 5-е изд./ Пер.с анг.
СПб.:Питер, 2012г - 544 с.