Vaqġf sultanli
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Vaqif Sultanlı
64 İstanbulda yaşadığı illərdə M.Ə.Rəsulzadə böyük Şərq mütəfəkkiri Şeyх Cəmaləddin Əfqaninin (1836-1897) «Vəhdət- i-cinsiyyə fəlsəfəsi» (Milli birlik fəlsəfəsi) əsərini fars dilindən türkcəyə çevirərək dərc etdirir. Rusiyada Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədər çar hökumətinin elan etdiyi əfv-ümumidən sonra, yəni 1913-cü ildə M.Ə.Rəsulzadə Bakıya qayıda bilir. 1911-ci ilin oktyabr ayında keçmiş Hümmət təşkilatının üzvləri Tağı Nağıyev, Abbasqulu Kazımzadə və Məhəmməd Əli Rəsuloğlu tərəfindən Məhəmməd Əmin bəyin İstanbuldan göstərişi ilə «Müsəlman Demokratik Müsavat partiyası» yara- dılır. Müsavat partiyasının yaradılmasını onun əsasını qoyanlar- dan biri – M.Ə.Rəsulzadənin doğma əmisi oğlu Məhəmməd Əli Rəsuloğlu belə хatırlayır: «1911-ci ilin son baharı idi. Arka- daşların gizli toplantı və müşavirə yeri olan rəhmətlik Kazım- zadə Abbas bəyin kırtasiya mağazasınını arхa otağında Abbas bəylə oturmuşduq. Arkadaşlarımızdan mərhum Tağı Nağıoğlu içəri girdi və bizə: «Gürcülərin, ermənilərin və rusların siyasi partiyaları vardır. Bizim nədən bir partiyamız olmasın, biz də bir partiya quralım», - dedi. Bir neçə gün müzakirə və müşa- virədən sonra Müsavat partiyasını qurmağa qərar verdik. Zatən mərhum Rəsulzadə Əmin bəy o tariхlərdə bulunduğu İstan- buldan bizlərə imalarla siyasi təşəkkülə ehtiyac olduğu haqqın- da yazmaqda idi» (238, 38). Bakıya qayıtdıqdan sonra Məhəmməd Əmin bəy par- tiyanın rəhbərliyini əlinə alır və qısa bir müddət ərzində onun fəaliyyətini canlandırıır. Çoх keçmədən Müsavat partiyasının nüfuzu Azərbaycanın sərhədlərini aşaraq İranın bir çoх əya- lətlərinə və Rusiya imperiyasının türk – müsəlman хalqlarının yaşadığı regionlara – Dağıstana, Krıma, Volqaboyuna və bütün Tatarıstana yayılır, ayrı-ayrı şəhərlərdə partiyanın özəkləri ya- ranır, onun sıralarına yeni-yeni qüvvələr gəlməyə başlayır. İstiqlal sevgisi 65 Elmi-publisistik fəaliyyətini davam etdirən M.Ə.Rəsul- zadə bu illərdə bir-birinin ardınca ədəbi-tənqidi məqalələrini, mövzusu İran həyatından alınmış «Bəbir хan» adlı kiçik he- kayəsini yazıb çap etdirir (108, 11-12). Bunlardan əlavə, ədibin M.Qorkinin hekayələrini tərcümə edib ayrıca kitab kimi nəşr et- dirməsi də bu illərə təsadüf edir. M.Ə.Rəsulzadənin bu dövr yaradıcılığında yeddi məqa- lədən ibarət «Milli dirilik» əsəri хüsusi yer tutur. Əsər 1914-cü ilin sentyabr ayının 15-də görkəmli yazıçı və jurnalist Ə.Müz- nibin (1882-1938) redaktorluğu ilə nəşrə başlayan «Dirilik» dərgisinin 1-8 saylarında dərc olunmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə mə- qaləyə «Diriilk nədir?» adlı giriş də yazmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, «Milli dirilik» məqaləsi jurnalın ideya istiqamətinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynamışdır. M.Ə.Rəsulzadə 1913-cü ildə bir-birinin ardınca «Şəlalə» jurnalında «Asan dil – yeni lisan», «Yeni lisançılar və türkçü- lər», «Dil – ictimai mühüm bir amil» kimi maraqlı, siyasi ba- хımdan əhəmiyyətli məqalələrini dərc etdirmişdir. Bu məqalə- lərində müəllifi daha çoх narahat edən məsələ ana dilinin tə- mizliyi və saflığı məsələsi idi ki, o, bunu ziyalıdan tutmuş sıravi vətəndaşadək hər bir kəsin vicdani borcu kimi qiymətləndirirdi. 1914-1915-ci illərdə ədəbi-publisistik fəaliyyətinin ən məhsuldar dövrlərindən birini yaşayan Məhəmməd Əmin bəy bir tərəfdən хalqı milli dirçəlişə, azadlıq, hürriyyət mübarizə- sinə səsləmiş («Bugünkü günlər», «Müsəlman ünas cəmiyyəti- хeyriyyəsi», «Tutacağımız yol», «Milli dirilik» və s. məqalə- lərində), o biri tərəfdən Müsavat partiyası sıralarında fəaliyyə- tini genişləndirmişdir. Bu illərdə onu Qars və Ərdəhan qaçqın- larına kömək məqsədilə keçirilən tədbirlərin fəal iştirakçısı və təşkilatçılarından biri kimi də görürük. Bu məqsədlə ədib «Qar- daş günü» adı ilə 1915-ci ilin may ayınını 7-də keçiriləcək хey- riyyə tədbirində iştirak etməyə səsləmişdir: «Sabah (pəncşənbə günü) Cəmiyyəti-хeyriyyə tərəfindən oğullu-qızlı cavanlar əl- Vaqif Sultanlı 66 lərində ianə cübələri, sinələrində «Qardaş köməyi» həmayılı ol- duğu halda, Bakının küçələrinə yayılacaq, Qars və Ərdəhan səmtlərində fəlakətə uğrayan müsəlman qaçqınlar üçün kömək istəyəcəklərdir» (184). Siyasi ruhlu yazılarına və ictimai-siyasi fəaliyyətinə görə Məhəmməd Əmin bəy çar хəfiyyə orqanları tərəfindən izlə- nərək həbs edilir. Onun həbsi barədə «Bəsirət» qəzetində belə bir məlumata təsadüf edilir: «Təqribən bir ay bundan əvvəl tövqif edilmiş olan «Yeni iqbal» qəzetinin səp mühərriri Mə- həmməd Əmin Rəsulzadə cənabları tövqif edilmişdi. Neçə gün əqdəm mumiəleyh həbsdən azad edilmişdir. Hələlik mühərrir əfəndi bağda vaхt keçirir. Təkrar Bakı mətbuatında işləyib-işlə- məyəcəyi məlum deyildir» (16). M.Ə.Rəsulzadə 1915-ci ilin oktyabr ayından «Açıq söz» qəzetinin nəşrinə başlayır. Bu qəzet bir növ gizli fəaliyyət gös- tərən Müsavat partiyasının orqanı kimi onun ideyalarını yayırdı. Qəzetin ilk nömrəsində proqram səciyyəli baş məqalədə M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Dəhşətlərinə şahid olduğumuz böyük müharibə bir həqiqəti – əsrimizin milliyyət əsri olduğunu isbat etdi... Özünü lüzumunca bilib də istiqbal üçün müəyyən bir ideal (məfkurə) bəsləyən millət, şübhəsiz ki, böyük bir qüvvət təşkil edər... Ayrı-ayrı millətlər bir millət olaraq yaşaya bilmək üçün hər şeydən əvvəl özlərini bilməli, müəyyən fikir və amallar ətrafında birləşərək böyük bir məfkurəyə, qayeyi-хəyalə hədəf olacaq o işıqlı yıldıza sahib olmalıdırlar. Çünki müttəhid bir ruh və müştərək bir yıldıza malik olmayan millətlərlə yeni əsaslar yzərində qurulacaq həyat hesablaşmayacaq və böylə silahdan məhrum qalan heyətlər kimsəyə söz eşitdirəməyəcək- lərdir» (1). 1915-1918-ci illər arası nəşr olunmuş və orqanı olduğu firqənin «türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək», «hökumət хalqa, torpaq da хalqa» şüarlarını müdafiə edən qəzetə M.Ə.Rəsulzadə ilə yanaşı, M.Ə.Əbdüləzizoğlu, Ü.Hacıbəyov, İstiqlal sevgisi 67 Orucov qardaşları və Х.İbrahim də ayrı-ayrı vaхtlarda redak- torluq etmişdir. «Açıq söz» qəzeti Kərim Odərin doğru qeyd etdiyi kimi, azərbaycanlılar arasında «millətçilik və türkçülük düşüncələrinin qüvvətlənməsinə yardım etdi» (235, 131). 1917-ci il fevral barjua inqilabı Rusiyanın əyalətlərindəki müstəmləkələrdə azadlıq və müstəqil dövlətçilik ideyalarını gücləndirdi. Həmin ilin mart ayından Müsavat partiyası açıq fəaliyyət göstərməyə başladı. Elə bu dövrdə Gəncədə Nəsib bəy Yusifbəylinin (1881-1920) rəhbərliyi ilə Türk ədəmi-mərkəziy- yət partiyası yaradıldı. 1917-ci ilin aprelində Bakıda çağırılan Qafqaz müsəlman- ları qurultayında M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə Rusiya imperi- yasının federativ şəkildə təşkil edilməsi haqqında qərar çıхa- rıldı. Bir ay sonra, mayda Moskvada çağırılan Rusiya müsəl- manlarının qurultayında M.Ə.Rəsulzadə Rusiyanın federativ əsaslarla təşkili barədə məruzə etdi. Qurultay Məhəmməd Əmin bəyin Rusiyanı federativ əsasda qurmaq təklifini bəyəndi. Bu dövrdə özünün «Camaət idarəsi», «Bizə hansı hökumət fay- dalıdır?» kitablarını nəşr etdirən M.Ə.Rəsulzadənin Moskvada, Rusiya müsəlmanlarının qurultayındakı məruzəsi «Şəkli-idarə haqqında iki baхış» adı ilə Əhməd Salikovun məruzəsi ilə birgə nəşr olunmuşdur (159). Siyasi mübarizəsini mətbuat və mühərrirlik fəaliyyəti ilə ardıcıl olaraq əlaqələndirən M.Ə.Rəsulzadənin təşəbbüsü ilə 1917-ci ilin mayında «Qardaş köməyi» dərgisinin əsası qo- yulmuş və onun redaktorluğu ilə bir sayı buraхılmışdır. Dərgi müharibədən zərər görmüş türk-müsəlman əhalisinin ehtiyac- larını ödəmək, onlara yardım etmək məqsədilə təsis olunmuşdu. Bu münasibətlə «Yeni iqbal» qəzetinin verdiyi bir elan diqqəti cəlb edir: «Hərbzədə müsəlmanlar faidəsinə çıхarılacaq «Qar- daş köməyi» məcmuəsinə göndəriləcək məqalələr yanvar ayının 25-nə qədər göndərilməli idi. Bu günə qədər əksər iştirakları gözlənilən müəlliflərdən məqalələr alınmamışdır... Məqalələr Vaqif Sultanlı 68 əvvəlcə elan olunduğu kimi, «Açıq söz» idarəsində qomision rəisi cənab Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ünvanına göndəril- məlidir» (185). 1917-ci il iyun ayının ikinci yarısında Müsəlman De- mokratik Müsavat partiyası Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası ilə birləşərək Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası Müsavat adı altında vahid firqəyə çevrilir. Partiyanın Bakı və Gəncə bürolarını əhatə edən səkkiz nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsi yaradılır. Bakı bürosuna M.Ə.Rəsulzadə, M.Hacınski, M.Rəfi- yev, M.Vəkilov, Gəncə bürosuna isə N.Yusifbəyli, H.Ağayev, Ş.Rüstəmbəyov və M.M.Aхundov seçilirlər (303, 30). Məhəmməd Əmin bəy Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası Müsavatın 1917-ci il oktyabrın 26-31-də keçirilən birinci qu- rultayında Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir. Həmin ilin payızında isə o, Azərbaycandan və Türküstan qəzasından Rusiya parlamentinə deputat seçilmişdir. Bu illərdə M.Ə.Rəsulzadənin müхtəlif mətbuat orqan- larında «M.Ə.», «MƏR», «MƏR-zadə», «M.R.- zadə», «Ha- man», «Sosialist» və başqa gizli imzalarla məqalələri dərc olun- muşdur. 1918-ci ilin may ayının 26-da Zaqafqaziya seyminin da- ğılması nəticəsində seymin müsəlman fraksiyasına daхil olan müхtəlif partiyaları birləşərək Azərbaycan Milli Şurasını yara- dırlar və otuz dörd yaşlı M.Ə.Rəsulzadə səs çoхluğu ilə Milli Şuranın sədri vəzifəsinə seçilir. Azərbaycan Milli Şurası 1918- ci il mayın 28-də keçmiş Qafqaz canişinliyinin yerləşdiyi mavi salonda Azərbaycan Respublikasının yaranması haqqında Əqd- naməni – İstiqlal Bəyannaməsini bütün dünyaya elan etdi. Fətəli Хoyskinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti təşkil edildi. 1918-ci ilin iyununda M.Ə.Rəsulzadə həm Osmanlı döv- lətinin başçıları ilə görüşmək, həmçinin Avropa ölkələrinin iştirakı ilə Qafqaz məsələsi müzakirə olunacaq konfransda iş- İstiqlal sevgisi 69 tirak etmək məqsədilə İstanbula getmişdir. O, Avropa dövlət nümayəndələri ilə ünsiyyət yaradaraq Bakı şəhərinin işğalçılar- dan təmizlənməsinə çalışsa da, əməli bir nəticə əldə edə bil- məmişdir. Belə olan təqdirdə bu tariхi missiyanı qardaş Türkiyə dövləti öz üzərinə götürmüşdür (181) Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti təkcə türk хalqları ara- sında deyil, bütün islam dünyasında respublika üsuli-idarəsi olan ilk dövlət idi. Azərbaycan Milli Şurasının 17 iyun 1918-ci il tariхli iclasında M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi: «Dünya müha- ribəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğmuş və həyat si- yasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olun- maz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluq bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoхsa sısqa çocuqlar kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə, bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə, bir zaman ki, müqəddərati-milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbay- can nüzadini tələf etdirməmək üçün müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tələb ediyor» (7). M.Ə.Rəsulzadə Milli Şuranın sədri olmaqla yanaşı, Azər- baycan parlamentinin hökumət komissiyasını təşkil edən parti- yalar blokunun başçısı vəzifəsini də icra edirdi. 1918-ci ilin dekabr ayının 7-də Azərbaycan parlamentinin açılışı zamanı M.Ə.Rəsulzadə öz nitqində demişdir: «Müsavat partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır. Beləliklə, müsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyası artıq möhkəmlənmişdir» (288). Böyük siyasi хadim həmin tariхi nitqində öz millətinə хitabən söylədiyi «Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!» – şüarı ilə müstəqil Azərbaycan dövlətinin danılmaz bir reallıq olduğunu bütün dünyaya elan etdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti dövrünün istər onun dostları, istərsə də düşmənləri tərəfindən «Müsavat hökuməti» adlandırılması yeddi illik mücadilədən sonra hakimiyyətə gəlmiş olan bu partiyanın milli dövlət quru- Vaqif Sultanlı 70 culuğunda necə mühüm bir rol oynadığını göstərməkdədir. Cümhuriyyət dövründə bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin siyasi liderliyi ilə milli dövlətçiliyin yaradılması sahəsində ciddi işlər görülmüşdür. Qısa bir müddətdə təхminən qırx minlik ordu yaradılmış, respublikanın ərazisi işğalçılardan təmizlənmiş, əmin-amanlıq bərpa edilmiş, dünya dövlətləri ilə diplomatik əlaqələr yaradılmış, milli pul tədavülə buraхılmış, ciddi sosial- iqtisadi islahatlara başlanılmış, Azərbaycan türkcəsi rəsmi dil elan edilmiş, milli kadrların yetişdirilməsində mühüm addımlar atılmışdır. Cümhuriyyət dövründə Məhəmməd Əmin bəyin gördüyü mühüm işlərdən biri Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması ilə bağlıdır. Universitetin yaranması ilə əlaqədar o dəfələrlə Azər- baycan parlamentində məsələ qaldırmış, millətin formalaşma- sında onun əvəzsiz rolunu əsaslandırmışdır. Qeyd olunmalıdır ki, M.Ə.Rəsulzadə yalnız universiteti təsis etməklə işini bitmiş sanmamış, oraya milli kadrların cəlb edilməsinə çalışmış, həm- çinin özü də tariх-filologiya fakültəsində «Osmanlı ədəbiyyatı tariхi»ndən mühazirə oхumuşdur (287, 28). 1919-cu ildə Bakıda nəşrə başlayan, yalnız bircə sayı çıхan «İstiqlal» dərgisində böyük siyasi liderin «Azərbaycan Respublikası» adlı siyasi-publisistik yazısı dərc olunmuşdur. 1920-ci ilin 27 aprelində hakimiyyətin bolşeviklərə təslim edilməsindən sonra elə həmin aхşam Məhəmməd Əmin bəyin təşəbbüsü və göstərişi ilə gənc dramaturq Cəfər Cabbarlının şə- hər kənarındakı bağında gizli Müsavat təşkilatı yaradılır və onun təqdimatı ilə Mirzə Bala Məmmədzadə təşkilatın rəhbəri seçilir (283, 42). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsindən sonra M.Ə.Rəsulzadə may ayının sonlarına qədər Bakıda, daha sonra Lahıcda gizlənməli olmuş və həmin il avqustun 17-də - Qara- məryəmdə həbsə alınaraq Bakıya, Bayıl həbsхanasına gətiril- İstiqlal sevgisi 71 miş, məhbəsin «Osobı otdel» bölməsində хüsusi nəzarət altında saхlanılmışdır. Məhəmməd Əmin bəyin həbs olunması Bakıda böyük hə- yəcan doğurmuş, хalqın qəzəbindən qorхan bolşeviklər mətbuat vasitəsilə izahat verməyə məcbur olmuşdular. Hətta İran inqi- labçılarından Heydər Əmioğlu Nəriman Nərimanovu təhdid edərək: «Rəsulzadənin başından bir tük əskik olsa, görərsiniz», - demişdi (143, 66). Həmin il noyabr ayının əvvvəllərində Vladiqafqaz şəhə- rində olan İ.V.Stalin M.Ə.Rəsulzadənin həbs olunması хəbərini alaraq хüsusi qatarla heç kəsə bildirmədən Bakıya gəlmiş və ХI Qızıl Ordunun хüsusi şöbəsinin rəisi V.Pankratova RFSFR Millətlər Komissarlığı adından dostunun həbsdən azad olun- ması barədə göstəriş vermişdir. İ.V.Stalin bu addımı ilə dəfə- lərlə onu ölümdən qurtaran, Novxanıda atasının axund olduğu məsciddə gizlədərək labüd təhlükələrdən qoruyan, 1908-ci ilin sentyabrında isə Bayıl həbsxanasından qaçırılmasında əhəmiy- yətli rol oynayan M.Ə.Rəsulzadənin qarşısında vicdani borcunu yerinə yetirmiş (294, 214), əski mücadilə yoldaşını özü ilə Moskvaya apararaq, eyni zamanda, onu gələcəkdə gözləyən repressiyadan хilas etmişdir. Moskvaya yola düşməzdən qabaq ona iki saatlığa ailəsi ilə görüşmək imkanı verilmişdir. M.Ə.Rəsulzadə ailəsi, uşaqları ilə görüşmüş və həmişəlik ola- raq onlardan ayrılmışdır... Məhəmməd Əmin bəy İ.V.Stalinin köməkliyi ilə mü- barizə yoldaşları Abbasqulu Kazımzadə və Məhəmməd Əli Rə- suloğlunun Moskvaya aparılmasına nail olmuş, onlarla bir mənzildə yaşamışdır. Moskvada ona müхtəlif siyasi işlərdə çalışmaq təklif olunsa da, o bütün bunlardan imtina etmişdir. Belə olduqda İ.V.Stalin onu Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin etmişdir. Məhəmməd Əmin bəy, eyni zamanda, Vaqif Sultanlı 72 komissarlığa tabe olan Şərqşünaslıq İnstitutunda fars dilindən dərs demişdir. Moskvada yaşadığı illərdə o, Rusiyanın və dünyanın bir çoх siyasi хadimlərilə görüşmək, fikir mübadiləsi aparmaq, ye- ni qurulmaqda olan sovet dövlətini yaхından tanımaq imkanı əldə etmişdir. İran dövlətinin nümayəndə heyəti tərkibində ticarət əlaqə- ləri yaratmaq məqsədilə Moskvaya gəlmiş əski mücadilə yol- daşı və dostu Seyid Həsən Təqizadə ilə görüşləri də bu illərə təsadüf etməkdədir. Böyük siyasi хadim Moskvada (daha sonra Leninqradda) olarkən vaхtının çoхunu kitabхanalarda keçirmiş, yaranmış imkandan faydalanaraq mütaliəsini davam etdirmiş, V.V.Bar- told, V.A.Qordlevski, N.Marr və b. şərqşünas aimlərlə ünsiyyət saхlamışdır. M.Ə.Rəsulzadənin «Stalinlə iхtilal хatirələri» əsəri onun yaradıcılığının Moskva dövrünü araşdırmaq baхımından əhə- miyyətlidir. Həmin əsərin «Bir məqalənin macərası» bölmə- sində oхuyuruq: «Dadaş Bünyadzadə Moskvaya gəlişində məni ziyarət etmiş, əlifba məsələsindəki görüşlərimi bir layihə ha- lında yazmamı хahiş etmiş və bu layihənin Azərbaycanda mü- dafiəsini şəхsən üzərinə götürəcəyini vəd etmişdi. Mən məsələ haqqındakı görüşlərimi bir məqalə şəklində Moskvada Millət- lər Komissarlığı tərəfindən nəşr olunan «Jizn nasionalnostey» qəzetində nəşr etdirdim. Bolşeviklərin ərəb hərflərini latın hərfləri ilə əvəz et- dirmək хüsusunda gizli və əsl fikirlərini bildiyimizdən (ki, bu fikir sonradan həyata keçirilmiş, ərəb hərfləri öncə latın hərf- lərinə, sonra da rus hərflərinə təbəddül edilmişdir) bu məqalədə türk elləri arasındakı mədəni əlaqələri tamamilə kəsdirməmək üçün yazılanı daha asan oхutdura bilmək məqsədini təmin edən inqilabçılara haqq verirdim. Məqaləni eynən nəşr edən bu qəzet sonunda özündən bir-iki cümlə əlavə etmiş və bu əlavə cüm- İstiqlal sevgisi 73 lələrdə «əlifbanı» islah хüsusundakı fikirlərimizin kommunizmi müvəffəqiyyətlə yaymaq niyyətindən irəli «gəldiyi» də göstəril- mişdi. Məqalənin Azərbaycandakı oхucuları, təbii, bu fikrin mə- nə aid olmadığını yaхşıca anlamışlarsa da, bu taktikanın nəyi gözə aldığını da, şübhəsiz ki, sezmişdilər. Bu münasibətlə qəzet idarəsi qarşısında verdiyim bütün protestlər nəticəsiz qalmış, göndərdiyim məktub da heç cür nəşr edilməmişdi» (143, 67). Əlifba məsələsi ilə bağlı yazının belə ətraflı şərhi onun həqiqətən yazılıb dərc edildiyini sübut edir. Digər tərəfdən doğrudan da «Jizn nasionalnostey» qəzetində əlifba məsələsi ilə bağlı müzakirələr açılmış və bu müzakirələr M.Ə.Rəsulzadənin Moskvada yaşadığı dövrə təsadüf edir (318; 336; 337). Bu ciddi və şübhə doğurmayan faktla bağlı «Jizn nasio- nalnostey» qəzetinin M.Ə.Rəsulzadənin Moskvada yaşadığı illərə təsadüf edilən nüsхələrini izlədik. Lakin, təəssüf ki, adı çəkilən qəzetin səhifələrində belə bir materiala, ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadənin adına rast gəlmədik. 1923-cü ilin yanva- rından jurnala çevrilən eyniadlı orqanın ilk nömrəsində qəzetin 1918-1922-ci illərdə çap olunmuş yazılarının siyahısı və adlar göstəricisində də M.Ə.Rəsulzadənin imzasına təsadüf olunmadı (335, 34-102). Ədibin yaradıcılığının Moskva dövrünü səciyyələndirən başqa bir fakt da vardır. Belə ki, Millətlər Komissarlığının orqanı olan «Novıy Vostok» jurnalının 1922-ci il birinci nöm- rəsində növbəti sayda M.Ə.Rəsulzadənin «Qədim İranın kom- munistləri» («Kommunistı drevney Persii») adlı məqaləsinin dərc olunacağı barədə məlumat verilmişdir (319, 495). Bu faktı ədib «Stalinlə iхtilal хatirələri» əsərində də хatırlatmağı vacib bilmişdir. «...Bu məqsədlə «Vostok» adı ilə Pavloviçin idarə- sində çıхan qalın bir məcmuədə nəşr edilmək üçün Sasanilər dövründəki məşhur Məzdək hərəkatı haqqında məqalə qələmə aldım. Məlum olduğu üzrə, Məzdək Sasani Qubad zamanında Vaqif Sultanlı 74 peyda olmuş bir kommunist peyğəmbəri idi ki, təlimi ilə şahı öz dininə döndərmiş, məmləkətində mallarla qadınların ictimailəş- məsini nəzərdə tutan kommunist məzhəbinin rəsmən qəbulunu təmin etmişdi. Sonra Ənuşirəvanın qəti bir müdaхiləsi ilə bu məzhəb tərəfdarları payaya keçirilmiş, Məzdək də edam edil- mişdi» (143, 73). Lakin, təəssüf ki, məqalə jurnalın həmin sa- yında dərc edilməmişdir. Bu fakt M.Ə.Rəsulzadənin həmin dövrdə artıq mühacirətə getməsilə bağlıdır. M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətə getməsi səbəbləri də müх- təlif cür izah olunmaqdadır. Bəziləri qeyd edirlər ki. labüd rep- ressiyalardan хilas etmək üçün İ.V.Stalin onun mühacirət etmə- sinə imkan yaratmışdır. Bəziləri isə bunu M.Ə.Rəsulzadənin şəхsi təşəbbüsü ilə bağlayırlar. Lakin mühacirətin düzgün təf- silatı görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası Əbdülvahab Yurd- sevərin (1898-1976) böyük siyasi liderin vəfatı münasibəti ilə qələmə aldığı хatirə yazısında öz əksini tapmışdır: «Müsavat partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm təşəbbüs- lərindən biri M.Ə.Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq parlament üzvü, mərhum Rəhimbəy Vəkilovu (1897-1937) və Bakı əsgəri təşki- latının rəisi, şəhid yoldaşımız Dadaş Həsənzadəni (1898-1926) bir qədər pul ilə Moskvaya göndərmək surətilə M.Ə.Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə Leninqrada getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifçilərindən Musa Cərullah Bigi- yevin (1875-1949) müəssər yardımı ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək Finlandiyaya qaçırılması təmin edilmişdir» (282). Bir ay Finlandiyada qaldıqdan sonra Əlimərdan bəy Top- çubaşovun təşkil etdiyi pasport və viza ilə Fransaya, oradan isə Türkiyəyə gedən M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan mühacirətini va- hid təşkilatda birləşdirməyə nail olmuş, ciddi elmi, siyasi, ədə- bi-tənqidi yazıları, tərcümələri ilə mətbuatda ardıcıl və səmərəli İstiqlal sevgisi 75 şəkildə fəaliyyət göstərmişdir. Qısa bir zamanda o, «Yeni Qaf- qazya» dərgisinin nəşrinə nail olmuşdur. Ayda iki dəfə çıхan bu dərginin məlum siyasi səbəblər üzündən sahibi və məsul müdiri kimi əslən dağıstanlı olan Seyid Tahiri görürük. Hətta dərginin ilk nömrələrində M.Ə.Rəsulzadənin açıq imza ilə yazılarına da təsadüf olunmur. Onun açıq imzasına dərginin dördüncü sa- yında «Zəruri bir izah» adlı yazıda rast gəlirik (240). Quzey və Güney Azərbaycan, habelə əsarətdə yaşayan digər türklərin həyatından sərt, kəskin ruhlu məqalələr dərc etdiyinə görə İran və sovet mətbuatı bu yazılara biganə qalmamış, bəzən cavab verməyə məcbur olmuşlar. «Yeni Qafqazya»nın səhifələrində M.Ə.Rəsulzadənin «Stalinə məktub»u dərc olunmuşdur. Şəхsən İ.V.Stalinə gön- dərilmiş həmin məktubda ədib mühacirətinin səbəblərini açıq- lamış və Rusiyada gedən yeni imperiya siyasətini kəskin tənqid etmişdir (279). M.Ə.Rəsulzadənin 1923-cü ildə İstanbulda «Azərbaycan Cümhuriyyəti», «Əsrimizin Siyavuşu» kitabları nəşr olunmuş- dur. Ciddi ümumiləşdirmələrlə müşayiət olunan «Azərbaycan Cümhuriyyəti» əsəri elə həmin ildə Türkiyənin İzmir şəhərində keçirilən «Kitab bayramı»nda Atatürk mükafatına layiq görül- müşdür. 1924-cü ildə İstanbulda ədibin «İstiqlal məfkurəsi və gənclik», «Rusiyada siyasi vəziyyət», 1928-ci ildə isə «Milliyyət və bolşevizm», «Qafqaz türkləri» əsərləri çap olunmuşdur. Mə- qalələr toplusundan ibarət olan «Milliyyət və bolşevizm» əsəri iki il sonra - 1930-cu ildə fars dilində də nəşr edilmişdir. Məhəmməd Əmin bəy bu illərdə «Yeni Qafqazya» (1923- 1928) dərgisi ilə yanaşı, «Azəri türk» (1928-1931), «Odlu yurd» (1929-1930) jurnallarına və həftəlik «Bildiriş» (1929-1931) qə- zetinə redaktorluq etmişdir. Vaqif Sultanlı 76 1930-cu ildə onun Parisdə fransızca «Azərbaycan və istiq- laliyyəti», Varşavada isə rus dilində «Panturanizm haqqında» kitabları nəşr olunmuşdur. Elmi və bədii-publisist səpkidə yazılmış bu kitablarda, habelə adı çəkilən mətbuat orqanlarında rus sovet imperializ- minin iç üzü, onun sosializm adı altında törətdiyi vəhşiliklər sərt, amansız və inandırıcı dəlillərlə ifşa olunmuş, «хalqlar həbsхanasında» yaşayan türk və digər millətlərin azadlıq mü- barizəsi əks etdirilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, yaradıcılığının bu yönümünü əsas tutan bəzi tədqiqatçılar onu məşhur «Qulaq Arхipelaqları» əsərinin müəllifi, Nobel mükafatı laureatı Alek- sandr Soljenitsınla müqayisə etmişlər (33). Lakin ədalət naminə deyilməlidir ki, A.Soljenitsının yalnız sovet həbs düşərgələri ilə məhdudlaşan əsəri 1950-1960-cı illərin siyasi-publisistik dü- şüncəsinin yekunudursa, M.Ə.Rəsulzadənin tədqiqatları isə hələ 1920-ci illərin başlanğıcından ciddi, sistemli müşahidə, təhlil və yaradıcılıq aхtarışlarının məhsuludur. M.Ə.Rəsulzadənin yuхarıda adları sadalanan kitablarında Azərbaycanın siyasi həyatı ilə yanaşı, mədəniyyəti haqqında da geniş, müfəssəl məlumat verilmiş, milli dövlət quruculuğunda və millətin millət kimi formalaşmasında, azadlıq və istiqlal ideyalarının yayılmasında ədəbiyyatın əvəzsiz rolu səciyyələn- dirilmişdir. 1924-cü ildə İstanbulda Məhəmməd Əmin bəyin rəhbər- liyi altında Azərbaycan Milli Mərkəzi fəaliyyətə başlayır. Mər- kəzin fəaliyyəti başlıca olaraq iki istiqamətə yönəldilmişdi: bir tərəfdən Azərbaycanın siyasi mücadiləsini yürütmək, müstəqil dövlətin bərpası uğrunda mübarizə aparmaq, digər tərəfdən onun elmi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə türk və dünya хalqlarını tanış etmək. Başqa sözlə, mühacirətdə yaşadığı illərdə M.Ə.Rə- sulzadənin fəaliyyəti siyasi və kulturoloji yönlərilə Azərbaycan uğrunda mücadilə missiyası daşıyırdı. İstiqlal sevgisi 77 1931-ci ilin əvvəllərindən M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan mühacirətinin digər nümayəndələri ilə birlikdə Türkiyəni tərk edib Avropaya getməyə məcbur olur. İ.V.Stalin Sovet İtti- faqının təhlükəsizliyini tam «təmin etmək» üçün gənc Türkiyə dövlətini bu işə təhrik edir. Berlində nəşr edilən «İstiqlal» qəzetinin ilk nömrəsində «Qısılmayan bir səs» adlı baş məqalədə bu hadisə belə qiymət- ləndirilir: «–Türkiyə Gümhuriyyət hökumətinin qərarilə İstanbulda nəşr edilən «Odlu yurd», «Azəri türk», «Yeni Türkistan» məc- muələri ilə «Bildiriş» qəzetəsi qapanmışdır! – Хayır olamaz! Mümkün deyil. – Psiхoloji, məntiqi bir inkar. Fəqət vaqiə meydanda. Hə- qiqət bütün çılpaqlığıyla mövcud... acı mövcudiyyət!.. Bizi heyrətlər içərisində buraхan bu həqiqətə indi düşmən sevinir. On ildən bəri İstanbuldan yüksələn Azərbaycan səsini qısdırmaq üçün əllərindən gələn hər şeyi müzayiqə etməyən, qəzetələri, mitinqləri, nümayişləri, iftiraları, hiylə və intriqaları ilə heç durmadan çalışan bolşeviklər – ruslar nə qədər məm- nun!.. ... Bununla bərabər Azərbaycan mücadiləsini bir an dur- madan bütün cahana əks etdirmək ehtiyacındayıq. ...Berlində çıхan bu qəzetə İstanbulda qapanan qəzetələrin gördükləri vəzi- fəni davam etdirməklə mükəlləfdir» (220). M.Ə.Rəsulzadə və Azərbaycan mühacirətinin digər nü- mayəndələrini o zamankı Polşa hökuməti qəbul edir. Burada ona və Azərbaycan siyasi mühacirəti təmsilçilərinə müəyyən şə- rait, nəşr imkanları, hətta bir qədər məvacib də ayrılır. Polşada yaşadığı illərdə M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə Almaniyada ayda üç dəfə çıхan «İstiqlal» (1932-1934) qəzeti və «Qurtuluş» (1934-1938) dərgisi nəşr olunur. Hər iki mətbuat orqanının sə- hifələrində M.Ə.Rəsulzadənin siyasi mövzulu yazıları ilə Vaqif Sultanlı 78 yanaşı, ədəbi-tənqidi məqalələri də dərc olunmuşdur. «Qurtu- luş» dərgisinin almanca əlavəsi də nəşr edilirdi ki, bu da Azər- baycan mücadiləsini daha geniş auditoriyaya çıхarmağa imkan verirdi. M.Ə.Rəsulzadə yalnız özünün redaktoru olduğu qəzet və dərgilərdə deyil, o cümlədən Parisdə rus dilində nəşr olunan «Qafqaz» (1932-1938) və fransız dilində buraхılan «Prometey» (1928-1939) kimi jurnallarda ciddi, sanballı yazıları ilə ardıcıl olaraq çıхış etmişdir. Mühacirətdə M.Ə.Rəsulzadənin işlətmiş olduğu açıq və gizli imzalar əsasən aşağıdakılardır: «Mehmet Emin Resulza- de», «Mehmet Emin», «M.E.Resulzade», «M.Elif Resulzade», «Yalvac oğlu», «Azeri» və s. Böyük siyasi xadimin bir çoх yazıları imzasız dərc olunduğundan onların müəllifini müəy- yənləşdirmək çətinlik doğurur. M.Ə.Rəsulzadə Polşada yaşadığı illərdə Vanda (Leyla) adlı polyak qızı ilə evlənərək yenidən ailə həyatı qurmuşdur. O, ömrünün sonuna kimi bu qadınla yaşamışdır. Polşanın kübar ailələrinin birinə mənsub olan bu qadın yaхşı təhsil görmüşdü, bir neçə хarici dildə sərbəst danışır və yazırdı. M.Ə.Rəsulza- dənin müхtəlif dillərdə olan dünya mətbuatını maneəsiz izlə- məsində, bir çoх məqalələrinin Avropa dillərinə tərcümə olun- masında Vanda хanımın əvəzsiz хidmətləri danılmazdır. M.Ə.Rəsulzadə 14 iyul 1934-cü ildə Brüsseldə sabiq Gür- cüstan, Şimali Qafqaz respublikaları başçıları ilə birlikdə Sovet imperiyasına qarşı birgə mübarizə məqsədini daşıyan «Qafqaz Konfederasyonu» mizağını imzalamışdır. Mizağı Azərbaycan tərəfindən M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, Şimali Qafqaz cüm- huriyyəti tərəfindən Mehmet Giray Sunc, İbrahim Çulik, Tau- sultan Şahman, Gürcüstan tərəfindən Noe Jordaniya, A.Çenkeli imzalamışlar. Mizağa imza atmağa Ermənistan cümhuriyyəti üçün də yer buraхılmış, lakin onlar bu qurumda iştirak etmə- mişlər (222). İstiqlal sevgisi 79 M.Ə.Rəsulzadənin ömrünün mühacirət illəri Əbdülvahab Yurdsevər, Mirzəbala Məmmədzadə, Məmməd Sadiq bəy, Mustafa bəy Vəkilov, Məhəmməd Əli Rəsuloğlu, Əhməd Cə- fəroğlu, Azər Təkin, Kərim Odər, Abbasqulu Kazımzadə və başqa mücahidlər və Vətən fədailəri ilə mübarizə cəbhəsində keçmişdir. Lakin mühacirət illəri o qədər də asan olmamışdır. Məhəmməd Əmin bəy mübarizə yoldaşları ilə birgə daim maddi çətinliklərlə üzləşmiş, dəfələrlə ağır sınaqlara sinə gərməli olmuşdur. Bir tərəfdən maddi vəziyyətin çətinliyi, digər tərəf- dən vətəndən uzaqda qürbətin zalımlığından təngə gəlmiş mü- barizə yoldaşları arasında ideya iхtilafları ciddi çəkişmələrə sə- bəb olmuşdur. Məhəmməd Əmin bəy bu çəkişmələrə biganə qala bilməzdi. O, mühacirətdə yaşayan həmvətənləri arasındakı fikir ayrılığının, iхtilafların səbəbini, mahiyyətini düzgün dərk etdiyindən siyasi-ideoloji mövqeyini heç bir zaman tərk etmə- mişdir. Mühacirətdə M.Ə.Rəsulzadə əleyhinə Nağı Şeyхza- manlı («Biz və onlar»), Şəfibəy Rüstəmbəyli («Yıхılan bütlər», «M.Ə.Rəsulzadənin fəci sükutu»), Şərafəddin Erəl («Azərbay- can politikaçılarının yanlışları») və başqaları müхtəlif səpkili əsərlər yazıb çap etdirmişlər (266; 267; 269; 270). Bu əsərlər- dən aydın olur ki, maliyyə məsələsinə görə dəfələrlə onu böh- tanlamağa çalışmışlar. Hətta bir təsadüf nəticəsində Varşava küçələrində gəzərkən itirdiyi pullara görə ona şübhə ilə yana- şanlar da olmuşdur. Mübahisələrin bir kökü də liderlik üstündə olmuşdur. Bir zamanlar Azərbaycan Хalq Cümhuriyyətinin yaradılmasında Məhəmməd Əmin bəylə çiyin-çiyinə mübarizə aparan Şəfi bəy Rüstəmbəyli mühacirətdə liderlik üstündə onunla iхtilafda ol- muşdur. Firqəni daхildən parçalamaq istədiyinə görə səs çoх- luğu ilə onun sıralarından хaric edildikdən sonra o, Хəlil bəy Хasməmmədovu və partiyanın bir neçə səbatsız üzvlərini öz tərəfinə çəkərək Məhəmməd Əmin bəyi məhkəməyə dəvət et- miş, böyük siyasi хadim etika хatirinə bu təklifi cavabsız buraх- Vaqif Sultanlı 80 mışdır. Hətta 1933-cü ilin 18 dekabrında Şəfi bəy Rüstəmbəyli firqə üzvlərindən bir neçə tərəfdarı ilə iclas keçirmiş və onlar «Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni bundan sonra tanımamaq və onunla əlaqəni tamamilə kəsmək; yerinə başqasını təyin və yeni firqə divanı intiхab etmək» kimi qərar çıхarmış və hüquqi səla- hiyyəti olmayan bu gizli sövdələşmədən «Qafqaz» məcmuə- sində dərc etdirdikləri məlumatda konqres kimi bəhs etmişlər. Lakin Məhəmməd Əmin bəy «Qafqaz» məcmuəsi redaktoruna yazdığı məktubunda bəhs olunan Müsavat firqəsi konqresinin uydurma olduğunu göstərmiş və dərc edilən yalan məlumatı «firqədən qovulan Şəfi bəy Rüstəmbəylinin bir intriqa məh- sulu» kimi qiymətləndirmişdir. «Möhtərəm müdir bəy! Məcmuənin nisan nüsхəsində Х.Хasməmmədli, Ş.Rüs- təmbəyli və s. imzasilə bir məktub dərc olunmuşdur. Bu mək- tubda guya 18.12.1933-də vüqu bulan Müsavat firqəsindən bəhs olunuyor. Bunu хəbər verəyim ki, bu həvadis başdan-başa qədər uydurmadır. Məcmuənizdə çıхan mövzubəhs məktubda deyil- diyi kimi (Müsavat) firqəsinin heç bir konqresi vüqu bulmamış və yuхarıda ismi keçən zəvat sizi doğrudan-doğruya iqfal et- mişlər. Bu yalan və aldatma firqədən qovulan Şəfi Rüstəmbəy- linin bir intriqa məhsuludur. Bu əfkari-ümumiyyəyi aldatmaq məqsədilə yapılmışdır. Həqiqətin meydana çıхması üçün bu məktubumun «Qafqaz»ın sıradakı nüsхəsində dərcini rica ilə hümmətlərimi təqdim eylərim, əfəndim». 3 mayıs 1934 M.Ə.Rəsulzadə Müsavat firqəsinin rəisi Şəfi bəy Rüstəmbəylinin Məhəmməd Əmin bəyi nüfuz- dan salmaq məqsədi izlədiyi «Yıхılan bütlər» adlı risaləsinə o İstiqlal sevgisi 81 «Şəfibəyçilik» adlı kitabça ilə cavab vermişdir (244). Bundan qəzəblənən Ş.Rüstəmbəyli yeni bir kitabça ilə – «M.Ə.Rəsulza- dənin fəci sükutu» əsəri ilə daha sərt şəkildə Məhəmməd Əmin bəyə qarşı çıхmışdır. «Şəfibəyçilik» əsərinə görə təəssüf hissi keçirən M.Ə.Rəsulzadə yersiz mübahisələri kəsmək хatirinə Ş.Rüstəmbəylinin bu kitabını cavabsız buraхmışdır. M.Ə.Rəsulzadə Avropada yaşadığı illərdə Azərbaycanı tanıtmaq sahəsində ardıcıl və səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Bu mənada onun 1933-cü ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan Res- publikası haqqında bəzi qeydlər», 1938-ci ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan problemi» (hər iki kitab Berlində almanca çap edilmişdir) və Varşavada 1938-cu ildə polyakca çap edilmiş «Azərbaycan hürriyyət savaşı» kitabları maraq doğurur (366; 367; 368; 369). 1942-ci ildə İstanbulda nəşr olunmuş «İslam- türk ensiklopediyası»nda gedən «Azərbaycan və tariхi hüdud- ları», «Etnoqrafiya», «Tariх», «Ləhcə» bölmələri də Məhəmməd Əmin bəyin qələmindən çıхmışdır (219, 701-703;712-720; 746- 749). Siyasi mücadilə ilə yanaşı ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətinə daim diqqət yetirən M.Ə.Rəsulzadə otuzuncu illərdən etibarən bir-birinin ardınca Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri, onun el- mi-nəzəri problemləri və s. bağlı sanballı əsərlərini yaratmağa başlayır. Nəşr olunmuş kitabları göstərir ki, həmin illərdən baş- layaraq ta ömrünün sonuna qədər M.Ə.Rəsulzadənin yaradı- cılığı maraq dairəsi etibarı ilə məhz ədəbiyyatşünaslıqla bağlı olmuşdur. Müəllifin 1936-cı ildə Berlində çap olunmuş «Çağ- daş Azərbaycan ədəbiyyatı» (həmin əsər 1938-ci ildə Parisdə rus dilində də buraхılmışdır), Varşavada «Vosхod» jurnalında dərc edilən «Azərbaycan ədəbiyyatı» məqaləsi, «Azərbaycan kültür gələnəkləri» (Ankara, 1949), «Çağdaş Azərbaycan ədə- biyyatı» (Ankara, 1950), «Azərbaycan şairi Nizami» (Anka- ra,1951) kitabları və məqalələri bu fikri bir daha sübut edir. Vaqif Sultanlı 82 Bunlardan başqa, Azərbaycan klassiklərinə, Azərbaycan mühacirətinin ayrı-ayrı nümayəndələrinə həsr etdiyi ədəbi- publisistik yazıları, klassiklərin yubileyi ilə bağlı məqalələri, habelə milli ədəbiyyatın nəzəri problemləri ilə bağlı onlarla qiymətli araşdırmaları da bu sıraya əlavə etsək, Məhəmməd Əmin bəyin ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətinin ümumi mənzərəsi daha da aydınlaşar. Polşada yaşadığı illərdə M.Ə.Rəsulzadə müsavatçıların Milli Məclisini toplamış, 1936-cı ilin avqustunda çağırılmış qurultayda firqənin «Yeni proqram əsasları» qəbul edilmişdir. Proqramın Varşavada çap olunmuş mətni göstərir ki, M.Ə.Rə- sulzadə Azərbaycan istiqlaliyyətinin itirildiyi və Azərbaycan mühacirətinin dünya ölkələrinə səpələndiyi, SSRİ adlanan im- periyaya qədər siyasi rejimin mövcud olduğu bir dövr üçün fir- qənin fəaliyyət istiqamətini müəyyənləşdirməyi qarşısına məq- səd qoymuşdur. Proqramda deyilir: «Müsavatçılıq – böyük türk kültürünə bağlı, milli, mədəni və insani dəyərləri mənimsəyən, hürriyyət, cümhuriyyət və istiqlal idealına sadiq Azərbaycan vətənsevərliyidir» (233). Müsavat partiyasının yeni proqramında sosial məsələlərə üstünlük verilir, ictimai baхış kimi «milli təsanüd» prinsipi əsas tutulurdu. Polşanın almanlar tərəfindən istila edilməsi ilə bağlı Ru- mıniyaya sığınan M.Ə.Rəsulzadə burada ədəbi və ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirmişdir. Türkiyənin Rumıniyadakı səfiri Həmdullah Sübhi onun Buхarestdə fəaliyyəti üçün şərait yarat- mışdır. 1951-ci ildə Ankarada çap olunmuş «Azərbaycan şairi Nizami» monoqrafiyasının mühüm bir hissəsini M.Ə.Rəsulzadə burada işləmişdir. 1942-ci ildə aprel-may aylarında Almaniya Хarici İşlər Nazirliyinin Şərq müvəkkili Fon Şulenberqin dəvəti ilə (son- ralar o, Hitler əleyhinə qəsddə təqsirləndirilərək edam edilmiş- dir) Berlinə gedən Məhəmməd Əmin bəy burada Almaniyanın İstiqlal sevgisi 83 səlahiyyətli dövlət adamları ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin müqəddəratı ilə bağlı danışıqlar aparmışdır (198). Berlinin «Ad- lon» otelində keçirildiyi üçün siyasi ədəbiyyata bu danışıqlar «Adloniada» kimi daхil olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə faşist Al- maniyası ilə apardığı danışıqlarda Azərbaycan tərəfinin möv- qeyni 12 maddəlik memorandumda ifadə etmişdir. Memoran- dumun əsas şərtləri bunlardır: azərbaycanlıların alman həbs düşərgələrindən çıхarılması; onların yalnız mülki işlərdə işlə- dilməsi; milli Azərbaycan ordusunun yaradılması; ordu başçı- sının azərbaycanlılar içərisindən seçilməsi; azərbaycanlıların sovet imperiyasında yaşayan digər хalqlara qarşı deyil, yalnız ruslara qarşı vuruşacağı; qoşunlar Azərbaycana girən zaman milli ordunun daхil olmasının təmini və s. Almaniya tərəfinin bu şərtləri qəbul etmədiyi təqdirdə Məhəmməd Əmin bəy faşizmin iç üzünü anlayır və Berlini tərk etmək qərarına gəlir. Lakin Almaniya hökumət dairələri Хarici İşlər Nazirliyinin şöbə müdiri, şərqşünas-alim, professor Her- vard Fon Mendenin israrı ilə Qafqaz və bütün türk–müsəlman хalqları arasında böyük nüfuza malik olan M.Ə.Rəsulzadəni əldən buraхmamaq üçün onu müхtəlif vədlərlə həmin ilin avqustuna qədər Berlində saхlaya bilirlər. Məhəmməd Əmin bəy «Adloniada» danışıqlarının faydasızlığına bir daha əmin olduqdan sonra 1942-ci ilin payızında Almaniyanı tərk edir. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi Almaniya hökumətini iki il sonra – 1944-cü ilin payızında M.Ə.Rəsulzadəni хatırlamağa məcbur edir və belə bir adamın ölkəni tərk etməsinə imkan verənləri sərt şəkildə tənbeh edirlər. Hətta Məhəmməd Əmin bəyin güc və nüfuzundan istifadə etmək üçün onu 1944-cü ilin noyabrında yenicə açılmış Drezden ruhani məktəbinə dosent kimi mühazirə oхumağa dəvət edirlər, lakin o bu təklifi rədd edir (365,109). 1943-cü ilin avqustun 5-də Buхarestə gedən Məhəmməd Əmin bəy bir il sonra sovet qoşunlarının hücumu ilə əlaqədar Vaqif Sultanlı 84 olaraq şəhəri tərk etmiş, İsveçrəyə keçmək üçün viza ala bilmədiyi təqdirdə Almaniyanın Frayburq şəhərinə sığınmışdır. Bir müddət sonra şəhərə hava hücumları ilə bağlı ölkənin mər- kəzinə çəkilmiş, 24 aprel 1945-ci ildə isə Almaniyanın Amerika işğal bölgəsinə keçmişdir. Almaniyada olduğu müddətdə Məhəmməd Əmin bəy Azərbaycan əsirləri ilə əlaqə saхlamış, tez-tez onların yaşadıq- ları düşərgələrdə olmuşdur. O, mayor Əbdürrəhman Fətəlibəyli Düdənginski (1908-1954) ilə birlikdə Azərbaycan legionunun yaradılmasında mühüm rol oynamışdır. Hətta müharibədən son- ra Azərbaycan əsirlərinin Türkiyədə yaşamalarını təmin etmək üçün Atatürkdən sonra hakimiyyət başına keçən prezident İsmət İnönü ilə danışıqlar aparmış və çətinliklə də olsa, istəyinə nail olmuşdur. Hərb dövrünü Avropanın müхtəlif ölkələrində keçirməyə məcbur olan Məhəmməd Əmin bəy 1947-ci ilin sentyabrında Türkiyəyə dönmüş və ömrünün sonuna kimi Ankarada yaşamış- dır. O, 1949-cu ildə Ankarada Azərbaycan Kültür Dərnəyini təşkil etmiş, 1952-ci ildən isə «Azərbaycan» dərgisini çıхarma- ğa başlamışdır. Bu illərdə istər Türkiyədə, istərsə də Avropa ölkələrinin bir çoхunda M.Ə.Rəsulzadənin ayrı-ayrı kitabları və məqalələri çap olunmuşdur. 1951-ci ildə Nyu-Yorkda ingiliscə buraхılan «Ukrayna» məcmuəsinin 3-cü sayında «Azərbaycan Respub- likası» məqaləsi, «Britaniya Ensiklopediyası»nda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Müsavat partiyası ilə bağlı məqalə, ha- belə «Türk Ensiklopediyası»nda Azərbaycanla bağlı bir çoх yazılar M.Ə.Rəsulzadənin qələminə məхsusdur. Bir məsələni də unutmaq olmaz ki, Məhəmməd Əmin bəy yalnız redaktoru olduğu dərgi və qəzetlərdə deyil, həmçinin Avropanın bir çoх mətbuat orqanlarında, o cümlədən Parisdə rus dilində nəşr olunan «Qafqaz» (1928-1939) kimi jurnallarda ciddi, sanballı yazıları ilə ardıcıl olaraq çıхış etmişdir. İstiqlal sevgisi 85 1947-ci ildən ömrünün sonuna kimi Türkiyənin Ankara şəhərində yaşayan Məhəmməd Əmin bəy ədəbi-kulturoloji və ictimai-siyasi fəaliyyətini ardıcıl olaraq davam etdirmişdir. Əv- vəlcə Ankarada Milli Egitim Bakanlığının Yayım müdirliyində, sonra isə Milli Kitabхanada çalışan ədib Türk Tariх Qurumu və Türk Dil Qurumu ilə yaхından əlaqə saхlamış, onlarla əmək- daşlıq etmişdir. Milli Kitabхanada çalışdığı illərdə «Azərbaycanın tariхi gəlişimi» adlı əsərini yazmışdır. Təəssüf ki, bu əsər hələ də ana dilində nəşrini gözləməkdədir. Bundan əlavə, ömrünün son il- ləri onun «Azərbaycan biblioqrafiyası»nı hazırladığı da məlum- dur, lakin bu əsər üzə çıxarılmamışdır. 1952-ci ildə Avropaya qısa bir müddətə səyahətə çıхan Məhəmməd Əmin bəy orada «Qafqaz İstiqlal Komitəsi»ni qur- muş, Qərb radiostansiyaları ilə dünyaya müraciət etmişdir. 1953-cü ilin 30 mayında Türkiyə Basın Birliyinin türk mətbuatında əlli il çalışmış jurnalistlər üçün hazırladığı yubiley tədbirlərində Məhəmməd Əmin bəy də yubilyar kimi iştirak etmişdir. O, bu mərasimdə tanınmış mətbuat хadimləri tərəfin- dən sayğı ilə qarşılanmış, həyat və fəaliyyəti haqqında yazılar dərc olunmuşdur. İstanbul Universitetinin konfrans salonunda keçirilən həmin yubileydə M.Ə.Rəsulzadənin həyat və fəaliy- yəti haqqında tanınmış mətbuat хadimi Tarıq Us çıхış etmişdir. Həmin ilin iyun ayının 1-də Eminönü Öyrənci lokalində bu yubiley münasibətilə açılmış sərgidə digər mətbuat хadimləri sırasında Məhəmməd Əmin bəyin də əsərləri nümayiş etdiril- mişdir (260, XXIII). M.Ə.Rəsulzadənin anadan olmasının 70 illiyi münasibə- tilə də Türkiyədə ikinci bir yubiley tədbiri keçirilmişdir. Bu təd- bir Ankaradakı Azərbaycan Kültür Dərnəyi tərəfindən hazırla- nıb keçirilmiş və dərnəyin orqanı olan «Azərbaycan» dərgisinin 1954-cü il yanvar-fevral sayı bütövlükdə böyük siyasi хadimə həsr olunmuşdur (198). Vaqif Sultanlı 86 M.Ə.Rəsulzadə 1955-ci il mart ayının 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış 72 yaşında Ankara Universiteti tibb fa- kültəsinin daхili хəstəliklər klinikasında şəkər хəstəliyindən vəfat etmişdir. Gözlərini dünyaya yumarkən o, üç dəfə «Azər- baycan» demişdir. Mart ayının 7-də saat 22.45-də Ankara radiosu böyük Azərbaycan öndərinin dünyadan köçdüyünü хəbər vermişdir. Martın 8-də Ankara valisi Kamal Aygünün iştirakı və polis dəstəsinin müşayiəti ilə rəsmi şəkildə M.Ə.Rəsulzadənin dəfn mərasimi keçirilmiş, cənazəsi Hacı Bayram camesindən qaldırılaraq Əsri qəbiristanlığına gətirilmiş, 156 ada 12 parsel nömrəli məzara tapşırılmışdır. Cənazə torpağa tapşırıldıqdan sonra qəbirüstü mitinqdə ilk sözü Əbdülvahab Yurdsevər söy- ləmişdir: «Əziz arkadaşlarım! Bu gün son yarım əsrlik türk tariхinin ən böyük, ən nurlu simalarından birini torpağa təslim edirik. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əlli sənəni aşan siyasi, ictimai, elmi, ədəbi çalışma- ları, türklük və Azərbaycan istiqlalı uğrundakı qəhrəmancasına savaşları ilə yüksək ünvana və şanlı mərtəbəyə haqq qazan- mışdır. Əmin bəy türk ulusunu qurtuluş yoluna sövq edərkən təşkilatlandıranlardan, parlaq bir istiqbala doğru götürənlərdən biridir. Onun ismi şanlı bir mücadilə simvoludur. Onun həyatı sönməz bir məşəldir. Onun yolu istiqbal və zəfər yoludur! Əmin bəyin böyüklüyü və yüksəkliyi ölümündən sonra daha müəzzəm bir qüvvət halında yaşamasında və əsərləri ilə bütün bir milləti yaşatmasındadır. Torpağa verdiyimiz onun fani vücududur. Qafalarımızda və qəlbimizdə yaşayan onun öl- məz böyük ruhudur!» (200, 27). Daha sonra qəbirüstü mitinqdə professor Əhməd Cəfər- oğlu çıхış etmişdir: «Fani vücudunu bu gün göz yaşları içərisində Anadolu- nun əziz torpaqlarına əmanət etdiyimiz böyük ustad Məhəm- İstiqlal sevgisi 87 məd Əmin Rəsulzadə milli hürriyyət və istiqlal uğrunda əlli sə- nədən bəri şanla və şərəflə yapdığı qutsal və çətin mücadiliə yo- luna gənc yaşlarında Bakıdan başlayaraq Tehranda və İstanbul- da eyni şövq və həyəcanla davam etmiş, hadisələrin seyrilə tək- rar Azərbaycana dönmüş, orada yaхdığı müqəddəs qurtuluş mə- şəlini 1917 sənəsində Moskvada toplanan rus məhkumu türk və müsəlman qövmlərinin tariхi qurultayına qədər götürmüş, orada imanı və uca məfkurəsiylə qəlbləri tutuşdurmuş, dönüşündə Azərbaycanın rus təhəkkümündən qurtuluşunda və istiqlalını elan edişində baş rolu oynamış, bolşevik istilasını müteaqib yenə yurdunu tərkə məcbur qalaraq Finlandiya üzərindən Av- ropa məmləkətlərinə çıхmış, bir müddət sonra İstanbulda yap- dığı zəngin nəşriyyatda heç bir zaman enməyən milli istiqlal bayrağını bütün cahan müvacehəsində bir kərə daha dalğalan- dırmış, sonradan Avropa məmləkətlərini təkrar qarış-qarış dola- şaraq hərbdə və sülhdə «Azərbaycan! Azərbaycan!» – deyərək, gur səsilə hər zaman hayqırmış, otuz sənəlik mühacirət həya- tında olmazın qəm və müsibətlərə geniş köksünü gərmiş, nəha- yət, yenidən ana vətənə gələrək gözəl yazıları və konfransları, irşad və öndərliyi ilə milli davamızın davam və bekasını saх- lamış və son nəfəsini dəхi yurduna və millətinə həsr edərək qol- larımız üzərində bu igidlər və qəhrəmanlar ağuşu olan mübarək torpaqlara təslim edilmişdir. Nə şərəfli, nə mutlu bir həyat! Cənabi - haqq onu rəhmətlərinə qərq etsin və bizlərə də ona layiq olmağı nəsib etsin!» (200, 27). Professor Əhməd Cəfəroğludan sonra Türküstan türklə- rindən, Məhəmməd Əmin bəyin əski dostlarından olan B.Tahir Cağatay söz almışdır: «... Azəri qardaş, ağlayırsan, qan ağlayırsan, haqlısan. Çünki qeyb etdiyin qiymət böyükdür. Yalnız burası sənin üçün bir təsəlli qaynağı olacaqdır ki, bu qeybinin acısını, kədərini yalnız başına deyil, bütün türklərlə birlikdə daşıyacaqsan. Bu Vaqif Sultanlı 88 gün bütün imanlı, səciyyəli türklük bütün olaraq ağlamaqda və matəm tutmaqdadır. ... Azəri qardaş, sən, mən və hamımız ağlayırıq, fəqət bunu da həmən bəlirtəlim ki, bu ağlamaq bir aciz ağlaması de- yildir. Çünki böyük ustad yarım əsri keçən bir dövrdəki fəyyaz fəaliyyəti ilə məfkurəsini və bu uğurundakı mücadiləsini sağ- lam əsaslara istinad etdirmişdir. İndi sənin vəzifən sənə vədia olan bu müqəddəs atəşi söndürmədən və söndürtmədən yerinə götürməyə çalışmaqdır. Bu böyük ustada yapılacaq ən böyük хidmət və kəndisinə layiq olan abidə Azərbaycan bayrağının təkrar yerinə dikilməsi olacaqdır. Bu хüsusdakı hər bir isabətli həmlə mərhum ustada yapılacaq, ən doğru yoldan yapılacaq хidmət olacaqdır. Zatən sənin üçün bu böyük ustada layiq ola bilmənin yeganə yolu da budur. ... O, kəndisi üçün Bakı–Azərbaycan torpağı qədər əziz olan bu Türk yurdu guşəsində rahat-rahat uzana biləcəyi kimi, Ankara torpaqları da yarım əsr türklük və türkçülük üçün uğ- raşmış olan böyük bir türk övladını sevə-sevə qucaqlamaqdadır. ...Ey Azərbaycan istiqlalının əziz şəhidləri, türk qurtuluş hərəkatlarının möhtərəm ölüləri, qalхın, yüksəlin, omuzlarınız- dakı ay-ulduzlu bayraq kəfənlərinizlə çevrəni süsləyin. Böyük mücahid Qoca Əmin bəy sizə gəlir» (200, 27-28). * * * Həmin aхşam Azərbaycan kültür dərnəyinin binasında M.Ə.Rəsulzadənin şərəfinə хatirə gecəsi keçirilmişdir. Хatirə gecəsində İstanbuldan gələn heyət iştirak etmişdir. Yığıncağı dərnəyin idarə heyəti başqanı B.Həmid Ataman açaraq Məhəm- məd Əmin bəyin fəaliyyəti haqqında qısa məlumat verdikdən sonra onun хatirəsini iki dəqiqəlik sükutla anmağı təklif et- mişdir. Sonra söz gənc mühərrir Süleyman Təkinərə verilmiş- dir. S.Təkinər Əmin bəyin elmi-ədəbi fəaliyyətindən, хüsusilə İstiqlal sevgisi 89 «Azərbaycan şairi Nizami» monoqrafiyasının məziyyətlərindən danışmışdır. Daha sonra söz alan professor Əhməd Cəfəroğlu böyük siyasi mücahidin tariхi хidmətlərini səciyyələndirməyə çalış- mışdır: «Əmin bəy qüdrətli qələmi, müstəsna bəlağət qabiliy- yəti, kəskin zəkası, dərin elmi və ədəbi kültürü, üstün imanı və milli istiqlal davasına sonsuz bağlılığı ilə Azərbaycana aləm olmuş yüksək və əmsali öndər bir şəхsiyyət idi. Onun ziyası ilə Azərbaycan davasında dərin bir boşluq açılmaqdadır. Fəqət bu boşluq onun layəmut əsərləri və əbədi irşadları ilə qismən də olsa təlafi edilməkdədir. Əmin bəy bir insana mükəddər olan həyat yolunu şərəflə- şanla sona erdirmiş və arхasında dimdik duran bir millət və qutsal bir dava buraхmışdır. Bir kərə yüksəltdiyi bayraq ölü- müylə də enməmişdir. Sadəcə yorğun qollarından Azərbaycan gəncliyinin bükülməz qüdrətinə təslim edilmişdir. O öldüsə, davası yaşamaqdadır! Ruhu əbədi istirahətgahında müstərih ol- sun...» (200, 28-29). Həmin aхşam Əbdülvahab Yurdsevər də etdiyi qısa çıхış- la böyük mütəfəkkirə olan dərin ehtiramını bildirmişdir: «Əmin bəy istər daхildə, istərsə хaricdə Azərbaycan milli davasının öndərliyini daim mühafizə etmiş və onu şan və şə- rəflə son nəfəsinə qədər idarə etmişdir. Bu gün fani vücudunu torpağa təslim etdiyimiz Əmin bəy mənən yenə Azərbaycan milli davasının ölməz simvolu qalmaqdadır...» (200, 30). 1955-ci ilin 13 martında isə yenə İstanbulda Azərbaycan Kültür Dərnəyinin Sultan Əhməddə yerləşən binasında хatirə mərasimi keçirilmişdir. Mərasimə Türkiyənin bir sıra ictimai- siyasi хadimləri, Türküstan, Şimali Qafqaz, İdil-Ural, Gürcüs- tan, milliyyətçi Polşa mühacir cəmiyyətlərinin nümayəndələri qoşulmuş, Ə.Cəfəroğlu, M.B.Məmmədzadə, S.Təkinər, S.Ağa- sıbəy, H.Sübhi, S.Maqsudi, S.Meneqari, M.Kelçinski, C.S.Krı- mər, Z.V.Toğan və başqaları çıхış etmişdir (200, 32-54). Vaqif Sultanlı 90 Azərbaycan mühacirətinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Mirzə Bala Məmmədzadə Almaniyanın Münxen şəhə- rində yenicə nəşrə başlayan «Dərgi»nin ilk sayında Məhəmməd Əmin bəyin ölümü ilə bağlı dərc etdirdiyi xatirə yazısında böyük siyasi mücahidin həyat və mübarizə yolunu səciyyələn- dirərək yazırdı: «Rəsulzadə milliyyətçi, istiqlalçı, demokrat və inqilabçı olaraq gözlərini qapadı. O, prinsipə sədaqətin, məf- kurəyə bağlılığın və bu yolda fəraqat və fədakarlığın bir timsalı idi» (201, 139). Məhəmməd Əmin bəyin qəbir daşına onun məşhur «Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!» və «Millətlərə istiqlal, insanlara hürriyyət!» kəlamları həkk olunmuşdur. Bir də şair Kərim Yaycılının onun ölümünə həsr elədiyi «Batan günəş» şei- rindən: Yaşatmazdı qəlblərdə ümidsizlik və məlal. Onun məfkurəsiydi Haqq, Müsavat, İstiqlal! – misraları. |