variant savol

6-variant 1-savol
Eng qadimiy, mo’tabar qo’lyozma Avesto Xorazmda vujudga kelgan. Avestoshunos olimlarning aniqlashi cha, Eron, Ozarbayjon, Afg’oniston va O’rta Osiyo xalqlarining birinchi yodgorliklaridir.Bu kitobda hozir aytgan xalqlarning madaniyati, urf-odatlari, tabiati va ko’plab fikrlarini bayon etilgan. Bu kitob eski pahlaviy ya’ni sanskrit tiliga yaqin bo’lgan tilda bitilgan . Kitob boshqa tillarga juda ko’plab tarjima qilingan va “AVESTO” kitobini o’rganishga ya’ni qiziqishga olib keldi. “Avesto”dagi ko’plab va muhim ma’lumotlar asosan o’g’zaki tarzda avloddan – avlodga o’tib kelgan .Ma’lumotlarga qaraganda, bu kitob ahomoniylar sulolasi poytaxti Sheroz yaqini dagi Taxti Jamshidda saqlangan . “Avesto” dagi ma’lumotlarning qadimgi qismi eramizdan avvalgi 3000 – 2000 yillarga tegishli deb taxmin qiladi olimalar”. Podshoh Doro Ibn Doro xazinasida 12 ming qoramol terisiga tilla bilan bitilgan. Iskandar (Aleksandr Makedonskiy) esa bu yurtga bostirib kelgan va otashxonalarni vayron qilib, Zardusht diniga e’tiqod etuvchi xalqni taziyq ostiga olib , ularni o’ldirib yuboradilar.Shuning uchun ham “Avesto” ning 3/5 qismi yo’qolib ketdi. Lekin, Iskandar( Aleksandr Makedonskiy) falsafa, tibbiyot, astronomiyaga tegishli qismini saqlab qolgan. Bu qo’lyozmalardan keng foydalanilgan va uni yunon tiliga tarjima qildirgan. Iskandarning hukmronligi tugagach , miloddan avvalgi 250-yilda Arshohiylar davrida “Avesto” yana yo’qotilgan qismlari tiklangan va yangi matnlar bilan to’ldirilgan. Bu voqea eramizdan avvalgi III asrida sosoniylar podshosi Shopur davriga kelib, to’la kitob holiga keltirilgan. Eron va Turon zaminining bosib olinganligi sababdan zardushtiylik dini ta’qibga olindi va islom dinini joriy etishga kirishildi. Islom dinini qabul qilishga majbur etilgan va qabul qilmaganlari esa Hindistonga qochib ketib shu yerda jon saqlaganlar. Hammamizga ma’lumki , hozirda ham Hindistonning Bombay va Gujarot viloyatlarida yashaydigan aholi bu dinga e’tiqod qiladi va zardushtiylikka amal qiladilar . Ular “Avesto”ning bir qismini saqlab kelmoqdalar. Bu kitob birinchi bora 30 ta kitobdan , keyin 21 ta kitobdan iborat edi. Bizgacha bu kitobning 4 tasi saqlanib qolgan. Bu kitoblar quyidagilar: 1-kitob “Vadovdot” (Vendidat) deyiladi. Bu kitob 22 bobdan iborat bo’lgan holda, payg’ambar Zardusht va xudo Ahura Mazdalarning savol- javoblari bayon etilgan .2-kitob esa , “Yasna” deb ataladi . Bu yerda asosan Zardushtning xatlari va 72 ta ”Ha” degan bashoratlardan iborat.3-kitob, “Vispart” deb nomlanadi va 24 bobdan iborat. U pand- nasihatlaryig’indisidan tashkil topgan. 4-kitob esa, “Bundaxash” (YASHTA) deyiladi . bunda Ahuramazdaning zolimkuchlarga qarshi kurashda ulug’lovchi 22 ta qo’shiqdan tashkil topgan.“Avesto” ko’p xudolikdan yakka xudolikga o’tish davrida vujudga kelgan. Bu kitobda aytilishicha olam ikki asos, ikki ibtido, ya’ni yorug’lik va zulmat, yaxshili va yomonlikning kurashishidan iborat deyiladi. “Avesto” bizning qadim tariximiz va ma’naviyatimiz demakdir. Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi UNESCO bosh konferensiyasining 1999 – yil noyabr oyida bo’lib o’tgan sessiyasi qaroriga muvofiq, 2001 – yilning oktabr oyida “Avesto” yaratilganligining 2700 yilligi nishonlash to’g’risida qaror qabul qilindi. O’zbekistonda ham “Avesto” ni o’rganish davom etmoqda. “Avesto” kitobini o’rganish , tajribalar bizga juda ko’p ma’lumotalrni oshkora qilib berdi. Shunga binoan, Prezidentimiz shunday fikr bildirdilar :“Avesto” bundan XXX asr oldin muqaddam ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir". Avesto haqidagi eng muhim tadqiqotlardan biri “Din amallari” asarlarida aytilib o’tilgan. Bunda Avestoning 21 kitobi mazmuni sharhlab berilgan. Bu sharhlar shulardan iborat:- savodli ishlar yo’riqnomasi;- diniy marosimlar va rasm – rusmlar qoidasi;- zardushtiylik ta’limoti asoslari;- dunyoning Ahura-Mazda tomonidan yaratilishi;- oxirat kuni va undagi hisob – kitob;- falakiyot;- ijtimoiy – huquqiy qonun – qoidalari;- zardushtning tug’ilishi va bolaligi;- haq yo’lini tutishi;- jamiyat a’zolarining haq – huquqlari;- dev, jinlar kabi yozuv kuchlarga qarshi o’qiladigan duolar, amallar. Avesto o’sha davrlar tarixi,madaniyati haqida ma’lumot beruvchi qomusiy asardir.U pahlaviy tiliga tarjima qilingan va unga sharhlar yozilgan.Unga yozilgan sharhlar “Zend Avesto“ nomi bilan mashhur.Markaziy Osiyoga arablar kirib kelishi bilan zardushtiylik diniga sig’inuvchilar ta’qib ostiga olingan.Shu tarzda u asta–sekin O’rta Osiyo xalqlari orasida iste’moldan chiqa borgan.Eron xalqlarining eng qadimgi mitralari Mitra,Anaxita,Osha va Ardvissuralar to’g’risidagi miflarning mazmunlari,sarguzashtlari haqida turli va mantiqiy dostonlar mavjud. Ulardan birida Mitra haqida quyidagicha dostonlar yaratilgan:Mitra qo'sh otli aravasida,muallaq holda goh el–yurtni balo-qazo|dan asrar va vatanparvarlik ko’rsatar,goh Ahuru-Mazdadan mahf etar va hammani xursand etar edi.Asqar Mahkamning ruschadan o’girgan tarjimasini keltirib o’tamiz. U quyidagicha:Epchilardan epchilroq Mitra,Ahl saxl ichida mumtoz,Dovyuraklar ichida she’rdir ,Jasurlardan jasoratliroq.Yashnatadilar,gurkitadilar ,To’kinlar yaratguchidir Ko’rkam hayot ayladi in’om Haqiqatga hokimlikni ham. Rizoiy,Bahromiy,Meriboyslar 1 million she’rning hammasi zardushtning qalamiga mansub deyishsa boshqalari esa, qadimiy ijod mevasi,degan fikrlarini bayon etishgan. (“San’at “1991 yil ,N-6 ,24 bet).“Avesto” (asli Ovasto) – zardushtiylik ( zaroastrizm) dinining muqaddas kitobi O’rta Osiyo, Ozarbayjon ,Eron xalqlarining qadimgi davrdagi ijtimoiy – iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari , olam to’g’risidagi tasavvurlari , urf-odatlari , ma’naviy madaniyatini o’rgan- ishda muhim va yagona manbadir. “Avesto” tarkibiga kirgan materiallar,olimlarning isbotlashlaricha ,qariyib 2- ming yil davomida (mil.av.3-mingyillik – 2-mingyillik boshlaridan milodning boshlarigacha) vujudga kelib, avlodan –avlodga og’zaki ko’chib kelgan . Uning ko’p qismlari yo’qolib ketgan, uning taxminan yettidan bir qismi saqlanib qolgan va mil.av 3-asrda Arshakiylar davrida to’planib kitob qilingan . “Avesto” fanda uch qismga ajratiladi: 1. Eng tarixiy qismi. Mil. avvalgi 3-ming yillik oxirlari va 2-ming yillikda vujudga kelgan Yashtlar; ularda sinfiy jamiyatdan ilgarigi qabilaviy e’tiqodlar ,ko’p Xudolik tasavvurlari o’z ifodasini topgan. 2. Bu qismi Gotlar deyiladi. Unda xudo Axura Mazda haqidagi ta’limot o’z aksini topgan. Bu kitob mil . avVI-asrda yashagan Zaratushtra (Zardusht) ijodiga mansub deb taxmin qilinadi. 3. Qadimiy ko’p xudolik g’oyalari va Yakka xudolik g’oyalri o’rtasidagi kurash sharoitidagi mil .av. 5-asrda har ikkalasini kelishtiruvchi mazdayasna ( mazdaiylik)ta’limoti shakllari va bu “Avesto” ta’limotining asosiy va oxirgi qismi hisoblanadi. Bu voqea eramizdan avvalgi III asrda sosoniylar podshosi Shopur davriga kelib , to’la kitob holiga keltirilgan .Eron va Turon zaminining bosib olinganligi sababdan zardushtiylik dini ta’qibga olindi va islom dinini joriy etishga kirishildi. Islom dinini qabul qilishga majbur etilgan va qabul qilmaganlari Hindistonga qochib ketib shu yerda jon saqlaganlar. Hammamizga ma’lumki, hozir ham Hindistonning Bombay va Gujarot viloyatlarida yashaydigan aholi bu dinga e’tiqod qiladi va zardushtiylikga amal qiladilar. Ular “Avesto”ning bir qismini saqlab kelmoqdalar. 30 ta kitobdan keyin 21 ta kitob va shulardan keyin bizgacha bu kitobning 4 tasigina saqlanib qolingan. Bundan tashqari o’sha davrning adabiy tili hisoblangan pahlaviy tiliga tarjima qilinib, asosiy matnga keng sharhlar yozilgan. Bular “Zend” nomi bilan bizga ma’lum. “Avesto” katta hajmda bo’lganligi uchun ”Kichik Avesto” yaratilgan. “Kichik Avesto”da “Katta Avesto”dan tanlab olingan duolar to’plamidan iborat bo’lgan, VII asrda sosoniylar davlati mag’lubiyatga uchrab , Eron va O’rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinganligi haqida ma’lumotlar berilgan. Zardushtiylik dinini siquvga olishgandan keyin, “Avesto”ning ko’p qismlari unutilgan va yo’qolib ketgan. "Avesto" bizgacha yetib kelgan Yasht, Vispard, Videvdot, Yasna nomlari bilan bog’liq bo’lgan ma’lum bo’laklardan iborat. ”Avesto” qadimiy kishilarning dunyoqarashi va ideallarini, huquqiy va axloqiy kodekslarni o’z ichiga olgan.Zardusht,Zaratushtra,Zaroastr- zardushtiylik nomini olgan qadimgi Eron dinining payg’ambari.Zardushtning hayoti taxminan mil.av.VI asr birinchi yarmiga to’g’ri keladi. Zardushtning tarixiy shaxs ekanligi fanda hali ham tortuvshuvli masala bo’lib qolmoqda. U Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto”ning eng qadimiy qismi “Got”ni ijod etgan. Zardushtiylik o’z ta’limotini Sharqiy Eron va O’rta Osiyoda targ’ib etgan, deb taxmin qilinadi. Sharq rivoyatlariga ko’ra, Zardushtr Baqteriyada shoh Vishtaspa davrida yashagan, yangi diniy ta’limotni targ’ib qilgan, Vishatspa birinchi bo’lib uning ta’limotini qabul quldi. “Avesto”ning keyinroq yozilgan boblarida Zardushtning shaytonlarga qarshi so'zi, mo’jizalar bilangina emas, qurol bilan ham jang qilgan afsonaviy kurashchi sifatida tasvirlangan. Olimlarning aniqlashicha, jannatdagi hurlar to’g’risidagi rivoyatlar “Avesto”obrazlari orqali (asosida)shakllanadi. Zardushtiylikning hozirgi shakli forsiylik. Hozir Hindistonning Bombay, Gujarot shtatlarida Zardushtiylikka e’tiqod qiluvchi 115 mingdan ziyod aholi yashaydi. Eronda ham e’tiqod qiluvchilar yashaydi. Zardushtiylikning hozirgacha saqlanib qolgan marosimlaridan koinotning to'rt unsuri - suv, olov, yer, havoni ulug’lash xarakterlidir. Hozirgi paytlargacha saqlanib qolgan dafn marosimlari o’ziga xos xususiyatlari mavjud: murdalar bir necha past- baland “sukunat minoralari ”dahmalar"ga solinadi, u yerda murdalarning go’shtlarini qushlar yeydi; go’shtdan tozalangan suyaklar minora o’ratsidagi chuqur quduqga sochib yuboriladi. Bunda “halol” bilan “harom”ning bir-biriga yaqinlashmasligiga erishiladi. Zardushtiylik ibodatxonalarida mangu olov yonib turadi. Zardushtiylikningasrlar mobaynida mazmun- mohiyati o’zgarib keldi, Arshakiylar va Sosoniylar davrida davlat diniga aylangan. Zardushtiylik dinida olov gunohlardan tozalovchi sehrli kuch deb qaraldi. Zardushtiylik esxatologiyasda Jahon tarixi 12 ming yil davom etadi, shundan 3- ming yili Ahura Mazdada “oltin asri”bo’lgan, undan so’ng Anxra–Mayniyonning 3-ming yillik hukmronligi boshlandi, biroq yomonlik abadiy emas , deb ta’kidlanadi. Zardusht Ahura Mazda tarafdorlariga o’lgandan so’ng rohat-farog’at vada qiladi, ularning dushmanlarini esa do’zahka mahkum qilinib , har xil azoblarga uchraydi, deb tushuntiriladi. Olamdagi barcha yaxshilklarni Ahura Mazda , yomonliklarni – Anxra- Maynyo ifodalaydi. Odam bu kurashda oliy kuchlar qo’lidagi o’yinchoq emas, tanlash erkinligiga ega bo’lgan, o’z faolligi bilan dunyoda adolat tantanasi ta’sir eta oladigan shaxslardir. “Avesto”ning bir qismi Gotlarda ko’chmanchilk va dehqonchilik o’rtasidagi qarama-qarshilik bayon etiladi, ko’chmanchilkka hamma yovuzliklarni keltirib chiqaradigan hayot tarzi deb qaraladi vau qoralanadi , dehqonchilik esa yaxshilik sifatida rag’batlantiriladi.