Vaxobov h, mirzamahmudov o. T

 
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1. ‚Geografiya‛ kitobini qachon va kim yaratgan? 
2. Qadimgi davlatlarda qaysi olimlar geografiya fanini va o’qitish 
metodikasini rivojlantirishga katta xissa qo’shgan? 
3. O’rta asrlarda geografiyani va o’qitish metodikasini rivojlanishiga katta 
xissa qo’shgan olimlarni aniqlang. 
4. Ilmiy geografik tadqiqotlar davrida o’qitish metodikasi bo’yicha qanday 
darsliklar yaratilgan? 
5. Oberlender geografiya metodikasida qanday metodlar ajratilgan? 
6. XX asrda xorijning qaysi davlatlarida geografiya ta’limi yaxshi rivojlandi? 

---

3-BOB.O’ZBEKISTONDA GEOGRAFIYA TA’LIMINING 
RIVOJLANISHI 
O’zbekistonda jumladan O’rta Osiyoda geografiya ta’limining 
rivojlanishi uzoq tarixga ega. O’rta asrlarda geografiya ta’limining markazi 
sharqqa ko’chgan. Mazkur davrning buyuk geograflarini asosiy qismini 
yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk o’zbek olimlari tashkil qiladi. Ularga 
Axmad Farg’oniy, Muhammad Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ulug’bek, 
Zaxiriddin Muxammad Bobur va boshqalar kiradi. 
3.1. XIX arsning oxiri va XX asr boshlarida geografiya ta’limining 
rivojlanishi. 
Mazkur davrda yurtimizda geografiya ta’limining rivojlanishi rus-
tuzem maktablarining ochilishi va mazkur maktab o’quvchilari uchun 
darsliklar va o’quv qo’llanmalari yaratilishi bilan bog’liq. Shu munosabat 
bilan XIX arsning oxiri va XX asr boshlarida o’zbek tilida juda ko’p darslik 
va qo’llanmalar chop etildi. Ushbu davrda geografiya fanini rivojlanishi 
ma’lum bir omillarga bog’liq bo’lgan. Jumladan Rossiya O’rta Osiyoni 
bosib olgandan so’ng, uni boshqarish uchun rus tilini biladigan mahalliy 
millat vakillari zarur edi. Ikkinchi tomondan XIX-arsning oxirlarida 
Turkistonda milliy uyg’onish davri boshlandi, ya’ni jadidchilik davrida 
millat taraqqiyotini yanada jadallashtirish maqsadida yangi usul 
maktablari tashkil qilina boshlandi. 
Mazkur maktablarda geografiya fanini o’qitishga alohida e’tibor 
berilgan. Jadidchilik davrida chop etilgan geografik darsliklar, qo’llan-
malar yaratilish tarixi O.Mo’minov (1986), B.Qosimov (1999), D.Alimova va 
D.Rashidova (1998), X.Vaxobov va N.Alimova (2001) va boshqalar tomo-
nidan o’rganilgan.
O.Mo’minov ma’lumotiga binoan 1870 yildan boshlab o’zbek tilida
‚Turkiston viloyati‛ gazetasida nashr qilina boshlandi. Mazkur gazeta 
saxifalarida geografiyaga oid juda ko’p maqolalar e’lon qilina boshlandi. 
Unda Maxmudxo’ja Bexbudiy, Zokirjon Furqat va boshqalarning 
sayohatnomalari xaqidagi ma’lumotlar e’lon qilina boshlandi bu esa o’sha 
davrdagi ziyolilarni dunyoqarashiga katta ta’sir ko’rsatdi. XIX-arsning 80-
yillarida Turkistonda ‚rus-tuzem‛ maktablari tashkil qilinishi boshlandi. 
Mazkur maktablar uchun 1890 yilda nemis olimi A.Geykiyning ‚Er 
xususidagi ilmdan olingan so’zlar‛ nomli kitobi 1899 va 1901 yillari nashr 

---

etildi, 1910
 
yildan so’ng rus-tuzem maktablarining 3 va 4 sinflar uchun 
xaftasiga 4 soat geografiya darsi o’quv rejasiga kiritilgan, bu esa boshqa 
fanlarga nisbatan ancha ko’p edi. 
Toshkentda 1900
 
yili ‚Yangi usul‛ maktabi ochildi, mazkur maktab-
larda geografiyaga alohida axamiyat berildi. 1905 yil Samarqanddagi yangi
usul maktablari uchun o’zbek tilida ‚Turkiston va unga qo’shni 
mamlakatlar kartasi‛ nashr qilinadi. Shundan so’ng o’zbek tilida qator 
darslik va qo’llanmalar chop etila boshlandi: 1909 yil Fotix Karimning 
geografiya fani bo’yicha darsligi Orenburgda nashr etiladi. 1914 yil 
Muxammad Amin Karimiyning ‚Jug’rofiyai riyoziy‛ (Matematik geogra-
fiya) 4 va 5 sinflar uchun nashr qilindi. 1915 yil ‚Er yuzi‛ darsligi chop 
etiladi. 
Ushbu davrda eng mashxur allomalardan biri Maxmudxo’ja Bexbudiy 
bo’lib, uning tomonidan ‚Yangi usul maktablari‛ uchun ‚Turkiston 
kartasi‛, ‚Muntaxabi jug’rofiyaiy umumiy‛ (qisqacha umumiy geografiya), 
‚ Madxali jug’rofiyaiy imroniy‛(Aholi geografiyasiga kirish),‚Muxtasari 
jug’rofiyaiy Rusiy‛ (Rusiyaning qisqacha geografiyasi) darsliklari va qator 
sayohatnomalar e’lon qilingan.
Maxmudxo’ja Bexbudiyning ‚Kitobi muntaxabi jug’rofiyai umumiy va 
namunai jug’rofiya‛ darsligi 1905 yili 24 avgustda Sankt-Peterburg 
tsenzurasidan ruxsat olinib, 1906