Vii bob. Xufiyona iqtisodiyot va uning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri

8.3. O’zbekistonda Korruptsiyaga qarshi kurashning qonuniy va me’yoriy asoslari
2003-yilning 31-dekabrida Avstriyaning Vena shahrida Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh assambleyasi tomonidan BMTning Korruptsiyaga qarshi Xalqaro konvensiyasi ma’qullandi. 2008-yilning 7-iyulida O’zbekiston Respublikasining “Birlashgan millatlar tashkilotining Korruptsiyaga qarshi konvensiyasiga O’zbekiston Respublikasining qo’shilishi to’g’risida”gi qonuni qabul qilindi. Mazkur konvensiyaning maqsadlari quyidagilarda namoyon bo’ladi:
birinchidan, Korruptsiyani oldini olishda va unga qarshi kurashishning yanada samraliroq va amaliyroq choralarini kuchaytirish va qabul qilishda hamjihatlik;
ikkinchidan, Korruptsiyani oldini olish va unga qarshi kurashish bilan birgalikda aktivlarni qaytarish choralarini ko’rishda xalqaro hamkorlik va texnik yordamlarni qo’llab-quvvatlash, yengillashtirish va rag’batlantirish;
uchinchidan, ommaviy ishlar va ommaviy mulkni boshharishda halollik, beg’arazlik va mas’uliyatni rag’batlantirish.
Bundan tashqari, respublikada boshqa bir qator hujjatlar ham qabul qilindiki, hozirda ularda belgilangan qoidalarga amal qilib kelinmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1991-yil 25-oktabrdagi 270-sonli qarorida O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi haqidagi Nizomga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining asosiy vazifalari belgilandi:
- respublika ichki ishlar organlari ishining strategik yo’nalishlarini belgilash;
- ichki ishlar organlari faoliyatiga umumiy rahbarlik qilish, uni muvofiqlashtirish, ularga tashkiliy-metodik yordam berish va ular faoliyatining samaradorligini ta’minlash;
- ichki ishlar organlari, ichki ishlar vazirligi korxonalari, muassasalari va tashkilotlari tizimining faoliyatida qonuniylikni, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash;
- ichki qo’shinlarning jangovar va safarbarlik tayyorgarligini ta’minlash;
- jamoat xavfsizligini ta’minlash va jamoat tartibini saqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash ishlarini tashkil etish;
- fan va texnika yutuqlarini, ijobiy tajribani, boshharuvning progressiv shakllari va ish usullarini joriy etish;
- ichki ishlar organlari faoliyatining huquqiy asoslarini ishlab chiqish;
- ichki ishlar organlarida kadrlar bilan ishlashning yuqori saviyada bo’lishini ta’minlash;
- ichki ishlar organlari xodimlarini ijtimoiy kafolatlashni ta’minlash;
- uyushgan jinoyatchilik va poraxo’rlikka (Korruptsiya) qarshi kurash ishlarini ta’minlash.
O’zbekiston Respublikasining 1992-yil 9-dekabrdagi 746-XII sonli Prokuratura to’g’risidagi qonunining 46-moddasida Prokuratura organlari ichki xavfsizligini ta’minlovchi inspeksiya tuzilishi ta’kidlangan.
Prokuratura organlari ichki xavfsizligini ta’minlovchi inspeksiya prokuratura organlari xodimlari tomonidan sodir etilgan xizmat mavqeini suiiste’mol qilish, Korruptsiya va egallab turgan lavozimiga noloyiq boshqa nojo’ya xatti-harakatlar to’g’risidagi ma’lumotlar bo’yicha xizmat tekshiruvini o’tkazadi.
Prokuratura organlari ichki xavfsizligini ta’minlovchi inspeksiya o’z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 11-maydagi “Xususiy mulk va tadbirkorlikni Korruptsiya, reket va uyushgan jinoyatchilikning boshqa turlaridan himoya qilishning tashkiliy chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori e’lon qilindi. Unga muvofiq bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitlarida uyushgan jinoyatchilikka va Korruptsiyaga qarshi samarali kurash olib borish, reket va poraxo’rlik hollariga barham berish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Qorahalpog’iston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, viloyatlar Ichki ishlar boshqarmalari va Toshkent shahar Ichki ishlar bosh boshqarmasi tuzilmalarida Korruptsiya, reket va terrorchilikka qarshi kurash boshqarmalari tashkil etish belgilangan.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 2-martdagi “1997-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yakunlari, iqtisodiy isloxotlarning borishini baholash va 1998 yilda iqtisodiy islohotlarning asosiy yo’nalishlari to’g’risida”gi qarorida 1998 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy ustuvor yo’nalishlaridan biri etib Korruptsiyaga qarshi kurashni kuchaytirish belgilangan. Mazkur qarorning 12–bandida O’zbekiston Respublikasi Prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligi, Adliya vazirligi, Davlat bojxona qo’mitasi, Davlat soliq qo’mitasi hamda Oliy sudi Korruptsiyaga, uyushgan jinoyatchilikka va boshqa salbiy hodisalarga qarshi kurashishni kuchaytirish to’g’risidagi qonunchilik hujjatlarining bajarilishi yuzasidan ta’sirchan va qattiq chora-tadbirlar ko’rish, ushbu ishni respublika huquqni muhofaza qilish barcha organlarining ustuvor vazifalari deb hisoblash, shuningdek, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarini attestatsiyadan o’tkazishni amaliyotga joriy etish vazifasi belgilangan. Ushbu maqsadlarda prokuratura, militsiya, adliya, bojxona va soliq qo’mitalari tizimlarida kadrlarni attestatsiyadan o’tkazish va ko’rsatib o’tilgan organlar xodimlari safining tozaligiga rioya etish bo’yicha maxsus inspeksiyalar tashkil qilish ko’zda tutilgan edi. Bundan tashhari, O’zbekiston Respublikasi Prokuraturasiga boshqa huquqni muhofaza qilish organlari bilan birgalikda Korruptsiyaga, uyushgan jinoyatchilikning boshqa turlariga qarshi kurashni kuchaytirish chora-tadbirlari Dasturlarini ishlab chiqish topshirilgan edi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 5-maydagi 180- sonli qarorida O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi to’g’risida Nizom tasdiqlandi. Ushbu Nizomning 8.9-bandiga muvofiq, o’z xavfsizligini, rejimni ta’minlash va davlat soliq xizmati organlarida Korruptsiya hollarining oldini olish uchun:
- soliq organlari mansabdor shaxslari tomonidan harazli maqsadlarda soliq to’lovchilarga nisbatan g’ayriqonuniy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan hollarni aniqlaydi va ularga barham beradi;
- soliq organlarida Korruptsiya hollarini aniqlashga, ularning oldini olish va ularga barham berishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqadi, tashkil etadi va ularni amalga oshirishda qatnashadi;
- soliq organlarida Korruptsiya hollari to’g’risidagi axborotni umumlashtiradi va tahlil qiladi, profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshiradi;
- soliq organlari tizimida Korruptsiya rivojlanishiga olib keluvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’radi;
- soliq organlari xodimlari xizmat vazifalarini bajarayotganda ularni noqonuniy tajovuzlardan himoya qilishni ta’minlash yuzasidan kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi;
- davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq haqidagi qonunlarga rioya etilishini nazorat qiladi;
- qonun hujjatlariga muvofiq soliq to’lovchi to’g’risidagi ma’lumotlarning sir saqlanishiga rioya etish ishlarini tashkil etishlari ko’rsatiladi.
2006-yilda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliya-iqtisodiy, soliq sohasidagi jinoyatlarga, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashishni kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti tashkil etildi. Ushbu departament to’g’risidagi Nizomda Departamentning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilangan: davlat soliq siyosati amalga oshirilishini ta’minlash, soliqqa tortish bazasini kengaytirish, soliq to’lovchilarning qamrab olinishi va hisobini to’liqligini ta’minlash, soliqlarni to’lashdan bo’yin tovlash, qochish mumkin bo’lgan kanallari va mexanizmlarini, "xufiyona" iqtisodiyotning shakllanishi yo’llarini, Korruptsiya holatlarini o’z vaqtida aniqlash va bartaraf etish.
Respublikada Korruptsiyani oldini olish borasida ko’rilgan samarali chora – tadbirlar natijasida juda ko’p qonunbuzarliklarning oldi olindi va davlat hamda jamiyat manfaatlari himoya qilindi.
O’zbekiston Milliy axborot agentligining ma’lumotlariga ko’ra, 2003-yilda O’zbekistonda soliq va valyuta qonunchiligini buzish faktlari yuzasidan 12 mingdan ziyod ma’muriy ish qo’zg’atilgan. Tezkor tadbirlar o’tkazish natijasida 200 dan ortiq soxta firmalar faoliyati ochib tashlandi, ular 100 mlrd. so’mdan ziyod tovar aylanishini yashirganliklari aniqlandi. Mamlakatga noqonuniy yo’l bilan tovar keltirish va uni ichki bozorda sotish bilan bog’liq 4 mingdan ko’proq qonunbuzarlik holatlari aniqlandi. Qonunbuzarlarga qarashli 4,14 mlrd. so’mlik tovar-moddiy boyliklar musodara etildi. Bundan tashqari, mingga yaqin davlat ro’yxatidan o’tmagan yashirin sexlar faoliyati tugatildi.
SHunday qilib, O’zbekistonda mustaqillik yillarida Korruptsiyaga va xufiyona iqtisodiyotga qarshi kurash uchun asos bo’lib xizmat qiladigan qonuniy va me’yoriy baza yaratildi va qonuniy hujjatlarning barchasi xalqaro me’yorlarga moslashtirildi. Bu o’z navbatida o’tish davrida Korruptsiya va xufiyona iqtisodiyotning miqyoslarini oldini olish imkonini berdi. Bu esa mamlakatda iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy barqarorlikni qaror topishi va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash uchun mustahkam zamin yaratdi.
Qisqacha xulosalar
1. Korruptsiya faqat bir ko’rinishda namoyon bo’ladigan hodisa bo’lmay, u jamiyat hayotining turli siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatlarini qamrab oladi. Korruptsiya shakllari xilma-xil bo’lib, ularga pora olishdan tortib amaldor xizmat vazifasini suiiste’mol qilib, jamiyat mablag’larini noqonuniy o’zlashtirishigacha kiradi.
2. Korruptsiya amalga oshirilayotgan islohotlarga qarshilik ko’rsatish ifodasi bo’lib, uning avj olishi davlatning konstitutsiyaviy asoslarini yemiradi, fuqarolarning huquq va erkinliklari buzilishiga olib keladi, jamiyatning ma’naviy- ahloqiy asoslarini yemiradi.
3. Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida Korruptsiyaga qarshi kurash borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Respublikada qisqa davr ichida Korruptsiyani oldini olish, unga qarshi kurash uchun qonuniy va me’yoriy asoslar yaratildi. Qonun va me’yoriy hujjatlar xalqaro me’yorlardan kelib chiqib ishlandi.
Nazorat savollari

1. 
   “Korruptsiya” iborasi nimani anglatadi?
   
2. 
   Korruptsiyaning kelib chihish sabablari nimada?
   
3. 
   Korruptsiya va jinoyatchilikning xavfsizlikka soladigan tahdidlari nimalardan iborat?
   
4. 
   Respublika Prezidenti I.Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida keltirilgan Korruptsiya va jinoyatchilik xavfsizlikka soladigan tahdidlarni aytib bering.
   
5. 
   O’zbekistonda Korruptsiyaga qarshi kurashda qanday tamoyillarga asoslanildi?
   
6. 
   Respublikada Korruptsiyaga qarshi kurash borasida qanday hujjatlar qabul qilindi?
   
7. 
   Korruptsiyaga qarshi kurashda soliq organlarining roli va o’rni qanday?
   
8. 
   Soliq organlaridan tashqari yana qanday tashkilot Korruptsiyaga qarshi kurash olib boradi?
   

Asosiy adabiyotlar

1. Karimov I.A. O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997
2. Vechkanov G.S. Ekonomicheskaya bezopasnostь: Uchebnik dlya vuzov. – SPb. Piter 2007.
3. Grigorьev L., M.Ovchinnikov. Korruptsiya kak prepyatstvie modernizatsii (institutsionalьnыy podxod) // Voprosы ekonomiki. №2, 2008, s.44 – 59
4. Gureev S. CHto izvestno o korruptsii v Rossii i mojno li s ney borotьsya? //Voprosы ekonomiki. №1, 2007, s.11 – 18
5. Popov Yu.N., Tarasov M.E. Tenevaya ekonomika v sisteme rыnochnogo xozyaystva . «DELO», «EKONOMIKA». M., 2005, s.33

1^ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.33

2^ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства. «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.61

3^ Shu manba, с.62

4^ “Аргументы и факты». №5, февраль, 2010, с.7

5^ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства. «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.64

6^ Экономическая безопасность России. Учебник. / Под общ. ред. акад. Сенчагова В.К. 2005, с. 771

7^ Экономическая безопасность России. Под общ. ред. акад. Г.Сенчагова. Москва. «ДЕЛО». 2005, с.764

8^Ortiqov A.A., Isaxodjaееv A.T., Shеstakov A.V. ?ufyona iqtisodiyot. Toshkеnt, 2002. 25 –b.

9^ Вводный курс по экономической теории. – М.: Инфра-М, 1997, 233-234 – бетлар.

10^ Попов Ю.Н. , Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.50

11^ Karimov I.A. «O’zbеkiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». – T.: “O’zbеkiston”, 1997, 16-b

12^Shu manba, 87-b.

13^ Колганов М. Особенности предпринимательства в переходной экономике. №1, 1999, 77-78-б.

14^ Karimov I.A. «O’zbеkiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». – T.: “O’zbеkiston”, 1997, 87-b

15^ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.24

16^Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.24

17^ Shu manba 26 –b.

18^ Manba:Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.28

19^ Manba:Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.28

20^ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства. «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.33

21^ Попов Ю.Н. , Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.76

22^ Qobilov Sh.R. , Abdullaеv N.B. Korruptsiya va xavfsizlik. T.: O’zbеkiston, 2006. 6 – b.

23^Shu manba, 6 – b.

24^Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T. : 1998. 88-95 – b.

25^ Karimov I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat qilishimiz lozim. Г Xalq so’zi. 2006, 11 fеvral

26^Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T.: O’zbеkiston, 2009, 53 – b.

27^Ахмеджонов А. Коррупция и ее влияние на экономику.// Экономическое обозрение. №7. 2004. с. 32

28^Qobilov Sh.R. , Abdullaеv N.B. Korruptsiya va xavfsizlik. T.: O’zbеkiston. 2006. 21 – b.

29^ Karimov I.A. «O’zbеkiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». – T.: “O’zbеkiston”, 1997, 88-92-b.

30^ Karimov I. A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T.: O’zbеkiston, 2009, 31 – b.

31^ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.45