8-mavzu. Havoyi bog`lovchilar. Ma’ruza rejasi

Havoyi bog`lovchilar
Havoyi ohak tarkibida 6% gacha giltuproq boʼlgan kalsiyli va magniyli karbonat togʼ jinslari: boʼr, ohaktosh, dolomitlashgan ohaktosh va dolomitlarni kuydirib olingan bogʼlovchi materialdir. Ohak bogʼlovchisi (kipelka) oq va qum rangida boʼlib, boʼlak-boʼlak holda hosil boʼladi.
Havoyi ohakka qoʼyilgan texnik talablar. jadval.1.

Ko`rsatkichlar	Каlsiyli ohak navlari			Маgnezolli va dolomitli ohak navlari				Gidratli ohak navlari
	1	2	3		1	2	3		1	2	3
Аktiv СаОМgО miqdori	90	80	70		85	75	65		67	60	50
So`nmagan zarrachalar miqdori	7	11			10	15	20		-	-	-

Havoyi ohak bogʼlovchisi quyidagi turlarda boʼladi: soʼndirilmagan maydalangan, soʼndirilgan gidrat (pushonka), ohak qorishmasi va ohak suti.
Ohak bogʼlovchisi tarkibidagi CaO miqdoriga nisbatan kalsityi, magnezialli va dolomitli boʼlishi mumkin. Kukun ohak tayyorlash uchun soʼndirilmagan ohak, domna shlaki, elektrotermofosforli shlak, aktiv mineral qoʼshimchalar bilan birga maxsus tegirmonda tuyiladi.
Ohak ishlab chiqarish. Havoyi ohak hom ashyosi asosini kalsiy karbonat (CaCO₃) tashkil etadi, shuningdek ozgina miqdorda dolomit, gips, kvarts, giltuproq va boshqalar aralashgan boʼlishi mumkin. Ohaktosh 900-1200^oC haroratda kuydirilib, imkoni boricha CO₂ gazi chiqarib yuboriladi:
СаСО₃СаОСО₂ (1)
Hozircha sinov tartibida ishlayotganligi sababli, natijani tekshirib oling. 
Ba’zi bir kamchiliklar bo’lsa administratorga murojat qiling yoki izoh yozib qoldiring.
MgCO₃MgOCO₂ (2)
Gipsning asosiy xossalari. Gips bogʼlovchisining zichligi 2,6-2,75 g/sm³, oʼrtacha zichligi toʼkilgan holatda 800-1100 kg/m³ va zichlangan holatda esa 1250-1450 kg/m³ atrofida boʼladi.
Gips bogʼlovchisining normal quyuqligi 50-70% suv sarfi bilan ifodalanadi va u gipsning maydalik darajasi va aralashmalarning miqdoriga bogʼliq boʼladi. Suv sarfini kamaytirish uchun gips bogʼlovchisi tarkibiga turli organik plastifikatorlar kiritish mumkin.
Kaustik magnezitning quyuqlanish davri 20 minutdan keyin boshlanishi va qotish oxiri 6 soatgacha boʼlishi shart. Kaustik magnezit 400, 500 va 600 (kg/sm²) markalarda ishlab chiqariladi. Siqilishdagi mustahkamligi 1000 kg/sm² boʼlishi mumkin. Kaustik dolomit tabiiy dolomit toshini (CaCO₃.MgCO₃) kuydirib olinadi. Tarkibida erkin holda CaCO₃ boʼlishi tufayli kaustik dolomit sifati kaustik magnezitga nisbatan pastroq boʼladi. Kaustik dolomit 100, 150, 200 va 300 markalarda ishlab chiqariladi.
Gips toshi zahiralari Oʼzbekistonda va boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan boʼlib, tarkibiy qismi jixatidan farq qiladi.
Gips bogʼlovchisi asosida kompozitsion qurilish materiallari, xususan gipskarton plitalarni ishlab chiqarishni yoʼlga qoʼyilishi bunday bogʼlovchilarni koʼplab ishlab chiqarishni taqozo etadi.
Gips bogʼlovchilari ishlab chiqarish usuliga koʼra past va yuqori haroratda pishirilgan turlariga boʼlinadi.
Past haroratda pishirilgan gips ikki molekulyar suvli gips toshini (CaSO_4*2H₂O) 110-1800 ^oS haroratda qisman suvini yoʼqotish hisobiga olinadi::
СаСО₄^*2Н₂ОСаSO₄^*0,5H₂O1,5H₂O (3)
Yuqori haroratda kuydirilgan gips (angidrit) bogʼlovchisi gips toshini 600-1000^oC haroratda kuydirib olinadi. Bu jarayon tufayli gips toshi tarkibidan suv butunlay chiqib ketadi va suvsiz kaltsiy sulfati (CaSO₄) hosil boʼladi. Hosil boʼlgan gips bogʼlovchisi -modifikatsiyadagi gips boʼlib, kukun maydalanganda tez qotuvchan bogʼlovchiga aylanadi (1-rasm).
Gips bogʼlovchisi avtoklavlarda 0,15-0,6 MPa bosim ostida, 95-1000^oS haroratda pishirilganda -modifikatsiyadagi CaSO₄*0,5H₂O hosil boʼladi. -modifikatsiyadagi gips bogʼlovchisi kukun holatigacha maydalanganda yuqori mustahkamlikdagi gips hosil boʼladi.  va -modifikatsiyalardagi gips bogʼlovchilari kristallari oʼlchamlari va xarakteri bilan farqlanadi.
-modifikatsiyadagi gips kristallari yirik, ignasimon va uzunchoq prizmatik holatda boʼladi. -modifikatsiyadagi gips bogʼlovchisi kristallari mayda va noaniq shakllarda boʼladi. Suyuq shisha kislotaga va yuqori haroratga bardoshli betonlar, silikat boʼyoqlar, gruntlarni zichlashtiruvchi kompozitsiyalar tayyorlashda ishlatiladi.