Azərbay can ssr dağliq
Yüklə 4,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IVFƏSlL
AZƏRBAYCAN SSR DQMV-NİN İQTlSADl HƏYATI. XALQ TƏSƏRRÜFATININ BƏRPA VƏ İNKlŞAFI (1946-1950-d illər) İkinci dünya müharibəsində Azərbaycan xalqı bütün iqtisadi, hərbi və mənəvi gücünü səfərbər edərək SSRİ-nin qalib çıxmasma öz layiqli tohfəsini vermış və XX əsrdə qəsbkarlığa və mürtəce qüvvələrin tarixi səlnaməsinə öz admı qızıl hərflərlə əbədi həkk edirmişdir. Azərbaycanm oğul və qızları faşizmə qarşı mərdliklə vuruşaraq 121 nəfər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adma layiq görülmüş, arxada çalışan əməkçilərimiz cəbhəyə böyük köməklik göstərmişdilər. Müharibənin bütün ağırlığını öz çiynində çəkən Azərbaycan xalqı öz milli sərvətlərinin xeyli hissəsini itirmişdir. Müharibə Azərbaycanm hər yerinə, o cümlədən onun ayrılmaz tərkib hissəsi
olan DQMV-nin bütün təsərrüfatma çox ağır zərbə vurdu. 1945-ci ildə vilayət sənayesində ümumi
məhsul istehsalı 1940-cı illə
müqayisədə təxminən 22 faiz aşağı diişmüşdü. Müvafiq illərdə ipək parça istehsalı 120 min m2-dən 93,6 min m2-ə, xam ipək 98 tondan 76,4 tona, pendir istehsalı 61 tondan 48 tona, şərab istehsalı 40000 dkl-dən 3120 dkl-ə, konyak istehsalı 1000 dkl-dən 780 dekletrə, taxta şalban 1300 m3- dən, 1014 m3-ə, əhəng 120 tondan 94 tona, mebel istehsalı 26 min manatdan 20 min manata enmişdi1. Müharibə illərində DQMV-də istehlak malları istehsalı kəskin surətdə aşağı düşmüşdü. 1945-ci ildə 1940-cı ilə nisbətön pambıq istehsalı 2,4 dəfə azalmış, əkin sahəsi 4 min hektardan 1,2 min hektara enmişdi. Barama istehsalı 114 tondan 72 tona, yun istehsalı 109 tondan 85 tona qədər azalmışdı. DQMV-də 1940-cı ildən 1945-ci ilin sonunadək 65
iribuynuzhı mal-qaranm sayı 87,6 min başdan 78,5 min başa, davarlarm sayı isə 160,4 min başdan 140,2 min başa enmişdi2. Kənd təsərrüfatmm maddi texniki bazası xeyli zəiflənmişdi. 1940-cı ildə Azərbaycanda əhalinin sayı 3304,1 min nəfər, o cümlədən bundan 151 min nəfəri DQMV-nin əhalisi idi. Əhalinin müharibəyə səfərbər edilməsi ilə bağlı əhalinin sayı 1945-ci ildə 17,65 faiz azalmışdı3. Müharibə dövründə Dağlıq Qarabağda fəhlə və qulluqçularm bacarıqh və işlək hissəsinin ön cəbhəyə səfərbər edilməsi ilə əlaqədar onlarm sayı 15 faiz aşağı düşmüşdü. Faşizm üzərində qələbədən sonra
Respublikamızda xalq
təsərrüfatı bərpa olunmağa başlandı. SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin 26 may 1945-ci il «Silah istehsalımn azaldılması ilə əlaqədar olaraq sənayeni yenidən qurmaq sahəsində tədbirlər haqqında»kı qərarmdan sonra Azərbaycanda sənayenin bərpası və inkişafı üçün mühüm tədbirlər görüldü. Belə ki, müharibə qurtardıqdan sonra müəssisələrdə 8 saatlıq iş günü və illik məzuniyyətlər bərpa edildi. Həmçinin 1945-ci il dekabrm 1-dən başlayaraq müharibə illərində istifadə edilməmiş məzuniyyətlərə görə pul kompensasiyasımn ödənilməsinə başlandı4. Sənaye və kənd təsərrüfatını müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırmaq məqsədilə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 1946-cı il martm 18-dək keçirilmiş birinci sessiyasmda 1946-1950-ci illəri əhatə edən dördüncü beşillik plan qəbul edildi5. 1945-ci illər sonlarmda Azərbaycan XKS qərarı əsasında xalq təsərrüfatınm inkişaf etdirmək məqsədilə DQMV-nin ümumi büdcəsi 41 milyoıı 294 min manat məbləğində təsdiq edilmişdir ki, bu da 1944-cü illə müqayisədə 12,2 faiz çox idi6. 66 DQMV-də dördüncü beşillik planda sənayenin bərpa və inkişaf üçün aşağıdakı tapşırıqların yerinə yetirilməsi planlaşdırılmışdı. 1950-ci ildə DQMV-nin sənayesi: 600 min kərpic, 800 min tikinti daşı, 1300 ton əhəng, 1 milyon 200 min ədəd kirəmid, 300 min kubmetr taxta, 18500 kubmetr oduıı, 28 min metr pambıq parça, 548 min metr ipək parça, 3,1 min kvadrat metr xalça, 60 min cüt ayaqqabı, 200 min cüt corab, 48 min ədəd trikotaj üst paltarı, 80 min ədəd trikotaj alt paltarı, 51 min ton yağ, 100 ton qənnadı malı, 110 dekaletr üzüm şərabı, 20 ton metal qab-qacaq və 1600 ədəd araba verməli idi7. Planda həmçinin, mövcud mexaniki emalatxana əsasmda
mexaniki zavod tikilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Dağlıq Qarabağda tikiləcək həmin zavodun 3 sexi - mexaniki, tökmə və avtomabil təmiri sexləri - 1950-ci ilin sonunda başa çatdırılmalı və sonrakı beşilliklərdə yeni sexlər yaradılmalı idi8. Bünövrəsi 1945-ci ilin ortalarından qoyulan Xankəndi ağac emalı fabriki qısa bir müddətdə başa çatdırılmalı idi. Həmçinin sonralar DQMV-nin mərkəzinə çevrilmiş Xankəndi şəhərində yeni əhəng zavodu, kirəmid kərpic zavodu, faner sexi, «Qarabağ Çaxır Tresti» üçün şərab anbarı və yeni mətbəə binası tikmək planlaşdırılmışdır9. DQMV-nin sənaye işçiləri qarşıya qoyulan vəzifələrin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün bütün güclərini səfərbər etməyə başladılar. Vilayətdəki rezin sənayesi, yağ pendir sənayesi, tikinti ləvazimatı, meşə emalı, toxuculuq, tikiş, gön-dəri, yeyinti və başqa sənaye müəssisələri 1946-cı ildə Bakıdan gətirilmiş avadanlıqlar hesabma yenidən qurularaq təmir olundu. Artıq 1947-ci ildə DQMV-də sənayenin ayrı-ayrı sahələrində xeyli irəliləmələr diqqəti cəlb edirdi. Bu isə öz növbəsində Azərbaycan hökümətinin bölgəyə olan xüsusi diqqətindən irəli gəlirdi. 67
Dağlıq Qarabağda inkişaf etmiş sənaye sahətarindən biri ipək emalı sənayesi idi. Qarabağ ipək emalı sənayesi 1947-ci ildə planı 121,3 faiz yerino yetirmişlər10. 1950-ci ildə isə Dağlıq Qarabağ ipəkçiləri mərkəzə məlumat verib planı artıqlaması ilə və vaxtmdan əvvəl yerinə yetirməsi haqda məlumat vermişdilər. Əgər 1940-cı ildə Q arabağ ipək kombinatı dövlətə 98 ton xam ipək vermişdilərsə 1950-ci ildə bu rəqəm 120 tona çatmışdır’1. Həmçinin müvafiq illərdə ipək parça istehsalı 120 min kvadrat metrdən 163 min kvadrat metrədək artmışdır12. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev çıxışlarından birində 1946-1950-ci illəıi təhlil
edərək belə
qiymətləndirmişdir: «Müharibədən sonrakı illərdə
respublikamız iqtisadiyyat və mədəniyyətin yeni yüksəliş mərhələsinə qədəm qoydu. Artıq 1948-ci ildə respublika sənayesi müharibədən əvvəlki səviyyəni ötmüş, ...energetika və su təsərrüfatı tikintiləri genişlənmiş, kənd təsərrüfatmm maddi
texniki bazası
xeyli möhkəmlənmişdir»13. DQMY-nin sənayesi əsasən kənd təsərrüfatı xammalı emal edir. Vilayətin səııaye məhsulunun yarıdan çoxunu yeyinti sənayesi, əsasən şərabçılıq verir. 1946-1950-ci illərdə dövlətimizin bölgəyə ayırdığı vəsait hesabma vilayətdə şərab-spirt sənayesi də sürətlə inkişaf edib genişlənirdi. Burada fəaliyyət göstərən konyak spirt zavodu, şərab və konyak zavodları, spirtsiz içkilər zavodu, likor zavodu və başqa zavodlar 1946-cı ildə yenidən qurularaq başa çatdırılmışdır’4. Həmin zavodlar əsasmda yaradılmış «karvintrest» müəssisələrinin gücü ildən-ilə artırılmışdır. «Karvintrest»in buraxdığı məhsulların tam olmayan siyahısı - adi şərab, şirin şərab, konyak, spirt-rektifikat, tut spirti, üzüm spirti, texniki spirt, bəhməz, meyvə suları, turşaşirin içkilər, qazlı su və 68 sair bu kimi məhsullar DQMV-də spırt sənayesinin nə qədər güclü inkişaf etdiyini göstərir. DQMV-də 1946- 1950-ci illərdə spirt-şərab sənayesinin inkişafmı aşağıdakı rəqəmlərdən də görmək olar. Belə ki, 1940-cı ildə vilayətdə 40 min dkl. şərab istehsal edilmişdirsə, 1950-ci ildə şərab istehsalı 4 dəfədən çox artaraq 165 dkl. olmuşdur. Həmçinin müvafiq illərdə konyak istehsalı 1000 dkl-dən artıb 6000 dkl-ə çatmışdır15. 1946-1950-ci illərdə DQMV-də tikinti ləvazimatı sənayesi də genişlənirdi. Kərpic, kirəmit, əhəng və mexaniki təmir zavodlarmm məhsullarından təkcə vilayətin ərazisində deyil qonşu rayonlarda da istifadə olunurdu. Bəhs edilən dövrdə DQMV-də iki böyük müəssisə yaradıldı. Bunlardan biri ağac emalı fabriki idi ki, həmin fabrik vilayət əhalisinin mebelə olan ehtiyacım tam ödəyirdi. Əgər 1940-cı ildə DQMV-də 26 min manatlıq mebel istehsal edilmişdiirsə, 1950-ci ildə bu göstərici 173 min manata çatmışdır16. Eyni zamanda taxta zavodunun da işə düşməsi tikintinin inkişafına təkan verdi. Bölgədə taxta şalban istehsalı 1940-cı ildə 1,3 min kubmetrdən, 1950-ci ildə
2 min
kubmetrədək yüksəlmişdi17. DQMV-də yerli sənayenin daha böyük siirətlə inkişafı üçün hər cür şərait mövcud idi. Bu, ilk növbədə Azərbaycan hökümətinin bölgəni yeni texnika və ixtisaslı kadrlarla təmin etməsi, ayrılan vəsaitin miqdlarmm ildən- ilə artırılması ilə bağlı idisə, digər tərəfdən bölgədə bir sıra mədən yataqlarınm tapılması ilə əlaqədar idi. 1946-1950- ci illər ərzində DQMV-də çox böyük miqdarda mərmər, sement, İslandiya şpatı, litoqrafiya daşları, gil, təbaşir və sair yataqlar aşkar edilmiş və yerli sənayenin inkişafma təkan vermişdir. Dağlıq Qarabağ sənət kooperasiyası 100 çeşiddə məhsul buraxırdı. Yerli meşə materiallarmdan, cır 69
meyvələrdən və sair istifadə əsasmda külli m iqdarda çoxişlənən mallar istehsal olımurdu18. Təsadüfı deyildir ki, DQMV-nin sənət kooperasiyası ittifaqınm müəssisələri araba və kirəmid istehsalı cəhətdən 1950-ci ilin göstəricilərinə görə Azərbaycanda birinci yeri tutmuşdur19. 1946-1950-ci illər ərzində DQMV-də yeni artellər, tikinti materialları, saxsı qab, trikotaj mallar, corab, ayaqqabı, mebel, şirniyyat və sair ıstehsal edən
emalatxanalar açılmışdır. Bəhs edilən dövr ərzində vilayətdə sənət və əlillər kooperasiyasmm buraxdığı məhsullar 8,5 dəfə, fəhlələrin sayı isə 25 dəfə artmışdır. Burda fəaliyyət göstərən mexaniki zavod isə ildən ilə böyüyərək vilayətin kolxoz və müəssisələrinin ehtiyaclarmı ödəyirdi. Digər sənaye sahələrindən olan xalça toxunması, yağ-pendir sənayesi, asfalt-beton istehsalı və çörək zavodunun da işində böyük irəliləyişlər diqqəti cəlb edirdi. Təkcə pendir istehsalmdakı artım 1940-ci ildəki 61 tona qarşı 1950-ci ildə 113 tona çatmışdır20. 1950-ci ildə 1940-cı illə müqayisədə DQMV-də sənayenin necə ınkişaf etdiyini aşağıdakı cədvəldən də aydm görmək olar:
Yüklə 4,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|