Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi

O’yin faoliyati nazariyasi
Bolaning ongida uni qurshab turgan voelik tug’risidagi xilma-xil o’yin faoliyatini takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M.Aksarinaning ta'kidlashicha, o’yin uz-o’zidan vujudga kel­maydi, buning uchun kamida uchta sharoit bulishi lozim:
a) taassurotlar tarkib topishi;
b) xar xil kurinishdagi o’yinchoklar va tarbiyaviy ta'sir vositala­rining muxayyoligi;
v) bolalarning kattalar bilan tez tez muomala va mulokotga kiri­shuvi. Bunda kattalarning bolaga bevosita ta'sir kursatish uslubi xal kiluvchi rol uynaydi.
D.B.Elkonin uz tadqiqotida rolli o’yinning syujeti bilan bir qatorda, uning mazmuni ham mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha, o’yinda bola kattalar faoliyatining asosiy jixatini aniqrok aks et­tirishi o’yinning mazmunini tashkil qiladi.
A.P.Usovaning tadqiqotlarida ta'kidlanishicha, rolli o’yin ishti­rokchilarining safi yosh ulgayishiga qarab, jinsiy tafovutlarga bino­an kengayib boradi:
a) uch yoshli bolalar 2-3 tadan guruhga birlashib, 3-5 daqiqa birga uynay oladilar;
b) 4-5 yoshlilar guruhi 2-5 ishtirokchidan iborat bulib, ularning hamkorlikdagi faoliyati 40-50 dakika davom etadi, o’yin davomida katnashchilar soni ortib ham boradi;
v) 6-7 yoshli bolalarda rolli o’yinni guruh yoki jamoa bulib bir­ga uynash istagi vujudga keladi, natijada avval rollar taqsimlanadi, yyinning koidalari va shartlari tushuntiriladi (yyin davomida bola­lar bir-6irlarining xarakatini katgik nazorat qiladilar).
Eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha hammasining eng muxim jixatlarini shakllantirishda yyinlar katta rol yynaydi. Bogcha yosh davrida xarakatining usishida yyinning ta'si­ri haqida gap borganda avvalo shuni aytish kerakki, birinchidan, óyinni tashkil qilishning o’zidayoq mazkur yoshdagi bolaning xarakatini ustirish va takomillashtirish uchun eng kulay shart-sharoit yaratadi. Ikkinchidan, yyinning bola xarakatiga ta'sir etishini saba­bi va xususiyati shuki, xarakatning murakkab kunikmalarini sub'ekt aynan yyin paytida emas, balki 6evosita mashgulot orqali uzlashtiradi. Uchinchidan, yyinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi. Shu boisdan yyin faoliyati xatti-xarakatni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta'minlovchi mustakil maksaadra aylanadi.
Bolalar laboratoriya sharoitiga nisbatan yyinlarda kynrok suzlarni eslab kolish va esga tushirish imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini idpok ochishga yordam beradi. Tajribada yigilgan ma'lumotlarni taxlil qilish kuyidagicha xulosa chikarish imkonini beradi
a) óyinda bola tomonidan ma'lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi;
b) shu boisdan personajning nutk boyligini egallash, xatgi­-xarakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada oldinrok paydo bo’ladi va oson amalga oshadi.
VI.Z. Bola ruxiy rivojlanishida o’yinning ahamiyati
O’yin fakat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay balki bolaning xulq-atvoriga ham ijobiy ta'sir kursatadi. Bogcha yoshidagi bolalarda óz xulqini boshqarish kunikmalarini tarkib toptirishga boglik psixologik muammoni urgangan Z.V.Manuylekoning fikricha, biror maqsadra yu-naltirilgan mashgulotga nisbatan yyinda xulq kuknikmalarini oldinroq va osonroq egallash mumkin. Ayniksa, bu omil bog’cha yoshi davrining xususiyati sifatida o’zining yorkin ifoda­sini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda óz xulqini o’zi boshqarish ko’nikmasi yyin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda ham qariyb baravarlashadi. Ba'zida ular ayrim vaziyatlarda, masalan, mu­sobaqa paytida yyindagiga qaparanda yuqoriroq ko’rsatkichga ham eri­shishlari mumkin. Yuqoridagi muloxazalar asosida umuman aytganda, yyin va yyin faoliyati bolada óz xulqini boshqarish kunikmalarini shakllantirish uchun muxim ahamiyat kasb etadi.
Bolaning aqliy usishi haqida fikr yuritilganda, shuni ham aytib utish kerakki narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash xolatidan kelib chiqib, sub'ekt yyin paytida faol qapakat qilishga urinadi. Chunki u moddiy narsalarga asoslangan harakat rejasidan ta­savvur qilinayotgan. fikr yuritilayotgan jismlar moxiyatini aks ett­iruvchi xarakat rejasiga utadi. Bola jismlarning moddiy shaklidan birdaniga xayoliy kyrinishga utishida unga tayanch nuqtasi bo’lishi ke­rak, voxolanki shunday tayanch nuqtasi vazifasini utovchi nar­salarning aksariyatidan yyinda bevosita, ob'ekt sifatida foydalaniladi. O’yin faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alo­matlarni aks ettiruvchi sifatida emas, balki ana shu tayanch narsalar tugrisida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi xarakatning yakkol narsa bilan boglik jixatini aks ettiradi.Yuqorida aytilganidek, narsa bilan yyin xarakatlarining takomilla­shuvi xarakat shakli xususiyati, bosqchi kabilarni qisqartirish va umumlashtirish xisobida amalra oshiriladi. O’yin xarakatlarining kisqarishi va umumlashuvi ularning aqliy kurinishidagi mantikan iz­chil yigiq shaklga utishning asosini tashkil qiladi.
Psixolog J.Piaje óyinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e'tibor bilan qarab, bu ish ramziy ma'noli tafakkur shaklla­nishining tayanchi, degan xulosaga keladi. Lekin bu xulosa vaziyatni aks ettirishning birdan-bir tugri yuli ekanligini bildirmaydi. Shuning uchun narsaning nomini uzgartirish bilan bolada tafakkur va akl­ zakovat usishini kutish ham mantiqqa mutlaqo ziddir. Aslida narsa­larni qayta nomlash emas, balki óyin xarakatlarining xususiyatini uzgartirish bolaning aqliy usishiga sezilarli ta'sir utkaza oladi. Darxakiqat, o’yin faoliyatida bolalarda xarakatning yangi kurinishi, ya'ni uning fikriy, aqliy jixati namoyon bo’ladi va shuning uchun yyin xarakatlarini shakllantirish jarayonida bolada fikrlash faoliyati­ning dastlabki ko’rinishi vujudga keladi. Bolaning aqliy kamol topi­shida yoki uning umumiy kamolotida yyinnin muxim ahamiyat kasb etishi xuddi mana shu dalil orqali óz ifodasini topadi.Bola yyin faoliyatida maktab ta'limiga tayyorlanib boradi, shu boisdan, unda aqliy xarakatlarning yakkol shakllari tarkib topa bosh­laydi. Rolli yyin faqat aloxida olingan psixik jarayon uchun ahamiyatli emas, balki bolada shaxs xususiyat va fazilatlarini shakl­lantirishda ham zarurdir. Binobarin, katta yoshdagi odamlar rolini tanlab, uni bajarish bolaning xissiy-tuygularini kuzgatuvchilar bilan uzviy boglik xolda namoyon bo’ladi. Chunki yyin davomida bolada xar xil xoxish va istaklar tugila boradi, bular boshqa narsalarning tashki alomatlari o’ziga rom etishi sababli hamda bolaning ixtiyoridan tashqari, tengdoshlarining ta'siri ostida tugiladi.
Bola bog’cha yoshiga etgach, uning psixik taraqqiyotida jiddiy o’zgarishlar yuzaga keladi.Chunki xuddi ana shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyati kuchaya boshlaydi.Bogcha yoshidagi bolaning baorcha psixik jarayonlari jadal rivojlana borib uning tashki muxit bilan munosabatlarida anchagina o’zgarishlarni yuzaga keltiradi. Bogcha yoshidagi davrda ayrim psixik jarayonlarning rivojlanishi bilan birga ularning shaxsi va shaxsiy xislatlari ham tarkib topa boshlaydi.
Bogcha yoshidagi bolalar uchun mavxum nazariy faoliyatning,ya’ni neazariy yul bilan bilish faoliyatining bulishi mumkin emas. Bu yoshdagi bolalarning atrofdagi narsalarni bilish faoliyatlari fakat bevosita xarakat shaklida bo’ladi. Bolalar atroflaridagi kattalar uchungina mansub bulgan,xali o’zlarining kuchlari ham,akllari ham etmaydigan juda kup narsalarni faqat o’yin faoliyati orqali uzlashtiradilar. O’yin orqali vokeylikdagi narsa va xodisalarni biladilar.O’yin tevarak atrofdagi narsalarni bilish vositasi emas balki kudratli tarbiya vositasihamdir. Bolani o’yin orqali ijtimoiy foydali, ya’ni yuksak insoniy xislatlarni ham tarbiyalash lozim.
Professor E.A.Arkin bog’cha yoshidagi bolalar o’yinining kuyidagi taxminiy klasifikatsiyasini beradi.
1.Bolalarning ma’lum psixik jarayonlarni takkomillashtirishga karatilgan o’yinlar:
A)xissiy sezgi organlarini takkomillashtiruvchi o’yinlar;
B)xarakatli(sport o’yinlar);
V)estetik o’yinlar;
2.Texnikaviy o’yinlar;
A)industrial o’yinlar;
B)kishlok xujaligi o’yinlari;
V)kasb bilan boglik o’yinlar;
G)kurilish o’yinlari;
3.Xayotiy va ijtimoiy-siyosiy o’yinlar;
A)oila xayotiga doir o’yinlar
B)bog’cha maktab o’yinlari;
V)ijtimoiy xayot bilan boglik o’yinlar;
G)ijtimoiy siyosiy o’yinlar;
4. Xarbiy o’yinlar.
A) kizil askar o’yini ;
B) matros o’yini;
V)urush o’yini;
5.Dramatik o’yinlar
A)teatr o’yini;
B)kino o’yini;
V)tsirk o’yini.
Ma’lumki didaktik o’yinlar(loto rasmli kubiklardan xar turli kurinishlar chikara olish ,son sanok, mozaika, shashka, topishmoklar kabi) bog’chada maxsus programma bilan olib boradigan mashg’ulotlarni muvafoqiyatli o’tkazishga ko’p jixatdan yordam beradi.
Bolalar bog’chada asosan syujetli va rollarga bulinib uynaladigan o’yinlarni uynaydilar.Rollarga bulib uynaladigan o’yinlarda bolalar tevarak –atrofdagi muxitdagi narsalarni aks ettiradilar.
Shunday qilib turli yoshdagi bog’cha bolalarining o’yin faoliyatlari ularning barcha aks ettirish, ya’ni psixik jarayonlarini, aqliy imkoniyatlarini, shaxsiy psixologik sifatlarini, xarakter xislatlarini tarkib toptirib, rivojlantiradi.
2. Bogcha yoshidagi bolalarni aqliy, axloqiy va xususan, estetik jixatdan tarbiyalashda tasvirlash faoliyati juda katta yordam beradi. Shuning uchun ham bog’cha yoshidagi bolalarning tasvirlash faoliyatlarini xar doim maqsadga muvofik ravishda pedagogik jixatdan tugri va kizikarli tashkil qilishga e’tibor bilan karash zarur. Bogcha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida tasvirlash faoliyatlarining roli kattadir. Bogcha yoshidagi bolalar o’zlarining tasvirlash faoliyatlarida ham qandaydir gayri tabiiy,xayoliy narsalarni emas balki tashki muxitni ,undagi narsalarni ,jonivorlarni aks ettirishga intiladilar.
Bogcha yoshidagi bolalar rangli kalamlar, rangli buyoqlar bilan rasm chimzish va rangli qogozlardan turli aplikatsiyalar tayyorlash bilan uzoq muddat davomida shugullanishni yoqtiradilar.Bolalarning tasvirlash faoliyati xayol va xissiyot jarayonlariga jiddiy ta’sir qiladi. Tasvirlash faoliyati orqali qilingan ishlarini chizgan rasmlarini ko’zga kurinadigan joyga namoish qilib quyadilar.
Bolalarning tasvirlash faoliyatlari asosan órta va katta gruppadan boshlanadi. Shuni ta’kidlab ótish joizki bog’cha yoshidagi bolalarning ko’rish yasash o’yinlari ularning kuzatuvchanligi va tafakkurning rivojlanishida aloxida ahamiyatga egadir. Xar xolda ko’rish yasash faoliyati bolalarning idroki, diqqati, kuzatuvchanligi, xotirasini hamda tafakkur qilish jarayonlarini rivojlantirishga yordam beradi.