Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 154 -
edam cəzası zamanı 
«qanın yerə tökülməməsi» (bu gün də yaşayan daha bir 
ideomatik ifadə) və ruhun bədəni sərbəst tərk edə bilməsi üçün boynu vurulmur, 
kiriş və ya çilə (dəri, heyvan bağırsağı, yaxud ipək saplardan hörülmüş yay 
qaytanı) ilə boğdurulurdu. Qədim türk savaş sənətində, o cümlədən sak-skif, 
massaget  tayfalarında  qatı  düşmənin 
«qanını  içmək»  (növbəti  ideomatik 
ifadə)  onun  ruhunun  əbədi  məkanında  dinclik  tapmasını  əngəlləmək, 
«qan 
qarışdırmaq» isə indiki kimi insanlar arasında bədən, ruh və əcdad birliyinə 
nail olmaq demək idi. 
Sak/skiflərin andiçmə mərasimi. Küloba, Krım
Hələ qədim sak və hunlardan qalan «and içmək» mərasimi zamanı tərəflər 
bir-bir ovuclarını çərtib qanını kasadakı at, inək, dəvə südünə, qımıza və ya 
şəraba damızdırır, ağaqqallardan ibarət şahidlərin iştirakı ilə «qan qardaşı» 
kimi bağlanmış əhdə əbədi sadiq qalacaqlarını bəyan edərək, növbə ilə ondan 
içirdilər. Belə hesab edilirdi ki, and içməklə yaranan qohumluq bağları daha 
möhkəm  və  qırılmazdır.  Həmin  mərasimdə  içilən  süd  ortaq  ana  südünün 
rəmzi olduğu üçün yeni qan-süd qardaşlarının ailələri arasında nigah halları 
yolverilməz  idi  və  böyük  günah  sayılırdı.  İstənilən  halda  andı  pozanı, 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 155 -
ona  xəyanət  edəni  ən  ağır  cəza  -  ölüm  hökmü,  «qanının  yerə  tökülməsi» 
gözləyirdi. Bu hökm isə məhz digər andlılar tərəfindən icra olunurdu. Heredot 
sak-skiflərin andiçmə mərasimini belə təsvir edir: 
«Böyük gil qaba müqavilə 
iştirakçılarının qanı ilə qarışdırılmış şərab tökülür. Sonra həmin qabın 
içərisinə  hərə  öz  döyüş  silahını  –  qılıncını,  oxu,  baltanı  və  mizrağını 
qoyur. Daha sonra uzun-uzadı dualar oxunur və iştirakçılar - müqavilə 
bağlayanlar,  mərasimdə  olan  ağsaqqallar  o  şərabdan  içirdilər».
80
  Ak/
skiflərin  andiçmə  mərasimi  Krımdakı  Küloba  skif  kurqanında  (e.ə.  IV  əsr) 
aşkar olunmuş qızıl lövhə üzərində də təsvir olunmuşdur. 
Elə isə mərasim zamanı silahlarının kəsici-deşici hissələrini südün və ya 
şərabın  içərisinə  batırıb  and  içərkən,  görəsən,  nə  deyirdilər?  Sak-skiflərin 
söylədikləri and mətni qorunub-saxlanılmasa da, onun variantlarından, daha 
dəqiq  desək,  deyim  tərzlərindən  birinə  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  eposunda 
rast  gəlirik.  «Uşun  Qoca  oğlu  Səgrək  boyu»nda  silah  və  andlı  arasında 
yaranan bağlılıq, şəxsi silahın şahid və cəza vasitəsi kimi göstərilməsi belə 
ifadə  olunur: 
«Mən  qılıncıma  doğranayım,  oxuma  sancılayım!  Oğlum 
doğmasun, doğarsa, on yaşına varmasun…». Qılıncla bağlı and dastanın 
«Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu»nda da vardır.
81
 Amerikalı türkoloq Piter 
Qolden  əski  türklərin  və  irandilli  xalqların  analoji  andiçmə  mərasimləri 
arasında fərqi belə izah edir: 
«And içməyə fars dilində «sokand xurdan» 
deyilir. Bu, daha qədim olan «sovkand xvartan» (kükürd yemək) ifadəsinin 
törəməsidir. Görünur, qədim iranlıların adətinə görə, əhd bağlanarkən 
bəzi acı maddələr yeyilərdi. Türklər isə əhdi (andı) bilavasitə içirdilər».
82
 
P.Qoldenin  bu  fikirləri  sak-skif  mərasimlərinin  kökündə  qədim  türk  adət-
ənənələrinin dayandığını bir daha göstərir. 
Cənubi  Azərbaycandakı  «Qızqapan»  mağara-məbədindəki  barelyef  tarixi 
Azərbaycan  torpaqlarında  andın,  xüsusilə  silaha  and  içmənin  qədim  tarixi 
köklərə  malik  olduğunu  əyani  şəkildə  göstərir.  Barelyefdə  Midiya  və  skif-
sak  hökmdarlarının  qədim  türk  ənənələrinə  uyğun  andiçmə  və  silah  (yay-ox) 
mübadiləsi mərasimi təsvir olunmuşdur. Maraqlıdır ki, hər iki  hökmdar əllərində 
kompozit (qatı) saka yayı tutmuşdur. Qeyd edək ki, Heredot Araz çayı sahillərində 
yaşayan massagetləri skiflərlə eyniləşdirmiş, onların bir çox adət və ənənələrinin 
80 
Геродот.  «История», ОЛМА-ПРЕСС Инвест, 2004
 
81 
 «Dədə Qorqud Kitabı. Ensiklopedik lüğət».  Bakı, 2004.
82 
 П.Голден. «Религия кипчаков средневековой Евразии. Степы Европы в эпохи Средневековья», 
Т.6. Донецк, 2008.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 156 -
ortaq olduğunu bildirmişdir. Strabon isə «Coğrafiya» əsərində sak və massagetlərin 
«kobud, döyüşkən, lakin təmizqəlbli və anda sədaqətli» olduqlarını yazırdı. 
Cənubi Azərbaycandakı «Qızqapan» mağara-məbədindəki
 barelyefin sxematik  təsviri
Başqa  bir  misal.  XII  əsrin  sonlarında  yəhudi  səyyahı  Regensburqlu 
Petaxiya  Dnepr  çayı  sahillərində  qıpçaqların  bəzi  adət-ənənələri,  eləcə  də 
onların  «yadellilər»  -  digər  xalqların  nümayəndələri  ilə  bağladıqları  and 
müqavilələrini təsvir etmişdir. Səyyah belə müqavilələrlə özünə yerli bələdçi 
seçərkən  tanış  olmuşdur: 
«Bu  ölkədə  heç  kəs  bələdçisiz  gəzmir.  Bələdçi 
tutarkən aralarında belə bir müqavilə bağlanır. Yola çıxan kəs iynə ilə 
barmağını  qan  çıxanadək  deşib  bələdçisinə  uzadır.  O  isə  barmaqdan 
qanı sormaqla sahibi ilə qan qardaşı olur. Bu xalqın başqa bir andiçmə 
adəti  də  vardır.  İnsan  sifəti  görkəmində  olan  mis  və  ya  dəmir  qab 
maye ilə doldurulur. Səyyah və bələdçi növbə ilə həmin qabdan içirlər. 
Bundan sonra bələdçi heç vaxt sahibinə xəyanət etməyəcəkdir».
83
 Qeyd 
edək ki, skiflərdə müxtəlif mərasimlər zamanı insanın (qatı düşmənin) kəllə 
sümüyündən hazırlanmış piyalələrdən də istifadə edilərdi. 
Semantika  baxımından  «müttəfiqlik»  bildirən  «qoşa  ox»    damğa 
83 
 А.Юрченко. «Клятва на золоте: тюркский вклад в монгольскую дипломатию» // Тюркологиче-
ский сборник, 2007–2008. М., 2009.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 157 -
işarəsindən fərqli olaraq, «əbədi birlik» kimi yozulan «and»   damğasının 
sadə variantları -     işarələrinə Qərbi Azərbaycandakı Göyçə (Geğam) 
qayaüstü  təsvirlərində,  hun,  sarmat,  qazax,  özbək,  krım  tatarlarının  damğa 
nişanlarında da geniş rast gəlinir. Bu gün də Azərbaycanın cənub hissəsində 
-  Muğan  düzündə  yaşayan,  eləcə  də  Qərbi Azərbaycan  mənşəli  olan  yaşlı 
qadınların alın, bilək və qollarında bu damğanın döymə təsvirlərinə   hələ də 
təsadüf olunmaqdadır. Yaşlı insanlar onu «Allahın nəzəri həmişə üstümüzdə 
olsun» kimi yozurlar.
Qədim  türklərdə  and  mərasiminin  sadələşdirilmiş,  insan  qanı  ilə  deyil, 
qurbanlıq heyvanların kəsilməsi ilə kifayətlənən variantları da mövcud idi. 
XII-XIII  əsrlərə aid olan «Yuan-çao bi-şi» («Monqolların gizli tarixi») Çin 
salnaməsində türk tayfalarında bu mərasimin icrası haqqında bildirilir: 
«Xan 
Tuğrul özü ilə yüz döyüşçü götürüb kereylərin yaxşı tanıdıqları Yesukey 
bahadırın  düşərgəsinə  yollandı.  Onlar  Tula  çayının  sahilində,  Tünek 
meşəsində ayğır kəsdilər, bir-biri ilə əbədi dost olacaqlarına and içdilər. 
Beləliklə, And  (andı,  andlı)  oldular».
84
 Yuxarıdakı  sitat  «and»  kəlməsinin 
etimoloji  izahına  da  müəyyən  aydınlıq  gətirir,  məhz  qardaşlaşan,  qanla 
möhkəmlənən  müttəfiq  tərəflərin  belə  adlandırıldıqlarını  göstərir.  Qurban 
kəsib  (qan  töküb)  ətini  şahidlərə  paylamaqla  müşayiət  edilən  «qan  qardaşı 
olmaq» mərasimi Azərbaycan, Anadolu, kumık, qaraçay və balkar türklərində 
bugünədək qorunub-saxlanılmışdır.
İbtidai  hüquq  sistemi  ənənələri  və  əski  inanclar  əsasında  yaranmış  bu 
işarənin tərsinə çevrilmiş variantı Mərv hakimi Arqun xanın şəxsi damğası 
olmuşdur. Sonralar türk tayfalarının birgə andı – sarsılmaz birliyi sayəsində 
böyük zəfərlər qazanmış Əmir Teymurun möhür və bayrağını da bəzəmişdir. 
1403-cü  ildə  Kastiliya  və  Leon  kralı  III  Henrixin  səfiri  Rui  de  Klavixo 
Teymurun  sarayında  olarkən  bu  rəmzi  görmüş  və  onu  belə  şərh  etmişdir: 
«Möhürdəki  hər  bir  dairə  dünyanın  tərəflərini,  onun  sahibinin  həmin 
torpaqlara  hökmranlığını  bildirir».  Macar  alimi Armini  Vamberi  (1832-
1913) «Əmir Teymur» əsərində hökmdarın bayrağı üzərində həmin damğanın 
təsvir olunduğunu və altında «Güc ədalətdədir» sözlərinin yazıldığını qeyd 
etmişdir. Sonralar bu damğanın tərs çevirilmiş variantı Səmərqənd şəhərinin 
gerbi 
  olmuşdur.
85
  «And»  işarəsinin  daşıdığı  sakral  məna  görkəmli  rus 
84 
 И.Кабышлы. «Тюркский мир. История тюрко-монголских народов». Алматы, 2007.
85 
 «Гералдика Самарканда», http://www.e-samarkand.narod.ru/gerb.htm.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 158 -
rəssamı  və  ezoteriki  Nikolay  Rerixin  (1874-1947)  də  diqqətini  cəlb  etmiş, 
«Sülhün  bayrağı»  əsərində  həmin  damğanın  təsvirini  vermişdir.  Görünür, 
rəssam bu işarə ilə Mərkəzi Asiyaya və Tibetə ekspedisiyaları zamanı tanış 
olmuşdur.
1. Səmərqənd şəhərinin gerbində and damğası (1890-cı il). 
2.Nikolay Rerix. «Sülhün bayrağı». 1931-ci il.
Qədim türk dillərində kökündə «and» sözü dayanan və onun etimologiyası 
ilə  əlaqəli  olan  «anta»,  «anda»,  «andi»,  «andı»  kəlmələri  «qorumaq», 
«mühafizə  etmək»,  «keşik  çəkmək»  anlamlarını  verir.
86
  Qərbi  Azərbaycan 
ərazisindəki çoxlu sayda türk toponimləri arasında kökündə «and» kəlməsi 
dayanan yer adları da vardır. Tarixi Azərbaycan torpaqlarında «and» mərasimi 
ilə əlaqəli toponim haqqında ilk məlumata Assuriya hökmdarı II Sarqonun 
(e.ə. 720-705-ci illər) kitabələrində rast gəlirik. Burada Cənubi Azərbaycanda, 
indiki Qızılüzən çayı hövzəsində Andiya əyalətinin adı çəkilir. Erməni tarixçisi 
Favst Buzand (V əsr) Alagöz dağının ətəklərində Andzin kəndinin olduğunu 
bildirir. Naxçıvandakı Əndəmic (And-Əmiç) kəndinin adının yozumunda da 
«and» sözü dayanır. Qərbi Azərbaycanın Vedibasar və Dərəçiçək mahallarında 
da Andi kəndləri mövcud olmuşdur.
87
And damğa işarəsinə xristian dini rəmzləri içərisində   və 
  şəklində 
rast  gəlinir.  Maraqlıdır  ki,  onların  kilsə  yozumları  işarənin  qədim  türk 
semantikasına çox yaxındır və «Ata, Oğul, Müqəddəs ruh» (üç unqum) arasında 
əbədi ittifaqın simvolu» kimi izah edilir. Bundan başqa, xristianlığın əsas kilsə 
86 
 Э.Севортян. «Этимологический словарь тюркских языков», том I. Москва, 1974.
87 
 B.Budaqov, Q.Qeybullayev. «Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponomlərin izahlı lüğəti». Bakı, 1998.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 159 -
ayinlərindən olan efxaristiya (yun.- minnətdarlıq) zamanı dindarların çörək 
və şərab dadması da and ittifaqını - «İsa Məsihin bədəni və qanı ilə mənəvi 
birləşməni» təcəssüm etdirir.
 
BİTİK (PİTİK), TUMAR, NƏZƏRLİK, TİLSİM. Bu gün Mərkəzi 
Asiya ölkələrində və Qafqazda ortaq türk etnomədəniyyəti ilə əlaqəli olan, 
sovet dönəmində isə unutdurulan qədim kult elementləri, o cümlədən bitik-
tumarlar  –  üçkünc  bəzək  əşyaları  şəklində  hazırlanmış  nəzərliklər  yenə  də 
dəbdədir. Çin istehsalçılarının fərasəti sayəsində içərisində müxtəlif təyinatlı 
dualar çap olunmuş vərəqələr qoyulan metal, dəri və plastik tumarları indi hətta 
qəzet köşklərindən də əldə etmək mümkündür. Kənd yerlərində isə paltarın 
iç tərəfinə sancaqla bərkidilən, boyundan asılan, yaxaya, körpənin yastığına 
tikilən və içərisinə çox vaxt Allahın müqəddəs adları, Quran ayələri yazılmış 
vərəqlər  qoyulan,  bəzən  isə  maral,  pişik  tükü,  üzərlik  toxumu,  dağdağan 
yonqarı və kim bilir daha nələr doldurulan üçkünc parça pitiklərə hələ də rast 
gəlmək mümkündür. Bunu xurafatın yeni dalğasının sağlam dini təsəvvürləri 
üstələməsi kimi qavrayanlar da, onu keçmişin milli ənənələrinə qayıdış kimi 
dəyərləndirənlər  də  haqlıdırlar.  Əslində,  bu  nəzərliklərin  islam  dini  ilə  elə 
bir  əlaqəsi  yoxdur  və  qədim  türklərin  tanrıçılıq  inancının  dövrümüzə  gəlib 
çatan  əks-sədasıdır.  O  da  maraqlıdır ki, Yaxın  və  Orta  Şərq  ölkələrində də 
yayılan bu «bütpərəstlik təzahürü» - dua yazdırıb onu yaxada, qolbağ, qolçaq 
(bazubənd)  içərisində  gəzdirmək  ənənəsi  ərəb  və  farslara  məhz  türklərdən 
keçmişdir. İslam dininin qaydalarına əsasən, bu, küfrün çirkin bir formasıdır. 
Din yalnız bir halda müsəlmanın tumar gəzdirməsinə göz yuma bilər: o şərtlə 
ki, həmin insan yardım istəyəndə onu nəzərlikdən deyil, rəhmli və mərhəmətli 
Allahdan diləsin. 
Yüksək keyfiyyətli dəridən, ipək parçadan tikilən, qızıl və gümüşdən 
hazırlanan  tumar-pitiklər,  adətən,  üçkünc  formada  olsalar  da,  onların 
dördkünc,  kvadrat  və  silindrvari  variantları  da  yayılmışdır.  Əvvəllər  bu 
qabların içərisinə savaşa gedən döyüşçüləri, körpələri, hamilə qadınları ev 
və alaçıqları şər ruhlardan qoruyan «alqışlar» (dualar) qoyulardu. Tumar 
ənənəsi vaxtilə Çində də geniş yayılmışdır. Məsələn, çinlilərin «san tzyao-
fu» adlandırdıqları nəzərlik üzərinə dua mətni də üçkünc şəkildə qatlanan 
kağız  vərəqdən  ibarət  idi.  Aşağı  hissəsindən  «qılınclar»  asılan  tumar 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 160 -
  ortaq  türk  xalça  sənətində  təsirli  nəzərlik  («bəd  nəzərə  şiş  batsın» 
ideomatik ifadəni yada salaq) təsviri kimi yozulsa da, Çində qiyam rəmzi 
sayılırdı. Azərbaycan, Anadolu, Şimali Qafqaz, Dağıstan, Krım, Mərkəzi 
Asiya nəzərlikləri bir-birindən yalnız forma, işlənmə üsulları və adları ilə 
fərqlənir. Ona «nəzərlik», «tumar», «baytumar», «həmayıl», «bitik» və ya 
«pitik»  deyirdilər.  Son  dövrlərədək  özbəklər  arasında  tumarın  içərisinə 
dua əvəzinə quru ilan qabığı qoyub tikmək və uşağın yaxasından asmaq 
adəti qalmışdı. Bu, onu bəd nəzərdən qorumalı idi.
88
 Bununla belə, türk 
xalqları arasında islam dini yayıldıqdan sonra digər sakral rəmzlər kimi 
bitik-tumar  nəzərlik  xassəsini  saxlasa  da,  onun  bəzi  variantları  yozum 
dəyişikliyinə  məruz  qalmışdır.  Məsələn,  Azərbaycan  və  Mərkəzi  Asiya 
xalçaçılıq  sənətində  beş  «qılıncı»  yuxarıya  doğru  istiqamətlənən  tumar 
«Fatimei-Zəhranın  əli»  (İslam  peyğəmbərinin  sevimli  qızı)  adı  altında 
tanınmışdır. Əgər beş qılınc  və ya yuxarıya qaldırılan əlin beş barmağı 
sünni məzhəbində islamın beş vacib şərti (şəhadət kəlməsi, namaz, oruc, 
Həcc  ziyarəti  və  zəkat)  ilə  əlaqələndirilirdisə,  şiə  məzhəbində  əlavə 
olaraq, Hz. Məhəmmədi (s.ə.s.) və Əhli-beyt üzvlərini – Hz.Əlini (ə.s.), 
Hz.Fatiməni  (ə.s.),  Hz.Həsəni  (ə.s.)  və  Hz.Hüseyni  (ə.s.)  də  təcəssüm 
etdirirdi.
89
 
Bununla belə, ötən əsrin 30-cu illərindən etibarən, bitik/tumar gəzdirmək 
ənənəsi  tədricən  unudulmuş,  yalnız  keçmiş  Sovetlər  Birliyinin  türkdilli 
respublikaları  dövlət  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonra  yenidən  gündəmə 
gəlmişdir.
90
  Məsələn,  son  illər  Qazaxıstanda  görünməmiş  tumar  bumu 
yaşanmaqdadır.  Evdə,  avtomobildə,  iş  otağında,  hətta  yaxada  açıq  şəkildə 
tumar asmaq ucqar dağ kəndlərindən tutmuş, mərkəzi dövlət idarələrini də əhatə 
etmişdir.  Qazaxlar  tumarın  artan  populyarlığını  ilk  növbədə  milli  özünüdərk 
hissinin  kütləviliyi,  qədim  türk  adətlərini  və  atributlarını  bərpa  etmək,  etnik 
mədəniyyətin təbliğində yararlanmaq istəyi ilə izah edirlər. Hətta Qazaxıstan 
prezidenti Nursultan Nazarbayev də amerikalı həmkarı Barak Obama ilə görüşü 
zamanı onu bəd nəzərlərdən qorumaq üçün tumar təsviri bağışlamışdır.  
88  
Н.Рзаев. «Искуство Кавказской Албании. IV в. до н.э. VII в. Н.э.». изд «Элм», 1976
89  
«Символика изображений на коврах», http://www.art-carpets.ru/part/izocarpets.html
90  
Л.Чвырь. «Сравнительный очерк традиционных украшений уйгуров и соседних народов Сред-
ней Азии // Восточный Туркестан и Средняя Азия в системе культур древнего и средневекового 
Востока». Москва, 1986.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 161 -
Bu nəzərliklərin ilkin ümumtürk adı «bitik» olmuşdur. Göytürk (Kül tigin) 
mətnlərində 
 kimi həkk olunan «bitik» sözü  qədim türk dillərində 
ilkin olaraq «yazı», «məktub» anlamını vermiş, sonralar isə «yazılı kağız», 
«dua», «kitab», «fərman» mənalarında da işlədilmişdir. Bu sözə Azərbaycan 
klassik poeziyasında və aşıq ədəbiyyatında da rast gəlinir və Qafqazın, Krımın 
türk  mənşəli  xalqlarının  dillərində  bu  gün  də  işlədilir.  Məsələn,  Kül  tigin 
abidəsində yazılır: 
«Bengü taş togitdim bitidim» (Mən daş qoydurdum və 
yazdım). Turfan yazılarında isə əski uyğur dilində belə bildirilirdi: 
«Qutliy 
bolzun  bu  bitik  idisi»  (Bu  yazının/bitiyin  sahibi  xoşbəxt  olsun).  Bu  gün 
«yazıçı»  dediyimiz  kəsləri  isə  qədim  dövrlərdə  «bitikçi»  adlandırırdılar.
91
 
Dilləri Azərbaycan türkçəsinə daha yaxın olan Krım karaimləri (kara və ya 
karaylar) bu gün də «kitab» sözü əvəzinə «bitik» kəlməsindən istifadə edirlər. 
1916-cı ildə Yevpatoriyada açılmış ilk karaim kitabxanası da «Karay Bitikliyi» 
adlanırdı.
92
 Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində bu gün də işlədilən «pitik» 
kəlməsi,  əslində,  «bitik»  sözünün  fonetik  təhrif  olunmuş  formasıdır.  Şah 
İsmayıl poeziyasına müraciət edək: «Yazdım bitiki, «əlif», «hey» yazdım». 
Və ya «Öz halımı ərzü faş qıldım, Yaşımca bitigi yaş qıldım».
93
    Dünyanın  bir  çox  qədim  xalqlarının  rəmzləri  sırasında  sadəliyi  qədər 
sakral məna daşıyan həndəsi fiqur - bərabərtərəfli üçbucaq işarəsi də vardır. 
Bir qayda olaraq, uc hissəsi yuxarıya istiqamətlənən üçbucaq 
 müqəddəs 
dağ, qadın başlanğıcı, mükəmməl ideya anlamını verən Məhəbbət-Həqiqət-
Müdriklik,  Yer-Göy-İnsan,  Ata-Ana-Övlad,  Can-Ruh-Cəsəd,  Ata-Oğul-
Müqəddəs  Ruh  və  bu  kimi  triadaların  təcəssümü,  əks  istiqamətə  yönələn 
fiqur  isə 
  kişilik  simvolu  hesab  edilir.  Qeyd  edək  ki,  ortaq  türk  mifik 
təsəvvürlərində  də  yuxarıya  baxan  üçbucaq  qrafem  Yaranışı  hifz  edən 
ilahənin - Humay Ananın rəmzlərindən biri kimi damğa işarələri içərisində də 
geniş yer almışdır. Onun antipodu
 isə qoruyucu mahiyyətini saxlayaraq, 
«qalxan» rəmzi kimi yozulur. Yeri gəlmişkən, antik salnamələrə və təsvirlərə 
əsasən, Qafqaz Albaniyasının atlı döyüşçüləri bu tipli qalxanlardan istifadə 
etmişlər. Qədim Şumer və Aratta dövlətlərinin qadın ilahəsinin - İnannanın 
əski  türk  variantı  olan  Humay  Ana  (Umay  Xatun,  Umay  ene,  May  enesi, 
May Ana və s.), inanclara görə, Tanrı/Tenqri xanın ömür-gün yoldaşıdır və 
körpələri, döyüşçüləri, ailəni, eləcə də İlahinin Yer üzündə təcəssümü olan 
91  
Н.Дмитриев. «О тюркских элементах русского словаря». Лексикографический сборник. Москва, 1958.
92  
О.Прик. «Очерк грамматики караимского языка (крымский диалект)». Махачкала, 1976.  
93  
Xətai. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2005

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 162 -
xaqan  xatunlarını  himayə  edən  xeyirxah  ilahədir.  Miflərə  əsasən,  dünyanın 
yaranışı da Humay Ananın adı ilə bağlıdır. 
Ardıcıllıqla:  Müasir metal tumar; Mingəçevirdə arxeoloji ekspedisiya zamanı aşkar 
olunmuş «tumar» formalı qızıl sırğa (Qafqaz Albaniyası, e.ə. VII – V əsrlər). Azərbaycan 
alimi Nəsir Rzayev bu bəzək əşyası haqqında yazırdı: «Şimali Qafqazdakı xəzər türkləri də 
analoji sırğalar hazırlayırdılar»;
94
  Dördkünc tumar - Quran qabı ilə sinə bəzəyi (Şirvan, 
XIX əsr. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin fondundan); Xarəzm sırğa-tumarı (XIX əsr);
95
 
Türkmən nəzərliyi:
96
 Qazax tumarı
Qədim zamanlarda bütün Yer üzü suya qərq olanda ağ quş (qu quşu, akkuş, 
su gəlini, ak kaz) cildində olan Humay Ana nəhayətsiz dənizin dərinliyinə baş 
vuraraq dimdiyi ilə onun dibindən torpaq götürmüşdür. Sonralar həmin torpaq 
parçası üzərində dağlar, çaylar, meşələr yaranmışdır. Digər qədim rəvayətdə 
94  Н.Рзаев. «Искуство Кавказской Албании. IV в. до н.э. VII в. Н.э.». изд «Элм», 1976
95 Э. Гюль. «К вопросу о генезисе амулетниц-тумаров», http://www.kyrgyz.ru/?page=309
96   http://www.turkmenistan.gov.tm/photo/culture/2013/261013-1.jpg

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 163 -
isə bildirilir ki, bütün dünya Humay adlı qu quşunun yumurtasından çıxmışdır. 
Başqa əsatir variantına görə, insanın ruhu (kut) dünyaya gəlməmişdən öncə 
Tanrı məkanında – göyün dördüncü qatında dolaşır. Bu ruh ana bətnindəki 
körpənin bədəninə uca qayın ağacının zirvəsində yaşayan Humay Ana vasitəsilə 
gətirilir. Bəzi Altay xalqlarında uşağın hələ «kuta» çevrilməmiş körpə ruhuna 
da «humay» deyilir. Əgər «ruhun humay dövründə» uşaq xəstələnərsə, qam-
şaman  bədəni  tərk  edən  humayın  geri  dönməsi  üçün  xəstənin  olduğu  evin 
və ya çadırın önünə qayın ağacı budağı basdırır, dibinə süd tökür və Humay 
Anaya  alqışlar  (dualar)  edirdi.  Bu  baxımdan,  indi  «əzizləmək»,  «nəvaziş 
göstərmək» kimi yozulan «başa tumar çəkmək», «tumarlamaq» ifadələri ilkin 
anlamda  sakral  xarakter  kəsb  etmiş,  «bədnəzərdən  qorumaq»,  «xeyir-dua 
vermək» mənalarını daşımışdır.
Ağ  paltarlı,  gümüşü  saçları  yerədək  uzanan,  yaşı  bilinməyən  və  Dirilik 
Ağacının  (Qaba  Ağacın)  əbədi  sahibi  olan  Humay Ananın  başını  üç  ədəd 
iri üçbucaqdan ibarət sehirli tac bəzəyir. Leonid Kızlasov həmin üç ucluqlu 
tacın qədim türk dini ayinlərində tanrıların və şamanların başlıca fərqləndirmə 
atributu  olması  qənaətindədir.
97
  Buna  əsasən,  tumarın  üçbucaq  formasının 
məhz  həmin  tacı  simvolizə  etdiyini  düşünmək  olar.  Başqa  bir  fərziyyəyə 
əsasən, tumarın üçbucaq forması özündə ocağın arxaik görkəmini və üzərinə 
qazan qoyulan metal üçayağı əks etdirir. Türk xalqlarında ocaq evin müqəddəs, 
sakral guşələrindən sayılırdı. Məsələn, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının söz 
dünyasında «ocaq» kəlməsi ailə, el-oba, tayfa, nəsil anlamlarında da işlədilirdi. 
Bu məna bu gün də qalmaqdadır. Humay Ananın digər rəmzlərinin -   (Ay), 
  (qayçı),      (açamay/haça  Umay),    (yay-ox),    (ox),    (yoncalı 
xaç/aça) hər birinin öz təyinatı olsa da, onların içərisində tumar   özünün 
universal xarakteri ilə seçilir.
98
 Türk dillərində «tumar» kəlməsi ilkin olaraq 
«xan fərmanı», «fərmanla verilmiş torpaq sahəsi» (məsələn, Van gölündəki 
Ağtomar adası), «kitab», «üçkünc şəkildə bükülmüş vərəq» və ən nəhayət, 
«nəzərlik» anlamında işlədilirdi. Bu gün də əhali arasında nəzərlik, nəzər duası 
kimi qalan bu qoruyucu elementin stilizə olunmuş təsvirlərinə Azərbaycanın, 
Anadolunun,  Qafqazın,  Mərkəzi  Asiyanın  xalça  məmulatlarında,  bəzək 
əşyalarında rast gəlinir. 
Monoteist dinlərin, o cümlədən islamın türk xalqları arasında yayılmasından 
sonra,  təbii  ki,  onların  Humay Ana  haqqındakı  təsəvvürləri  də  dəyişilmiş, 
97 
 K.Кызласов. «К истории шаманских верований на Алтае». КСИИМК, вып. XXIX, 1949.
98 
 А.Бисенбаев. «Мифы древних тюрков». Алматы, «Ан-Арыс», 2008