Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

əcdadları hesab edirdilər».
7
 Bununla belə, skif-sarmat  tarixinə siyasi yanaş-
manın, daha doğrusu, Rusiya imperiyasının Avropada nüfuzunun artırılması 
məqsədilə tarixi miflərdən geniş istifadə edilməsinin təməli I Pyotr tərəfindən 
qoyulmuşdur. Məhz onun tapşırığına və vəsaitinə əsasən, Avropa tarixçiləri 
rus xalqının şəcərəsini saka-skiflərlə, sarmatlarla  bağlamağa, türk xalqları-
nın izlərini bu tarixdən silməyə başladılar. Bu təşəbbüsə birincilər sırasında 
I  Pyotrun  köhnə  tanışı,  alman  alimi  Qotfrid Vilhelm  Leybnis  qoşulmuş  və 
nəhayət, 1708-ci ildə bu sözləri yazmışdır: 
«Mən «sarmat» deyəndə bütün 
slavyan xalqlarını nəzərdə tuturam. Əvvəllər onları «sarmat» çağırırdı-
lar». Lakin bu sözlər imperatorun siyasi iddialarının reallaşması üçün kifayət 
deyildi.
8
 
Yəqin  ki,  1713-1722-ci  illərdə  Sibirdə  sürgün  həyatı  yaşayan  əsir  İs-
veç  zabiti  Filip Yohan Tabbert-Stralenberqin  (1676-1747)  və  çar  I  Pyotrun 
tövsiyəsi ilə Rusiya arxeologiyasının əsasını qoyan alman alimi Daniel Qotlib 
Messerşmidtin (1685-1735) təsadüfi görüşü və bu görüşün nəticəsində birgə 
ekspedisiyaları olmasaydı, skifşünaslıq elmi, bəlkə də, indi türk xalqlarının 
qədim  tarixinin  öyrənilməsinin  bir  qoluna  çevrilərdi.  Bu  həmin  F.Tabbert-
Stralenberqdir  ki,  sonralar  türk  xalqlarının  tarixi  barədə  dolaşıq  fikirlərin, 
7   
Д.Верхотуров. «Скифы между тюрками и славянами» // алманах «Лебедь», № 408, 09 января 
2005 г. http://www.lebed.com/2005/art4029.htm
8   
М.Закиев. «Происхождение тюрков и татар». М.: “ИНСАН”, 2003

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 210 -
xüsusilə Altay nəzəriyyəsinin müəlliflərindən biri kimi tanınacaqdır. İxtisasca 
həkim  və  botanik  olan  D.Messerşmidtin  üzərinə  düşən  missiya,  daha  doğ-
rusu,  I  Pyotrun  məsul  tapşırığı  isə  skiflərin  rus  xalqının  ulu  əcdadı  olması 
barədə  «təkzibolunmaz»  faktlar  toplamaq,  slavyanların  avropalılardan  da 
qədim etnos olmasını Avropa elmi ictimayyətinə çatdırmaq idi. Bu total siyasi 
saxtakarlığın səbəbi isə XVII əsrin əvvəllərində Rusiyanın iqtisadi, siyasi və 
mədəni  tənəzzülü  ilə  bağlı  idi.  Belə  ki,  XVIII  əsrin  əvvəllərindən  etibarən 
özünə qapanan Avropa əhalisinin təfəkküründə yeni özünüdərk ideyası - avro-
sentrizm baxışları formalaşmağa başlamışdır. Nəticədə, Avropa məkanından 
və avrosentrizm çərçivəsindən kənarda qalan xalqlara, eləcə də slavyanlara 
«vəhşi barbarlar», «sivilizasiyaları məhv edən insan toplumları» kimi yana-
şılırdı. Belə münasibət Rusiyaya da aid edilirdi. Qərb hələ də Rusiyanı «Ta-
tariya», ən yaxşı halda «yarı Şərq, yarı Qərb meyilli yarımvəhşi batil xristian 
dövlət»  kimi  dərk  edirdi.  Qollarını  çırmalayıb  «balta  ilə Avropaya  pəncərə 
açan» (məcazi mənada da olsa,  bu,həqiqətdir) çar I Pyotrun məqsədlərindən 
biri yüz illər boyu dayanıqlılığını göstərən bu münasibəti dəyişmək, Rusiya-
nı Avropa mədəni məkanının bir hissəsi kimi təqdim etmək idi. Pyotrun bu 
cəhdləri barədə bir qədər sonra əhatəli bəhs olunacaqdır. Hələlik isə onu deyə 
bilərik ki, imperatorun rus xalqının etnogenezini qədim və döyüşkən, hətta 
Avropaya da meydan oxuyan skiflərlə bağlamaq təşəbbüsü bir tərəfdən rus-
ların soyunu süni surətdə qədimləşdirmək, yeni milli özünüdərk mifini ya-
ratmaq (yeri gəlmişkən, əcdad axtarışı prosesi bu gün də davam etməkdədir), 
digər tərəfdən isə Rusiyanın Şərqlə siyasi əlaqələrini saxlamaqla, onu arzuo-
lunmaz bağlardan, xüsusilə bu ölkənin formalaşmasında mühüm rol oynayan 
türk dünyasının etnosiyasi məkanından ayırmaq məqsədi daşıyırdı. Skif Rusi-
yanın yeni millətçilik və vətənpərvərlik simvolu olmalı idi. 
Beləliklə, Daniel Qotlib Messerşmidtin və Filip Yohan Tabbert-Stralenber-
qin başladığı etnosiyasi avantüranın estafeti bu günə kimi davam etməkdədir. 
Halbuki,  rus  tarixçisi  və  tərcüməçisi Andrey  Lızlov  1692-ci  ildə 
«Skifiya 
tarixi
» kitabını yazmış və burada rusların və Avropa xalqlarının Xəzər, Qı-
zıl Orda və Türkiyə dövlətlərinə münasibəti məsələlərinə toxunmuş, türk və 
tatarların  skiflərin  törəmələri  olduqlarını  sübuta  yetirmişdir.  Bununla  belə, 
XVIII 
əsrin  əvvəllərinə  kimi  türk  xalqları  skiflərin  törəməsi  kimi  qəbul 
edilmişdir.
9
 A.Lızlov yazırdı:
 «Skifiyanın (Skif ölkəsinin) sərhədləri Volqa 
çayından Don çayına kimi uzanır… Bu xalq heç vaxt məğlub olmayıb, 
həmişə  qələbələr  qazanıb.  Onlar  İran  şahı  Daranı  Skifiyadan  qovmuş, 
9 
 М.Закиев. «Происхождение тюрков и татар». М.: «ИНСАН», 2003. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 211 -
Kiri  öldürmüş  (söhbət  massaget  hökmdarı  Tomrisin Araz  çayı  yaxınlığın-
da Kir ilə qanlı döyüşündən gedir – A.Q.), 
Böyük İskəndərin «Zopirion» 
adlı getmanını (sərkərdəsini) məğlubiyyətə uğratmış, Baktriya və Parfiya 
taxt-tacının əsasını qoymuşlar… Türklər, parflar, macarlar, iranlılar (bu-
rada Azərbaycan türkləri nəzərdə tutulur) 
bu xalqdan törəmişlər… Qədim 
tarixçilər  onları  «skiflər»  və  «sarmatlar»  adlandırmışlar…  Bu  xalqın 
qonşuluğunda isə həmişə bizim əcdadlarımız – slavyanlar və başqaları 
yaşamışlar». Tarixçi maraqlı bir məqama da toxunur: «Skifiyanın yarısın-
dan kiçik olan və As dənizinin (Azov dənizinin – A.Q.) yuxarı hissəsində 
yerləşən hissəsi «Tatariya» adlanır və aşağıdan Xvalın (Xəzər) dənizinin 
yaxınlığındakı  böyük  və  məşhur  Qafqaz  dağlarına  kimi  uzanır.  O  biri 
tərəfdən – Şərqdə latınca «Mons Taurus» dağı (Ağrı dağı) ilə iki yerə bö-
lünür. Nuhun gəmisi bu dağa yan almışdır».
10
 Alman alimi Eduard Eyn-
xvald  (1795—1876)  da  türk  tayfalarının  eramızdan  xeyli  əvvəl  Avropada 
məsunlaşmaları barədə qənaətlərini əsaslandıra bilmişdir. O bildirirdi: 
«Bəzən 
müxtəlif türk tayfalarını da skiflərə aid edirlər. «Skiflər» dedikdə türk 
tayfalarının  nəzərdə  tutulması  haqqında  çoxsaylı  sübutlar  vardır.  He-
radot əsərlərində türragetləri, turkları… qeyd edir. «Türk», «türraget» 
tayfası haqqında Plini, Pomponi, Strabon da yazır». 
Burada  maraqlı  bir  siyasi  məqamı  da  xatırlatmaq  istərdik.  XX  əsrin 
əvvəllərində Avropadan  yenidən  tədric  olunan  Rusiya  imperiyasını  iqtisadi 
və siyasi böhran çuğlamışdı. Rusiya hələ də avropalıların gözündə «barbar 
dövlət» olaraq qalırdı. Eyni zamanda, imperiya ərazisində artmaqda olan sosi-
al narazılığı daxili problemlərdən yayındırmaq məqsədilə ictimai şüura, kse-
nofobiyadan əziyyət çəkən bir sıra rus ziyalılarının təfəkkürünə «İsa Məsih 
Şərqinin» - Böyük Rusiyanın «ilahi missiyasına» dair yeni maniakal ideya 
-  «onun Avropanı və bütövlükdə xristian dünyasını süqut təhlükəsi qarşısında 
qoyan növbəti «monqol-tatar ordularının basqınlarından xilas etmək» vəzifəsi 
nüfuz  etdirilmişdir.  Əslində,  bu,  Qərbə  ünvanlanmış  aqressiv  mesaj  idi. 
Hakimiyyət tərəfindən açıq dəstəklənən bu ideya Rusiyada yeni millətçilik, 
qaraguruh  dalğasının  yaranmasına,  digər  xalqların  nümayəndələrinə  qarşı 
kütləvi iğtişaşların baş verməsinə səbəb olmuşdur. Məhz belə bir vəziyyətdə 
yəhudi  mənşəli  «rus  şairi»  Aleksandr  Blok  Avropaya  xitabən  qəzəb  dolu 
məşhur şeirini yazmışdır. Şeirdə deyilir: 
«Sizin sayınız milyonlarladır. Biz 
isə sonsuz saydayıq. Döyüşmək istəyirsinizsə, gəlin! Bəli, biz skiflərik! Gö-
züqıyıq qəddarlarıq!». Maraqlıdır ki, «gözüqıyıq rusların» saka-skif mənşəli 
10 
 А.Лызлов. «Скифская история». М.: «Наука», 1990. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 212 -
olması ideyası bu gün də Rusiyanın siyasi gündəminə gətirilmişdir. 
İstənilən  xalqın  etnogenezinin  tədqiqində  linqvistik  materialların  xüsusi 
əhəmiyyətini vurğulayan məşhur tatar alimi Mirfatax Zəkiyev linqvoarxeo-
loji tədqiqatları nəticəsində müəyyən etmişdir ki, «ənənəvi» tarixşünaslığın 
iddialarının  əksinə  olaraq, 
ar/ir  (ari),  as/əs,  sak/saka,  skd  (skif),  soqdak/
soqdlar, sün/hun, bi/bay/bard/pard (parf), ok/ak, min/mi/mide, kusön/ko-
san/kuşan, toxar/daqar kimi qədim etnonimlər sırf türk mənşəlidir və «IV-
V əsrlərdə türklərin Altaylardan böyük köçü» konsepsiyasının çərçivələrinə 
sığmır.  M.Zəkiyev  tarixşünaslığa  məqsədli  şəkildə  nüfuz  etdirilmiş  həmin 
etnosiyasi konsepsiyanı qüsurlu sayır və nə tarixi, nə də linqvistik dəlillərə 
söykənmədiyini  bildirir:  «
Türk  dilinin  linqvoarxeologiyası  sübut  etmiş-
dir  ki,  qədim  türklər  hələ  eramızdan  bir  neçə  min  il əvvəl  hətta  Qara 
dənizin ətraf sahillərində də məskunlaşmışdılar».
11
 Görkəmli tatar maarif-
çisi Hadi Atlasi hələ 1911-ci ildə nəşr etdirdiyi «Seber tarixi» («Sibir tarixi») 
kitabında  vurğulayırdı  ki,  «
Qədim  yunanların  «Skifiya»  adlandırdıqları 
regionlar Türküstan ərazisi ilə üst-üstə düşür və iranlıların «Turan» ad-
landırdıqları torpaqlar oturaq türklərin ölkəsi olmuşdur».
12
 Azərbaycan 
alimi Qiyasəddin Qeybullayev isə saka-skiflərin və midiyalıların  qədim türk 
dilinin müxtəlif ləhcələrində danışdıqları qənaətinə gəlmişdir. Türkiyəli alim 
İlhami Durmuş da 1993-cü ildə nəşr olunmuş «İskitlər (Sakalar)» əsərində 
linqvistik, arxeoloji, etnoloji müqayisələr nəticəsində saka-skiflərin türkdilli 
olmasını sübuta yetirmişdir.
13
 O da məlumdur ki, XIX əsrdə yaşamış ingilis 
tarixçisi, Mançestr Universitetinin professoru Eduard Parkerin 1875-ci ildə 
işıq üzü görmüş «Tatarların tarixindən min il» kitabında qədim türk və skifləri 
nəinki bir-birindən fərqləndirmir, əksinə skif, hun və türkləri eyni etnik kökə 
malik olan tayfaların müxtəlif inkişaf mərhələsi kimi identifikasiya edir.
14
 Ma-
car alimi Yulius Nemet isə bunları yazırdı: 
«Türklərin yaşadıqları qədim 
əraziləri, adətən, Mərkəzi və Şərqi Asiyaya aid edirlər. Mənim fikrimcə, 
eləcə  də  linqvistik  materiallara  görə,  türklərin  ən  qədim  məskənlərini 
Qərbi Asiyada axtarmaq lazımdır».
15
 Qeyd edək ki, nüfuzlu türkoloq və 
şərqşünaslardan Geza Kuun, Sədri Məsudi Arsal, Əhmədzəki Toğan və baş-
qalarının da elmi qənaəti belə olmuşdur. Qaraqalpaq alimi Daulen Aytmuratov 
11 
 М.Закиев. «Тюркская лингвистическая археология»,  miraska.narod.ru/miras/history/m.zak_etn.htm‎
12 
 Х.Атласи. «История Сибири», http://protatar.narod.ru/Kitaplar/HadiAtlasi/SibHis.html
13 
 İ.Durmuş. “İskitler (Sakalar)”, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 
Ankara Genelkurmay Basimevi, 2008
14 
 В.Мирзаянов.  «Фальсификаторы науки за работой», http://ufa.tatar.info/pubs/wilmir-001_langrus.html
15 
 К.Лайпанов, И.Мизиев. «О происхождении тюркских народов Черкесск. Изд. ПАО «ПУЛ». 1993

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 213 -
«Türk  etnonimləri:  «qaraqalpaq»,  «çornıye  klobuki»,  «çərkəz»,  «başqurd», 
«qırğız», «uyğur», «türk», «peçeneq», «sak», «massaget» və «skiflər» adlı ki-
tabında tarixi materiallara istinad edərək, nəhəng coğrafi əraziyə – Altay, Qa-
zaxıstan, Cənubi Ural, Monqolustan, Qara dəniz sahilləri, Qafqaz və Dunay 
çayı ətrafına yayılmış saka-skiflərin böyük hissəsinin məhz türk tayfalarından 
təşkil olunduğu qənaətinə gəlmişdir: «
Qədim yazılı mənbələrə əsasən, on-
ların  ilkin tarixi Aral dənizi regionu, qazaxların «Yetısu» (Yeddi su, Yed-
di çay) 
adlandırdığı və Tyan-Şan dağlarından Balxaş gölünədək uzanan 
ərazilər və Altay dağları silsiləsi ilə sıx bağlıdır. Bu torpaqlarda isə iran-
dilli tayfaların nə vaxtsa mövcudluğu qeydə alınmamışdır. Bundan baş-
qa, həmin ərazilərdəki saka-skif məzarlıqları və aşkar olunmuş maddi-
mədəni nümunələr də bu fikri təsdiqləməkdədir.
16
 Rusiya Arxeologiya və 
Etnoqrafiya İnstitutundan V.Kubarev də Pazırıq mədəniyyəti və Altay dağla-
rındakı qayaüstü təsvirlərin bir-biri ilə üzvi şəkildə bağlı olması qənaətindədir. 
Alim təəssüf hissi ilə bildirir ki, dinamik Pazırıq incəsənətinə aid olan maddi 
nümunələr praktiki olaraq indiyədək Altay dağlarındakı təsvirlərlə müqayisə 
edilməmişdir. Halbuki, qədim saka kurqanlarında aşkar olunmuş təsvirlərin 
Altay qayalarında analoqları mövcuddur.
17
 
Qədim Çin yazılı mənbələrində «sak» etnonimi «sai» adlanırdı. Nikolay 
Aristov  da  «sak»/»saka»  və  onun  təhrif  edilmiş  törəməsi  sayılan  «skif» 
kəlməsinin ilkin variantının məhz «sa» sözü olduğunu, «k» şəkilçisinin isə 
cəmlik bildirdiyini qeyd etmişdir. Onun fikrincə, 
«bir vaxtlar Qərbi Tyan-
Şan ərazilərində yaşayan «saka», «sa» və ya «se» adlanan türk tayfası 
sonralar Hindistana köç etmiş və burada yerli əhaliyə qarışaraq itmişdir. 
Lakin onun izləri qara kırğızların sayak, qırğızların soltı və Yeniseydəki 
saqay tayfalarının adlarında qalmaqdadır. Soltı qırğızların bir nəsli isə 
«çaqa»  adlanır».
18
  Qafqazın  əski  türklərin  vətəni  olduğunu  bildirən  Pavel 
Nazarova görə, «skif» kəlməsi qədim türklərin antik adıdır. Tədqiqatçı yazır 
ki,
  «yəhudilər,  yunanlar,  romalılar  «türk»  sözünü  deyil,  «skif»  sözünü 
işlədirdilər və bu kəlmə (skit, skut, aşkuz, aşkez) «As kişi», yəni «As (Az) 
adamı»  ifadəsinin  təhrif  olunmuş  formasıdır.  Herodotda  skif  sözləri 
- «jun» (yun), oyr (ər), «asxi» (acı) sadalanır və onlar türkcədir. Bizans 
16 
 Д.Аймуратов. «Тюркские этнонимы: каракалпак, чёрные клобуки, черкес, башкурт, кыргыз, 
уйгур, тюрк, печенег, сак, массагет, скиф». Нукус, 1986,
17 
 В.Кубарев. «Пазырыкские сюжеты в петроглифах Алтая»,  http://new.hist.asu.ru/skif/pub/skep/
kuba.html
18 
 Н.Аристов . Заметки об этническом составе тюркских племён и народнойстей и сведения об их 
численности//Живая старина. СПб., 1896

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 214 -
müəllifləri  isə  bu  sıraya  «balıq»  kəlməsini  də  əlavə  edirlər».
19
  Rusiya 
Elmlər Akademiyası Böyük Pyotr adına Antropologiya Muzeyinin elektron 
kitabxanasının saytında R.Rassudova belə bir fantastik fərziyyənin sahibidir. 
Onun  qənaətinə  əsasən,  «sak»  etnonimi  «sart»  sözünün  təhrif  olunmuş 
variantıdır  və  qazax  dilində  «sarı  it»  anlamını  verir. Yəni  «
köçəri  maldar 
olan qazaxlar oturaq həyat tərzi keçənləri belə adlandırırdılar. Sartlar 
bu ərazidə eramızdan əvvəl VII–VI əsrlərdən etibarən yaşayırlar və onlar 
«
sak», «massaget» və s. adlarla da tanınırdılar».
20
 
Normal məntiqə əsasən, əgər iki tədqiqat obyekti arasında Binar Oxşarlıq 
Əmsalı göstəriciləri, yəni eyni elementlərin sistemli şəkildə çoxluğu müəyyən 
edilirsə, bu, artıq «bənzərlik» və ya «təsadüf» xarakteri daşımayan «qanuna-
uyğunluq» hesab olunur. Bir çox elm sahələrində, o cümlədən sosiologiyada 
da tətbiq olunan bu metod sayəsində tanınmış balkar alimləri İsmayıl Miziyev 
və Qazi Laypanov qədim saka-skif və türk etnik mədəniyyətləri arasında çox-
saylı paralellər aşkarlaya bilmişlər. Məsələn: 
•
Ortaq ənənələr, inanclar, tanrılar və mifoloji obrazlar arasında oxşarlıq; 
•
Çoxsaylı linqvistik elementlər; 
•
Köçəri maldarlıq; 
•
Məzarlara  mərhumlara  məxsusu  atların  və  qurbanlıq  heyvanların 
cəsədlərinin, silahların qoyulması, cənazələrin altına həsir və ya keçə alt-
lıqların döşənməsi;
•
Keçədən dairəvi və alaçıq tipli müvəqqəti yaşayış evlərinin tikilməsi;
•
Qida rasionunda at əti və südündən, kumıs və ayrandan, tez hazırlanan ət 
və xəmir xörəklərdən geniş istifadə olunması; 
•
Kurqan məzarlıqları və s.
21
  Lakin  həmin  etnomədəniyyətlər  arasında  Oxşarlıq  Əmsalı  göstəriciləri 
bununla kifayətlənmir. Son illərdə aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə 
yuxarıdakı siyahıya digər ortaq xarakterli amilləri də əlavə etmək olar: 
•
Ortaq rəmz və damğa işarələri; 
•
Orduda  eyni  təşkilat  prinsiplərindən  və  döyüş  qaydalarından  (dördnala 
çapan vəziyyətdə arxaya ox atmaq, «qurd oyunu» taktikası və s.) istifadə 
olunması; 
19 
 Paul Nazaroff \”Hunted Through Central Asia\” Oxford University Press 1993 First published 1932
20  Р. Я. Рассудова, «Желтая собака (к истории этнонимов населения Северной Сырдарьи и Южного 
Казахстана)», Электронная библиотека Музея антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) 
РАН http://www.kunstkamera.ru/lib/rubrikator/03/03
21  К.Лайпанов, И.Мизиев. «О происхождении тюркских народов Черкесск. Изд. ПАО «ПУЛ», 1993.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 215 -
•
Ordunun aparıcı qüvvəsinin atlı döyüşçülərdən və xüsusilə atlı oxçulardan 
təşkil edilməsi; 
•
Qədim  atıcı  silah  təsnifatlarında  «türk  yayı»  adlandırılan  kompozit 
(mürəkkəb, çoxtərkibli) sərt yayların yaradılması və istifadəsi; 
•
Ortaq  toxuculuq  üslubuna  və  bəzək  ünsürlərinə  söykənən  xalçaçılıq  və 
keçəçilik sənəti; 
•
Atçılıq ənənələri və ləvazimatı;
•
Ortaq kulinariya nümunələri. Herodot yazırdı ki, «Skifin əlinin altında qa-
zan olmayanda əti belə bişirir: Əti sümükdən aralayır və təmizlənmiş hey-
van qarnının içərisinə yığır. Sonra həmin heyvanın «sümuklərindən ocaq 
qalayır və beləliklə, öküz özü-özünü bişirirdi». Ətin bu üsulla hazırlanması 
qaydası türk xalqlarının etnik mətbəxində (Azərbaycanda: «dəri kababı», 
«qarın kababı», «çoban kababı») indi də qalmaqdadır. 
Sözün qısası, bəzi tarixçilərin bütün səylərinə baxmayaraq, saka-skif si-
vilizasiyası,  onların  maddi-mənəvi  irsi  əsas  etibarilə  türk  xalqlarının  etnik 
mədəniyyətində qorunub-saxlanılmış və inkişaf etdirilmişdir. Lakin saka-skif 
konfederasiyasında türk tayfalarının fəal iştirakını təsdiqləyən dəlillərdən biri 
də həmin dövrlərdə mövcud olmuş qədim dövlətlərə və tayfa birliklərinə aid 
rəmz  və  damğa  işarələridir.  Eramızdan əvvəl V-IV
 əsrlərə aid olan Pazırıq 
(basırıq – əski türkcədə «dəfn yeri», «məzarlıq»)
 arxeoloji abidələri bir vaxt-
lar Altay, Ön Asiya, Mərkəzi Asiya və Cənubi Avropanı əhatə etmiş qədim 
saka-skif mədəniyyətinin bir nümunəsidir. 
Cədvəl 10.   Bəzi Pazırıq işarələrinin
22
 və ortaq türk damğalarının
23
 identikliyi
Pazırıq
           
    
  
       
  
               
     
  
Ortaq türk 
damğaları
 
   
     
     
  
      
   
                   
       
  
İkinci  məqam.  Pazırıqdakı  beşinci  kurqandan  tapılan  süjetli  mərasim 
xalçası  isə  bugünədək  dünyanın  ən  qədim  xalı  nümunəsi  hesab  edi-
lir.  Onun  üzərindəki  həndəsi  naxışlar,  quyruğu  düyünlənmiş  at,  döyüşçü, 
müqəddəs maral təsvirləri və damğa işarələri unikal xalçanın etnik mənşəyi 
22  С.Яценко. «Знаки-тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья». Москва: «Восточная 
литература», 2001.
23  И. Баски. «Тамги и этнические названия (Вклад тамга-знаков в этногенез татар)»// Татарская археология, 
1997, №1. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 216 -
barədə  gərgin  müzakirələrə  səbəb  olmuşdur.  Doğrudur,  tarixən  xalçaçılıq 
ənənələrinə malik olmayan ermənilər də bu xalçaya iddialılar sırasına qoşul-
salar da, toxunuş üsulu, üzərindəki rəmz və ornamentlər onun Azərbaycan 
ərazisində  hazırlanmasına  və  ortaq  türk  mədəniyyəti  nümunəsi  olmasına 
şübhə yeri qoymur. Azərbaycan alimləri - professor Firudin Ağasıoğlu, İl-
qar  Hüseynov  və  Nigar  Əfəndiyeva,  türkmən  araşdırmaçısı  Əhməd  Bek-
muratov,  türkiyəli  Fuad  Tekce  və  Fəxrəddin  Kırzıoğlu  birmənalı  olaraq 
onun toxunma üslubuna, damğa işarələri təsvirlərinə görə 24 oğuz boyunu 
simvolizə etdiyini və əski türk xalçası olduğunu sübuta yetirmişlər. Onların 
qənaətinə görə, skif tayfa başçısının dəfn mərasimində istifadə olunmuş Pa-
zırıq xalçası eramızdan əvvəl V əsrdə Azərbaycanda, Qarabağ ərazisində to-
xunmuşdur. İ.Hüseynov və N.Əfəndiyeva öz fikirlərini belə əsaslandırırlar: 
«Azərbaycanda  dövlət  quran  saqa  boyu  oğuz  türkləri  idi.  Çünki  an-
tik  çağ  yazarlarının  qələmə  aldıqları  elbəyi  saqaların  (çar  skiflərin) 
şəcərə  və  mifologiyasında  keçən  adlar  oğuz  türkcəsində  olub,  sonra-
kı  Oğuznamələrdə  də  təkrar  olunur.  Qafqaz Albaniyasında  Sakasena 
bölgəsi onların adı ilə bağlı idi. Şəki, Şağan, Pir-Saqat və xeyli sayda Sa-
qatlı (Sahatlı, Saatlı) yer adları atlı saqa boylarından qalmadır. Beləliklə, 
e.ə. VII əsrdə Quzey Azərbaycanda hakimiyyətdə olan saqa (oğuz) boy-
ları  buradakı  xalçaçılıq  sənətinin,  mərasim  xalçaları  üzərində  oğuz 
boylarının rəmzləri (yabanı heyvanların stilizə olunmuş təsvirləri) saqa-
ların tətbiqi sənətində «heyvan stilinin» inkişafına təkan vermişdir».
24
 
Professor Firudin Ağasıoğlu isə bildirir: 
«Şəhid olmuş türk döyüşçüsünü 
atı ilə birlikdə basdırmaq gələnəyi Azərbaycanda hələ e.ə. II minilliyin 
son əsrlərinə aid Şahtaxtı və Xaçbulaq kurqanlarında görünməkdədir. 
Orta əsrlərdə artıq atı deyil, onun daşdan yonulmuş heykəlini qəbrin 
üzərinə  qoyurdular.  Belə  adət  oğuzlarda  da  geniş  yayılmışdır».  Pazı-
rıq  xalçası  üzərindəki  Tenqri-Günəş  rəmzinin 
  ən  müxtəlif  variantla-
rından  bu  gün  də  oğuz  (Azərbaycan,  Anadolu,  Türkmənistan)  xalçaçılıq 
sənətində geniş istifadə olunur.