3
3
115
114
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində bədəndə son parçalanma
məhsulları – zərərli maddələr, suyun və duzların artığı yaranır.
Heyvanlarda ifrazat orqanları və sistemi.
sadalanan maddələrin bədəndən çıxarılması üçün ifrazat orqanları
yaranmışdır.
İfrazat prosesi – orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində yaranan və onun
üçün lazımsız olan maddələrin bədəndən çıxarılmasıdır. O, tənəffüs və həzm
prosesləri ilə birlikdə maddələr mübadiləsini təmin edir.
Birhüceyrəli heyvanların (amyöb, infuzor-tərlik və s.) əksəriyyətində
zərərli maddələr və suyun artığı
ifrazat vakuolu vasitəsilə bədəndən
xaric olunur. Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddələrin çıxarılması
üçün
ifrazat sistemi yaranmışdır. Qurdlarda ifrazat sistemi şaxələnmiş
kanalcıqlardan, hörümçək və həşəratlarda
malpigi borularından, bəzi
Heyvanlarda yuxarıda
38.
İfrazat
· Bu maddələr bədəndən necə çıxarılır?
xərçənglərdə bir cüt yaşıl vəzidən
ibarətdir. Onurğalı heyvanlar və insanın
ifrazat sistemində əsas
ifrazat orqanları
–
bir cüt böyrək olur. T
lardan gətirilən qan böyrəklərdə süzü-
lür, orqanizm üçün lazımsız olan maddə-
lərdən – suyun artığı və mineral mad-
dələrdən təmizlənir. Nəticədə
sidik ya-
ranır. Sidik böyrəkdən çıxan
sidik axarı
ilə
sidik kisəsinə gətirilir. Sonra isə
sidik
kanalı ilə xaric edilir.
Bitkilərdə ifrazat. Bitkilərdə son
parçalanma məhsullarının bədəndən çı-
xarılması müxtəlif üsullarla gedir. La-
zımsız maddələrin və artıq suyun bə-
dəndən çıxarılması birhüceyrəli yo-
sunlarda yığılıb-açılan vakuolla,
çoxhüceyrəli yosunlarda isə bütün
bədən səthi ilə xaric edilir. Quru bitki-
lərində belə məhsullar vakuollarda
toplanaraq xüsusi vəzilər və nektarlıq-
lar, tükcüklər vasitəsilə orqanizmdən
xaricə çıxarılır. Bitkilərin ifraz etdiyi
bu maddələr tozlandırıcı həşəratları bit-
kilərə cəlb etməyə, onları mikroorqa-
nizmlərdən, həmçinin otyeyən heyvan-
lardan qorumağa xidmət edir.
Ağac bitkiləri özündə toplanan zə-
rərli maddələrdən xəzan zamanı yar-
paqlarını tökməklə xilas olur.
oxuma və orqan-
Heyvanlarda ifrazat orqanları
və sistemi
İfrazat vakuolu
İfrazat vakuolu
Malpigi boruları
Böyrəklər
Sidik
kanalı
Sidik
kisəsi
Sidik
axarları
Hörümçəklərdə
İnfuzorda
İnsanda
Heyvanlarla onların ifrazat strukturları arasında
uyğunluğu müəyyən edin.
Naringi qabığını, nanə yarpağını, yaxud şamağacının iynəyarpaqlarını
ovcunuzda sıxın. Nə hiss etdiyinizi şərh edin.
Maddələr mübadiləsi. Canlı orqanizmə ətraf mühitdən daim
maddələr
daxil olur və əmələ gələn son parçalanma məhsulları xaricə çıxarılır.
Maddələrin bədənə daxil olduqdan sonra parçalanması, yeni maddələrin
yaranması, hərəkəti və ifraz olunması birlikdə
maddələr mübadiləsi
adlanır. Maddələr mübadiləsi canlı orqanizmlərin əsas əlamətlərindən
biridir. Onun dayanması isə orqanizmin məhvinə səbəb olur.
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
İfrazat orqanları
İfrazat vakuolu
Xüsusi vəzilər
Nektarlıqlar
Tükcüklər
Böyrək
1. Onurğalı orqanizmlərin ifrazat
orqanlarında parçalanma məh-
sullarının keçdiyi yolu ardıcıl-
lıqla göstərin: sidik axarları;
sidik kisəsi; böyrəklər; sidik
kanalı.
2. Doğru ifadələri tapın: a) Birhüceyrəli heyvanlar ifrazat məhsullarını ifrazat
kanalcıqları vasitəsilə xaric edirlər. b) Filin ifrazat sistemi böyrəklərdən,
sidik axarlarından, sidik kisəsindən və sidik kanalından ibarətdir.
c) Soxulcanın ifrazat orqanı böyrəklərdir. d) Amyöb tullantıları bütün bədən
səthi ilə xaric edir. e) Bitkilərin xüsusi ifrazat sistemi yoxdur. f) Həşəratların
xüsusi ifrazat sistemi yoxdur. Onlar həyat fəaliyyəti məhsullarını bütün
bədən səthi ilə xaric edirlər. g) Maddələr mübadiləsinin qaz şəklində olan
məhsullarının xaric olunmasını ifrazat sistemi təmin edir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Birhüceyrəli heyvanların əksəriyyətində zərərli maddələr
və suyun artığı __ vasitəsilə bədəndən xaric olunur. Əksər
orqanizmlərdə isə zərərli maddələrin çıxarılması üçün __
yaranmışdır. Onurğalı
heyvanlar və insanda ifrazat
orqanları bir cüt __ ibarətdir. Bitkilərdə ifrazat
məhsulları__,__.__ toplanaraq bədəndən xaric edilir.
1
2
3
4
a
c
d
b
3
3
117
116
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Şəkildəki
uyğunsuzluğu
müəyyənləş-
dirdikdən
sonra
səhvləri
izah edin.
Qeyri-cinsi çoxalma formaları. Bu çoxalmada bir valideyn
iştirak edir və cinsi hüceyrələr –
qametlər yaranmır. Bu səbəbdən
yeni yaranan
qız fərdlər ana fərdin əlamətlərini daşıyır. Qeyri-cinsi
çoxalmanın
bölünmə, spor, tumurcuqlanma, vegetativ çoxalma kimi
formaları var.
Adi amyöb, evqlena kimi birhüceyrəlilər və bakteriyalar iki
bərabər hissəyə bölünmə yolu ilə, bir çox yosunlar, mamırlar,
qıjıkimilər, əksər göbələklər birhüceyrəli sporlarla,
maya göbələyi
və şirinsulu gölməçələrdə yaşayan hidra tumurcuqlanma yolu ilə
çoxalır.
Yayda hidranın bədənində kiçik qabarcıqlar yaranır. Onlar
böyüyür, bədənin ucunda qollar və ağız boşluğu əmələ gəlir. Sonra
ana orqanizmdən ayrılaraq müstəqil canlıya çevrilirlər.
Canlılar vaxtaşırı məhvə məruz qalsalar da, Yer üzərində daim mövcud-
durlar.
39.
Qeyri-cinsi çoxalma
· Bu, nəyin sayəsində mümkün olur?
Quş
mamırı
Hidra
Qeyri cinsi çoxalma
Bölünmə
yolu ilə
Sporla
Tumurcuqlanma yolu ilə
Vegetativ çoxalma. Bitkilər, bəzi heyvanlar və göbələklər bədən
hissələri ilə də çoxala bilirlər. Belə çoxalma
vegetativ çoxalma adla-
nır. Məsələn, hidranı və ya yastı qurdlardan olan planarinin bədəni-
ni bir neçə hissəyə bölsək, onun hər birindən yeni orqanizm inkişaf
edəcək. Göbələklər yeni orqanizmə başlanğıc verən mitselinin bir və
ya bir neçə hüceyrənin ayrılması yolu ilə çoxala bilir.
Adi amyöb
və yaşıl evqlena
Kif göbələyi
(mukor)
a
b
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Yaşıl evqlenanın, maya göbələyinin, papaqlı göbələyin qeyri-cinsi çoxal-
masının mərhələlərini müvafiq qaydada düzün.
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
Qeyri-cinsi çoxalma / Bölünmə / Spor / Tumurcuqlanma / V
egetativ
1. Çoxalma formasına
görə
uyğunluğu müəyyən
edin:
1) bakteriyalar,
ibtidailər; 2) maya göbə-
ləkləri, hidra; 3) göbə-
ləklər, mamırlar, qıjılar
2. Səhv fikirləri müəyyən edin:
1) Çoxalma bütün canlı orqanizmlərin
xarakterik xüsusiyyətidir. 2) Çiçək – vegetativ orqandır. 3) Qeyri-cinsi
çoxalma zamanı yeni cinsiyyət hüceyrələri əmələ gəlir və onların
birləşməsi baş verir. 4) Tumurcuqlanma qeyri-cinsi çoxalma formasıdır.
5) Spor qeyri-cinsi çoxalmanın xüsusi törəməsi olub bir neçə hüceyrədən
ibarətdir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
__ çoxalmanın
__, __, __, __ çoxalma formaları var.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Yaşıl evqlena
№
Maya göbələyi
№
Papaqlı göbələk
№
a. Ana orqanizm böyüyərək iki hissəyə
bölünür və nəticədə qız fərdlər yaranır.
b. Ana orqanizmdə kiçik qabarcıq – tumurcuq
əmələ gəlir.
c. Spor əlverişsiz mühit şəraitinə dözümlü
qalın qılafa malik olur.
a
c
b
3
3
117
116
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Şəkildəki
uyğunsuzluğu
müəyyənləş-
dirdikdən
sonra səhvləri
izah edin.
Qeyri-cinsi çoxalma formaları. Bu çoxalmada bir valideyn
iştirak edir və cinsi hüceyrələr –
qametlər yaranmır. Bu səbəbdən
yeni yaranan
qız fərdlər ana fərdin əlamətlərini daşıyır. Qeyri-cinsi
çoxalmanın
bölünmə, spor, tumurcuqlanma, vegetativ çoxalma kimi
formaları var.
Adi amyöb, evqlena kimi birhüceyrəlilər və bakteriyalar iki
bərabər hissəyə bölünmə yolu ilə, bir çox yosunlar, mamırlar,
qıjıkimilər, əksər göbələklər birhüceyrəli sporlarla, maya göbələyi
və şirinsulu gölməçələrdə yaşayan hidra tumurcuqlanma yolu ilə
çoxalır.
Yayda hidranın bədənində kiçik qabarcıqlar yaranır. Onlar
böyüyür, bədənin ucunda qollar və ağız boşluğu əmələ gəlir. Sonra
ana orqanizmdən ayrılaraq müstəqil canlıya çevrilirlər.
Canlılar vaxtaşırı məhvə məruz qalsalar da, Yer üzərində daim mövcud-
durlar.
39.
Qeyri-cinsi çoxalma
· Bu, nəyin sayəsində mümkün olur?
Quş
mamırı
Hidra
Qeyri cinsi çoxalma
Bölünmə yolu ilə
Sporla
Tumurcuqlanma yolu ilə
Vegetativ çoxalma. Bitkilər, bəzi heyvanlar və göbələklər bədən
hissələri ilə də çoxala bilirlər. Belə çoxalma
vegetativ çoxalma adla-
nır. Məsələn, hidranı və ya yastı qurdlardan olan planarinin bədəni-
ni bir neçə hissəyə bölsək, onun hər birindən yeni orqanizm inkişaf
edəcək. Göbələklər yeni orqanizmə başlanğıc verən mitselinin bir və
ya bir neçə hüceyrənin ayrılması yolu ilə çoxala bilir.
Adi amyöb
və yaşıl evqlena
Kif göbələyi
(mukor)
a
b
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Yaşıl evqlenanın, maya göbələyinin, papaqlı göbələyin qeyri-cinsi çoxal-
masının mərhələlərini müvafiq qaydada düzün.
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
Qeyri-cinsi çoxalma / Bölünmə / Spor / Tumurcuqlanma / V
egetativ
1. Çoxalma formasına
görə uyğunluğu müəyyən
edin:
1) bakteriyalar,
ibtidailər; 2) maya göbə-
ləkləri, hidra; 3) göbə-
ləklər, mamırlar, qıjılar
2. Səhv fikirləri müəyyən edin:
1) Çoxalma bütün canlı orqanizmlərin
xarakterik xüsusiyyətidir. 2) Çiçək – vegetativ orqandır. 3) Qeyri-cinsi
çoxalma zamanı yeni cinsiyyət hüceyrələri əmələ gəlir və onların
birləşməsi baş verir. 4) Tumurcuqlanma qeyri-cinsi çoxalma formasıdır.
5) Spor qeyri-cinsi çoxalmanın xüsusi törəməsi olub bir neçə hüceyrədən
ibarətdir.
Dostları ilə paylaş: