«Doqquz Bitik» sırası

Alman (Alban) adlanması aydın göstərir ki, alban sözü Ön Asiyada qədim 
izoqlosdur.
51
 Bu yöndə söhbəti oronimlər
 
bölməsində davam etdircəyik.
  
Beləliklə
, 
Alban  xoronimini  türkmənĢəli  hesab  edən
 
alimlərin
 
fikri 
ilə
 
razılaĢmamaq
 
üçün heç bir
 
əsas
 
yoxdur.
52
 Yuxarıdakı örnəklər  göstərir 
ki, alban/alpan türk boyadı əsasında Alban ölkəadı yaranmıĢdır. Bəzi an-
tik dövr yazarları kaspilərdən güneydə də alban boyunun yaĢadığını qeyd 
etmiĢdir.
53
  
Alban
 
boylarının
 
izinə
 
Güney
 
və
 
Quzey
 
Azərbaycanda  miladdan  ön-
cəki  minillikdə  rast  gəliriksə,  artıq  V-VII  əsrlərdə  onları  Qazaxıstan  və 
Orta Asiyada
 
dulat
 
boybirliyi
 
tərkibində
 
görürük. N. A. Aristov,
 
V.V.Vost-
rov, M. S. Mukanovun yazdığına görə V-VII əsrlərdə Yeddisu bölgəsində 
dulat boyları konfederasiyasına daxil olan albanlar sonralar geniĢ ərazilə-
rə yayılıb qazax, qırğız, türkmən, kataqan, özbək boylarına qarıĢmıĢlar.
54
 
Azər
 
və
 
hay
 
dillərinin fonetik inkiĢaf qanununa uyğun olaraq alban 
sözündə  sonrakı  dəyiĢmələri  izləsək,  azər  dilində  *alıb 
>
  alb 
>
  alp  və 
alban 
>
 alvan, hay dilində isə alban 
> 
ağvan dəyiĢmələrinin baĢ verdiyini 
görərik.  Alban  boyunu  qafqazdilli sayan  bəzi  yazarlar  tarixi  qaynaqların 
Alban elində versə də, alban boyundan fərqləndirdiyi udi/uti boyunun rus 
çarına göndərdiyi məktubdakı «biz ağvanlar, milliyətcə udilər»  ifadəsin-
dən yapıĢır.  
Albanlarla dindaĢ olan udilərin  I Pyotra  yazdığı məktubda özlərini 
«ağvan» (alban) kimi qələmə verməsi təbiidir, necə ki, bugün də bir udi 
                                                 
51
 Balkan, 1954; Дьяконов, 1956, 126. 
52
 Özəlliklə,  Dərələyəzdə  Alpan  dərəsi  və  fonetik  cildini  xeyli  dəyiĢmiĢ  Yelpin  və 
Elpanos mikrotoponimlərinin bir bölgə daxilində varlığı göstərir ki, bunlar boyadını əks 
etdirir. Dərə, qala, oba, kənd, bölgə və ölkəyə Alpan adının verilməsi etnotoponim qay-
dalarına uyğundur. Saqa boylarının usun (uysun) qoluna aid olan alban boyu Azərbay-
canda  qurulan  Alban  elində  aparıcı  mövqe  tutmuĢ,  bu  səbəblə  dövlətin  və  ölkənin  adı 
Alban  Eli  kimi  ortaya  çıxmıĢdır.  Ġslamöncəsi  Orta  Asiya  və  Qazaxıstanda  isə  alban 
boyları dulat boybirliyi tərkibində idi.   
53
 Акопян, 1987, 39. 
54
 Аристов, 1894; Востров-Муканов, 1968, 46-48. 

---

 
85 
Yaponiya  imperatoruna  eyni  məzmunlu  məktub  yazsa,  özünü  tanıtmaq 
üçün «mən azərbaycanlı, milliyətcə (xristian) udiyəm» ifadəsini iĢlətməli 
olar. Q. Qeybullayev düzgün
 
olaraq,
 
Alban
 
adının burada yaĢayan tayfala-
rın ümumi toplu adı kimi
 
də iĢləndiyini yazır.
55
 Ona görə də, Alvan-Ağvan 
adlı toponimlər Alban adının fonetik variantı sayılır. S. Ataniyazov da al-
van adlı türkmən boyundan danıĢarkən onu alban
 
etnoniminin fonetik va-
riantı
 
sayır.
56
  
Hay  dilində  IX-XI  əsrlərdə  dilarxası  l  samiti  dilarxası  ğ
 
[ł]səsinə 
keçmiĢdir.
57
 Bu səbəbdən, Alban adının haydilli qaynaqlarda Ałvank ya-
zılıb, Ağvank kimi oxunması imkan vermir ki, onu rus transkripsiyasında 
«Aluank»  (Aluank)  Ģəklində  yazsınlar.  Bu  son  formanı  elmi  ədəbiyata 
ötürənlər, sadəcə, tarixdə  aluan  adlı türk  boyu  olmadığı  üçün  Aluan adlı 
türk
 
dövləti də ola bilməz amacı ilə sözün türk dili morfonoloji quruluĢunu 
azdırmaq istəyirlər.
58
  
Albanlarla bağlı MaĢtosun güya “alban əlifbası” yaratması məsələsi 
də bu tür caydırmalardan olub, son illərəcən elmi ədəbiyatda dolaĢırdı, elə 
ki ilkin qaynaqda söhbətin alban əlifbasından yox, ağ-xəzər əlifbasının qar-
qar dilinə uyğunlaĢdırılmasından getməsini ortaya çıxardım, yalnız bundan 
sonra  alban  əlifbası  yanıltması  gündəmdən  çıxdı.  Bu  açıqlama  I  Bitikdə 
yer aldığından burada təkrar etmirik. 
Ġslamdan
 
sonra
 
tədricən
 
hay
 
kilisə  ədəbiyatı  gələnəyinə  alıĢan  bəzi 
alban soyları hayların ağvan deyiminə də alıĢdı. Hayca ağvanits sözünün 
xristian
 
albanlar
 
(alvanlar)
 
içində