Əlisahib ƏROĞUL
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HaĢiyə 4: Diqqət yetirin: 1947-ci ilin iyun ayında DaĢnaksutyun
partiyasının Tehran Ģəhərində qurultay səviyyəli XIV konfransı olur. Çox qəribədir ki, bu konfransda beĢ ay öncə Ermənistan SSR-dən azərbaycanlıların deportasiya olunacağı bildirilir və bu tədbirin baĢ tutacağına razılıq verilməsi də üstüörtülü Ģəkildə bəyan edilir və bəyənilir. Bu da ondan irəli gəlir ki, demək, ermənilərin xaricdən «vətənə» köçürülməsi, azərbaycanlıların doğrudan da deportasiyasına dair məsələnin 1943-cü ildə Tehran konfransında erməni katolikosunun və diasporunun öz iĢini görməsi, Stalindən razılıq almalarına dair gedən söz-söhbətlər doğrudan da həqiqətə uyğundur. Stalin-Molotov ermənilərin xeyrinə öz iĢlərini görüblər, erməni nümayəndələri ilə görüĢlərində köç məsələsini tam həll etmiĢ olurlar. 1945-ci ildə Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Artunyanın DQMV-nin Ermənistan SSR-ə birləĢdirilməsinə dair Stalinə müraciət etməsi erməni-daĢnak faĢistlərinin ikibaĢlı oyunlarının yeni addım üçün siyasətdəki at gediĢlərinin təkrarıdır. XIV konfransda daha nələr üzə çıxmır? Konfrans müstəqil və azad Ermənistan yaradılmasını qarĢıya məqsəd qoyur. Heç zaman «Böyük Ermənistan» yaratmaq məsələsini unutmamağı, ona uyğun siyasət yeridilməsini tələb edir. Ġstər erməni, istər digər baĢqa xalqları, istərsə də böyük dövlətlərin fikrini həqiqətdən yayındırmaqla, iĢğalçılıq siyasətini pərdələmək, milli münaqiĢələri qızıĢdırmaqla irticaçı fəaliyyətdən əl çəkməmək tapĢırığı verir. Ermənistan yalnız Türkiyə tərəfindən «tutulmuĢ torpaqları» deyil, həm də Azərbaycana və Gürcüstana «bağıĢlanmıĢ» 178 torpaqları da özünə birləĢdirməlidir bəyanatı ilə çıxıĢ edir. Konfransda Ermənistan SSR-dən gələn nümayəndələr də çıxıĢlar edirlər. Bu da onu göstərir ki, Ermənistanda fəaliyyəti qadağan edilsə də, DaĢnaksutyun həmiĢə gizli və açıq Ģəkildə öz iĢini görüb. Bu yırtıcı faĢist partiyası alt qatlarda Sov.ĠKP və DTK tərəfindən daim dəstək alıb. HəmiĢə onun yaxĢı təĢkil olunmuĢ komitələri, ilk təĢkilatları, mərkəz tərəfindən idarə olunan və ustalıqla gizlədilən terror qrupları olub. Qaraçı xislətli, hiylə və məkr sahibləri Sovet hökumətinin onlar üçün yaratdığı münbit Ģəraitdən kifayət qədər bəhrələniblər. Əzəli və əbədi Azərbaycan torpaqlarında istədiklərinə nail olublar. Azərbaycandan torpaq qoparmaq cəhdləri, azərbaycanlıları sıxıĢdırma səyləri ara verməyib. Son anda hər iki istəklərinə nail olublar. Kifayət qədər torpaq qoparıblar, türksüz Ermənistana sahib olmaq arzularını reallaĢdırıblar. Əleyhimizə xırda məqalələr yazıblar, susmuĢuq, daha doğrusu, danıĢmaq istəyənləri öz rəhbərlərimiz susdurublar. Sonra broĢüralar çap ediblər, yenə də ağzımıza su alıb durmuĢuq. Daha sonra qalın, cild-cild kitablara keçiblər, səsimizi çıxarmamıĢıq. Ayağımızın altından torpağı çəkəndə ayılmıĢıq. Onda da gec olub... ... Azərbaycanlıların deportasiyası könüllülük əsasında yazılır, deyilir, amma əvvəlcədən köçürmə planı tərtib edilmirdi. Məcburiyyət və təqiblərlə həyata keçirilirdi. Əhali maddi və mənəvi məhrumiyyətlərə düçar edilirdi. Hətta Azərbaycan SSR NS-nin sədri Teymur Quliyevin deportasiya olunanları RSFSR, Ermənistan SSR və Gürcüstan SSR-lə Azərbaycan SSR-in həmsərhəd rayonlarında yerləĢdirilməsi xahiĢi belə eĢidilmir. Nəticədə deportasiya olunan əhalinin 1/5 hissəsi məcburi köçürməyə və iqlim Ģəraitinə davam gətirməyərək həyatlarını qeyb edirlər. Daha doğrusu, köçürmə zamanı 30000 Azərbaycan türkü aclığın və xəstəliyin qurbanı olur. SSRĠ hökuməti bu deportasiya aktını həyata keçirməklə 1948-ci il dekabr ayının 10-da qəbul edilən BMT-nin «Ġnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamə»sinin 7, 9 və 13-cü müddəaları azərbaycanlılara münasibətdə cinayətkarcasına pozulur. SSRĠ NS-nin bu məlum qərarları məxfi olmasa da mətbuatda dərc olunmur. Qərar avtoritar-totalitar rejim və repressiyaların hökm sürdüyü bir zamanda qəbul edilmiĢdir. Bu aksiya antikonstitusion, beynəlxalq hüquq normalarına zidd, milli mənsubiyyətə görə dövlət səviyyəsində təqib, soyqırım kimi qiymətləndirilməlidir. 5 dekabr 1936-cı ildə qəbul edilmiĢ SSRĠ Konstitusiyasının 123-cü maddəsinin tələblərinə ziddir. Ümumittifaq səsverməsinə dair 5 maddə, vətəndaĢların hüquq bərabərliyinə dair 36 maddə, habelə digər tərəfdən Azərbaycan hökuməti ilə razılaĢdırılmasına dair respublika hökumətinin səlahiyyətinə əhəmiyyət verilməməsi ilə müĢahidə edilir. Günü bu gün də tarixi haqsızlıqlara və ədalətsizliklərə son qoyulmur. Azərbaycanlıların deportasiyasının SSRĠ-nin varisi kimi çıxıĢ edən RF tərəfindən qeyri-qanuniliyi etiraf olunmur, pislənilmir. 179 Stalin hökumətinin bu iyrənc köçürmə əməliyyatının təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın tərkib hissəsi olan DQMV-də də aparılmasına imkan verilmiĢdir. Həmin illərdə daxili köçürmə adı altında 132 türk ailəsi DQMV-dən Xanlar və Beyləqan rayonlarına köçürülmüĢdür. Bu çirkin köçürmə əməliyyatları sonralar da istər Ermənistan, istərsə də DQMV-də müxtəlif yollarla davam etdirildi. Həmin ərazilərin türksüzləĢdirilməsi siyasətinə xüsusi önəm verildi. Azərbaycan türklərinin hüquqlarının ən kobud Ģəkildə pozulması, əhalinin sıxıĢdırılması adi hal aldı. Adi bir misal: SSRĠ NS-nin köç qərarını bəhanə edən Ermənistan SSR NS-nin sədri S.Karapetyan subtropik bitkilər sovxozu yaratmaq adı altında türklər yaĢayan Ləmbəli kəndində kolxozu ləğv edir və əhalinin kənddən çıxarılmasına qərar verir. DaĢnak Baqrat Vartanyan sovxoza direktor təyin edilir. 225 ailə zorakılıqla kənddən çıxarılır. Qəbiristanlıqları dağıdılır, evləri gəlmə ermənilərə paylanır. Ləmbəli camaatı Gürcüstan SSR-yə pənah aparır, lakin onlara burada da dinclik verilmir, geri qaytarılırlar. Əhali bu dəfə soydaĢlarının daha sıx yaĢadığı Basarkeçər rayonuna sığınır. Ermənistanın hakimiyyət orqanları burada da onlara dinclik vermir. Təzyiq və təqiblərə məruz qalırlar. Buradan da qovulan ləmbəlilər Ermənistan-Gürcüstan sərhədinə yığılır. Camaat burada torpaq qazmalarda yaĢayır. Dörd illik ölüm-dirim mübarizəsi aparırlar. Nəhayət, Stalinin ölümündən sonra SSRĠ NS sədri Malenkovun göstəriĢindən sonra camaat öz ana yurdlarına qayıdır. B.Vartanyan isə cəzalandırılmaq əvəzinə, Ermənistan SSR və SSRĠ AS-lərinə deputat seçilir, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi ən yüksək ada layiq görülür. Deportasiya əməliyyatından sonra Azərbaycan SSR-in maldarları da yeni bir qadağa ilə üzləĢir. Ermənistan SSR-in ərazisində qalan dədə-baba yaylaqlarından məhrum edilirlər. Min illərin yurd yerləri, ocaq daĢları, yaylaqlarda yerləĢən kənd qəbiristanlıqları da Ermənistan ərazisində qalır. Qəbirlər erməni- daĢnak faĢistləri tərəfindən uçurulub dağıdılır. ġum altına verilir. Ermənistan SSR- də yaĢayan azərbaycanlıların mərkəzi və yerli mətbu orqanları müxtəlif yollarla və bəhanələrlə repressiyalara məruz qoyulur və qapadılır. Ümumiyyətlə, Ermənistan SSR-də azərbaycanlıların normal həyat sürmələrinə mane olunur, hər vasitəylə dözülməzlik Ģəraiti yaradılır. Azərbaycan türklərinin fiziki və mənəvi soyqırımları bir-birini tamamlayır. Fiziki soyqırımın dayandığı dövrlərdə mənəvi soyqırıma ayaq verilir, addəyiĢmələr səngimək bilmir. Mənəvi soyqırımlar dövrü bir növ fiziki soyqırıma pauza verir. Zamanı yetiĢəndə terror müharibəsinə baĢlanılan bir günədək etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti özünün hazırlıq dövrünü keçirir. Mənəvi soyqırımın məcmuyu olan mənəvi terrorlar fiziki terrorun gərginliyini yaĢadır. Azərbaycan torpağında mənəvi terrorun ilk səhifəsini də erməni-daĢnak faĢizminin xaç atası olan erməni Qriqorian kilsəsi açmıĢdır. Xilafətə xəyanətinin qazancı olaraq ermənilər onlara heç bir dəxli olmayan alban kilsəsinə rəhbərliyi öz əllərinə keçirmiĢdilər. Uzun əsrlər boyu alban xristianlığı erməni kilsəsinin mənəvi terroruna məruz qalmıĢdı. Mənəvi soyqırıma düçar olmuĢdu. XVIII əsrin ilk 180 günlərindən, illərindən baĢlayaraq xaçpərəstlikdən bir vasitə, bir alət kimi istifadə edən erməni Qriqorian kilsəsinin din xadimləri mənsub olduqları türk dövlət və xanlıqlarının dövlətçiliyi əleyhinə xəyanətkarlıq və satqınlıq zəminində məktublar yazmaqla Qərb dövlətlərini və Rusiyanı «əzabkeĢ, zavallı, bədbəxt, müsəlman əsarətində inləyən» erməni xalqını «xilas etməyə» səsləmiĢlər. 1828-ci il fevral ayının 24-də bağlanan, vahid Azərbaycan xalqının iki yerə bölünməsini baĢa çatdıran bədnam «Türkmənçay» müqaviləsinin mürəkkəbi qurumamıĢ çar I Nikolayın imza atdığı 21 mart 1828-ci il tarixli fərmanı ilə əhalisinin 92%-ni Azərbaycan türkü təĢkil edən bir ərazidə Ġrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində süni yolla «erməni vilayəti» adlı bir inzibati ərazi vahidi yaradılır. Bu addəyiĢmə ilə Azərbaycan türklərinin gələcəkdə öz tarixi torpaqlarından qovulmasına və fiziki soyqırıma səbəb ola biləcək bir siyasətin yaranması ilə yanaĢı, mənəvi terrorun da bünövrəsini qoyur. Elə həmin il 1828-ci ildə Azərbaycan türkünün ana Ģəhəri Ġrəvan - Erivan, 1837-ci ildə Kəvər-Nor Bəyazid, 1840-cı ildə qədim türk Ģəhəri Gümrü-Aleksandropol (1920-ci ildə isə Leninakan) adlandırılır. 1877-78-ci il rus-türk müharibəsi zamanı rus iĢğalçı ordusunun tərkibində Qars Ģəhərinə daxil olan ermənilər ilkin olaraq orada əllərinə keçən qədim əlyazmaları, xüsusən Qurani-Ģərifi topa-topa qalaqlayıb yandırmağa baĢlayırlar. Bu cinayətkar hərəkətləri mənəvi terror aktı günümüzədək qarĢısıalınmaz bir prosesə çevrilir. 1930-cu ildə Göyçə gölünün adını «Sevan» qoymaqla erməni-daĢnak faĢistləri özlərinə qondarma vətən yaratmaq istəyini reallaĢdırırlar. Ermənistan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 1930-cu illərdən bu yana türk mənĢəli toponimik adları erməni sözlüklü adlarla əvəzləĢdirmək üçün 25-dən artıq fərman verir. Təkcə 1935-ci il 3 yanvar tarixli fərmanla 51, il ərzində isə birdəfəyə 150, 1946-cı ildə 120, 1948-ci ildə isə 8 fərmanla 80 türk mənĢəli kənd, qəsəbə, yer- yurd adları erməniləĢdirilir. Ümumiyyətlə, erməni-daĢnak faĢistləri uzun illər boyu Azərbaycan türklərinə qarĢı etnik təmizləmə və soyqırım siyasətini mütəmadi olaraq üç üsulla aparmıĢ və xəbis niyyətlərini həyata keçirməkdən heç bir vəchlə əl çəkməmiĢlər: 1) Kəndləri tamam-kamal dağıdır, varlığını yer üzündən silirlər; 2) Kəndlərdə erməni əhalisi yerləĢdirilir; 3) Kəndlərin adları dəyiĢdirilir. Quruculuq illərində belə gərginliyin saxlanmasına rəvac verən üçüncü yolla öz iĢlərini görürlər. AddəyiĢməyə meydan verirlər. Heç bir prosedura gözləmədən, yerli əhalinin rəyi nəzərə alınmadan, aĢağı orqanların qərarı olmadan azərbaycanlılar yaĢayan kəndlərin dədə-baba adları addəyiĢmələrə məruz qalır. Erməni-daĢnak faĢistləri kommunist hakimiyyətinin əli ilə öz iĢlərini görürlər. 1945, 1949-cu və 1968-ci illərdə də addəyiĢmə kampaniyası kütləvi Ģəkildə həyata keçirilir. Ümumiyyətlə, 1935-ci ildən 1978-ci ilədək 465 türk mənĢəli kənd adları dəyiĢdirilərək erməniləĢdirilmiĢdir. 1978-ci ildə isə Ermənistan SSR AS RH 100-ə yaxın türk 181 toponimlərinin erməniləĢdirilməsinə birbaĢa qərar verilmiĢdi. AddəyiĢmə prosesinə son nöqtə 1991-ci ildə qoyulmuĢdur. 1991-ci il aprel ayının 9-da Ermənistan Respublikasının «demokrat» prezidenti Ter-Petrosyanın imzaladığı bir fərmanla 97 türk mənĢəli kənd adları dəyiĢdirilərək erməniləĢdirilmiĢdir. Ümumiyyətlə, iki yüz ildə Qərbi Azərbaycanda bu sayaq 2000 türk toponimi süni yolla erməniləĢdirilmiĢdir. Artıq bundan belə Ermənistan türksüzləĢdirilmiĢ monoetnik və marionet bir respublikaya çevrilmiĢdir. Ġnnən belə ancaq ermənilərin erməniləĢdirilməsinə ehtiyac qalırdı. QarĢıda artıq Ermənistanı bir idbar ziyil kimi qabartmaq, «Böyük Ermənistan» fırı yaratmaq, Türk dünyasının qara üzündə ağ xala - sabun köpüyünə bənzər bir dövlət halına gətirmək istəyi durur. Bunun üçün erməni-daĢnak faĢistləri dünya ictimai fikrinə təsir etməkdən, yalan təbliğat bazası yaratmaqdan bir an belə çəkinmirlər. Mənəvi terrorun bütün rıçaqlarından, qarayaxmasından, qara-qıĢqırığından istifadə edərək öz xeyirlərinə müəyyən fikir yaradır, havadarlar tapırlar. Halbuki ermənilərin Qərbi Azərbaycana - bugünkü Ermənistan ərazisinə gəlmə etnos olduqları, 1828-ci ilədək bu ərazilərdə bir dənə də olsun erməni mənĢəli toponimin olmadığı nəzərə alınmır. Ermənilər və Ermənistan anlayıĢı kimi faktorlar bizim üçün tarixi təhriflərdən, həqiqətin yanlıĢ təsvirindən, tarixi gerçəklikdən uzaq konsepsiyalar, yığnağından, ədalətsiz ərazi iddiaları aparmalarından baĢqa bir Ģey deyildir. Erməni-daĢnak faĢistləri heç bir milli dəyəri olmayan bir xalqın, törəmə bir millətin örnəkləridilər. Onlar bu gün ancaq Azərbaycan xalqından əxz etdikləri nə varsa, onu öz adlarına çıxa bilərlər. Oğurladıqlarının, mənimsədiklərinin hesabına əldə etdikləri barədə danıĢa bilərlər. Erməni-daĢnak faĢistləri təkcə torpaqlarımızı deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərimizi, abidələrimizi, musiqimizi, oyun havalarımızı, musiqi alətlərimizi, xalq mahnılarımızı, nağıllarımızı, qəhrəmanlıq dastanlarımızı, ümumiyyətlə, keçmiĢimizi bütövlükdə özəlləĢdirir, mənimsəyirlər. Özlərinin milli dəyərləri kimi qələmə verirlər. Tariximizi təhrif edib öz adlarına çıxmaları faktı hələ VII əsr erməni müəllifi A.ġirakatsi tərəfindən uydurulan saxta erməni tarixindən üzü bəri davam edir. Hələ VIII əsrdə xilafətə quyruq bulayan erməni qriqorian kilsə xadimləri islamı qəbul edən Alban türklərinin öz sələflərindən imtina etmələrindən kifayət qədər bəhrələnmiĢlər. Erməni tərcümanları alban türklərinin müsəlman olaraq inkar etdikləri Arran, Alban ədəbi abidələrini məhv etməzdən əvvəl müxtəlif dövrlərdə qrabara çevirmiĢlər. Xüsusilə, elə bu səbəbdən alban müəllifi Musa Qalakəndlinin «Alban tarixi» kitabı bizə qədim erməni dilində (qrabarca), həm də təhrif olunmuĢ Ģəkildə gəlib çatmıĢdır. Belə ki, «Alban tarixi» əsərinin I və II hissələri VI əsrə, III hissəsi X əsrə aiddir. Müəllifin, Musa Qalakəndlinin VI əsr müəllifi olduğunu nəzərə alsaq, heç Ģübhəsiz ki, əsərin üzü qrabara köçürülərkən III hissənin kitaba sonradan əlavə edilməsi açıq-aĢkar göz önündədir. Görkəmli albanĢünas Fəridə Məmmədova çox yerində qeyd edir ki, qədim erməni müəllifləri Əhristanın, o cümlədən Ərsakın, Dizaq mahalının Ermənistanın tərkib hissəsi 182 olduğunu söyləyərkən öz fikirlərini əsaslandıran sübutlar gətirmirlər, çünki bu sübutlar yoxdur. Erməni katolikosu M.Barxudaryanın 1895-ci ildə sərsəmcəsinə yazıb nəĢr etdirdiyi «Arsax» kitabı kimi. Müəllifin heç nəyə əsaslanmadan qələmə aldığı, baĢdan-baĢa cəfəng yazılarla, fikirlərlə dolu olan bu kitab ancaq və ancaq erməni-daĢnak faĢistlərinin uydurduğu «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq ideyasına xidmət etmək saxtalığından baĢqa bir Ģey deyildir. Barxudaryanın reallığa tək dabanla təpik atmasına rəğmən isə 1986-cı ildə Ġrəvanda nəĢr edilən «Ermənistan tarixi» kitabının müəllifləri lap ağını çıxarırlar. Belə ki, Barxudaryan ancaq Cəbrayıl rayonunun bir hissəsini erməni torpağı hesab edirdisə, «Ermənistan tarixi» kitabının müəllifləri antik türk yurdu Cəbrayılın bütün ərazisini Ermənistan xəritəsinin tərkibinə daxil edirlər. Erməni tarixçiləri heç zaman yaddan çıxarmamalıdılar ki, Azərbaycan ərazisində özlərində erməni elementləri gəzdirən, yaĢadan nə yazılı əĢyalar, nə daĢ kitabələr, nə də digər erməni niĢanəli heç bir tarixi abidələr-filan yoxdur, varsa, onların hamısı ancaq və ancaq 1830-cu illərdən sonrakı yaxın keçmiĢə aid ola bilər. Qədim kitabların müasir çaplarındakı yazı və fikirlər qeylü-qallıdılar. Ġlkin mənbələrlə tutuĢdurmadan nəsə demək olmaz. Çünki erməni tarixçiləri keçmiĢ əsərləri erməni, rus dillərinə tərcümə edərkən antik müəlliflərin fikirlərini təhrif edir, yazılarda saxtakarlığa yol verirlər. Özlərinə xeyir verməyən, sərf etməyən dəlil və faktları əsərdən çıxarırlar. Azərbaycan xalqının varisi olduğu bütün qədim Alban mənbələrini erməni mənĢəli hesab edərək özlərinə saxta tarix yazırlar. Əslində isə Azərbaycan xalqının tarixini yazıb adına «erməni xalqının tarixi» kimi uydurma bir ad qoyurlar (Qarabağın özünü də belə bir avantüranın qurbanına çeviriblər). Ümumiyyətlə, erməni hakimiyyətində saxtalaĢdırılmıĢ erməni tarixi yazmaq ideyası dövlət siyasəti səviyyəsində himayə edilir. Bu da gənc ermənilərin, daĢnak əhvali-ruhiyyəsində böyüməsinə, tərbiyə edilməsi iĢinə xidmət edir. Erməni tarixçiləri həmiĢə saxtakarlığa meyil etdiklərindən elə saxtakar kimi də ad çıxarmıĢlar. Bu günümüzdəki erməni saxtakarlıqlarından bir neçə faktlara müraciət etmək, məncə, yetərli olar. Çünki ermənilərin 3 min illik tarixləri və ya milli mədəniyyətləri barədə qaldırdıqları səs-küylər cəfəng fikir yığnağıdır. Panarmenizm cəfəngiyyatından baĢqa bir Ģey deyildir. Belə ki, saxtakar erməni tarixçiləri 1968-ci ildə sırf türk məkanı olan, qədim Azərbaycan Ģəhəri – Ġrəvan Ģəhərinin erməni Ģəhəri kimi salınmasının 2750 illiyini keçirmək istəyirlər. Guya onun qədim adı Erebuni olub. Guya belə bir adın olmasını bu ərazidə tapılan və həmin dövrə aid edilən ĢüĢə parçası üzərində qədim erməni əlifbası ilə mövcud yazı sübut edir. Lakin mötəbər rus alimləri tərəfindən tədqiqat aparılır. Ermənilərin sübut kimi ortaya atdıqları həmin ĢüĢə parçasının II Yekaterinanın dövründə Rusiyada istehsal olunduğu müəyyən edilir. Saxtakar erməni alimləri ifĢa olur. Onların saxta yubiley keçirmə planları baĢ tutmur. Görkəmli ĢərqĢünas, əski əlifba ilə yazılan daĢ kitabələri oxumaqda əvəzsiz bir insan olan MəĢədi xanım Nemətova Zəngəzurun Urud kəndindəki XIV-XVI 183 əsrə aid qəbiristanlıqdakı daĢ kitabələri tədqiq edir. O, buradakı qəbirlər üzərində qədim türklərə məxsus tanrıların - maral üstə oturmuĢ ev quĢları, Tibet öküzü - yak və Ģaban təsvirləri olan daĢ kitabələr aĢkar edir. Ġki kitabədə isə qəbirüstü daĢda «alban nəslindəndir» sözlərini oxuyur. Halbuki buna qədər antitürk siyasətinə qulluq edən saxta sovet tarixĢünaslığında tədqiqatçılar alban tayfalarının xilafət dövründə dinlərinə yaxın olan qriqorianlığı qəbul edərək erməniləĢmələri, bir hissəsinin isə gürcü xalqını qəbul edərək gürcüləĢmələri barədə qara fikirlər yürüdürdülər. Urud abidələri isə göstərdi ki, bu fikirlər tamamilə uydurmadır. Zəngəzur ta qədimdən türk dilli alban tayfalarının məskəni olubdur. Sadəcə olaraq qılınc gücünə islamı qəbul ediblər. Onların bugünkü nəsilləri də əbəs yerə demirlər ki, «biz qılıncdan dönmə müsəlmanlarıq». Burada söhbət ancaq xristian albanların islamı qəbul edərək türkləĢməsindən deyil (bu cəfəngiyyatdır), xristianlığı qəbul etmiĢ alban türklərinin islamı qəbul edərək dillərini yox, dinlərini dəyiĢməsindən gedə bilər. (Hətta bu proses - alban türklərinin islamı qəbul etməsi prosesi tədrici də olsa XVI əsrədək Yuxarı Qarabağda davam etmiĢdir.) Erməni-daĢnak faĢistləri, onların apardıqları mənəvi terror aktları Azərbaycanın mədəni irsini həmiĢə öz hədəfinə çevirmiĢdi. Xüsusilə sovet dövründə rus dilində nəĢr olunan ensiklopedik kitablarda Azərbaycanın tarixi, milli-mədəni və mənəvi irsi barədə saxtalaĢdırmalar, erməni adına çıxmalar kimi cəfəng yazılar sistemli Ģəkildə bir-birini üstələmiĢdi. ĠĢbaz, saxtakar erməni-daĢnak siyasətinə qulluq edən erməni tarixçiləri, onlara dəm tutan muzdlular tariximizdən erməni xalqına bir qayda olaraq saxta tarix yazıblar. Bu yolla «Sarı gəlin» xalq mahnımızdan tutmuĢ, «can» sözümüzədək dünənimizi, bu günümüzü mənimsəməyə cəhd göstəriblər. Varlığımızın qəsdinə durublar. Mübahisə düĢəndə isə mübahisələri aradan qaldırmaq üçün saxtakar erməni alimləri çıxıĢ yolunu aradakı maddi sübutu yox etməkdə görüblər. Belə ki, MəĢədi xanım Nemətovanın tədqiqatları mübahisə doğurunca, bu barədə söhbət açılınca onlar Urud qəbiristanlığını dağıdır, daĢ kitabələri xüsusi bir amansızlıqla məhv edirlər. Ġlan yarpızdan qorxan, qaçan kimi erməni tarixçiləri də daim bu kimi maddi faktlardan qaçar olmuĢ, bunları göz önündən silməyi əfsəl saymıĢlar. Erməni-daĢnak faĢistləri bu səbəbdən Qərbi Azərbaycanda (Ermənistan) ötən yüz ildə 1587 qəbiristanlığı, 500-dən çox tarixi-memarlıq, maddi mədəniyyət abidəsini, qədim kitab və əlyazmasının qorunub saxlandığı 382 məscidi (Ġrəvan Ģəhərindəki 6 məscidi), onların nəzdində fəaliyyət göstərən onlarla mədrəsəni yandırıb dağıtmıĢ, yerlə yeksan etmiĢlər. Mövcud tarixi abidələr isə hər üzə ermənilərin yox, ta qədimdən Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan ərazisində) azərbaycanlıların ata- babalarının məskun olduqlarını göstərir. Qərbi Azərbaycanın hər qarıĢ torpağında ulu əcdadlarımızın izi var, ruhu var, hənirtisi duyulur. Urud abidələri bunlardan, milyonlardan, minlərdən biridir. Tarixi həqiqətlərin açılmasına yardımçı olmaq üçün bu abidələrə əl qoymaq, tarixi məxəzlərə baĢ vurmaq, bu ixtiyarı, səlahiyyəti əldə etmək lazımdır. Saxta erməni tarixçilərinin dəlilsiz, sübutsuz yazılarına, kilsə 184 keĢiĢlərinin uydurma cızma-qaralarını dəstəvuz edənlər, erməni əlindən su içənlər, böyük və qüdrətli türk millətinə qara yaxanlardı. Bu tarix siçovulları dərk etmək istəmirlər ki, dünyanın mizan-tərəzisi bəndələrinin deyil, Tanrının öz əlindədir. Antitürk siyasətini dövlət səviyyəsində xidmət göstərən sovet tarixĢünaslığına kifayət qədər «töhfələr» bəxĢ edən, ad-san qazanan, daha doğrusu, bu tarixə quyruq bulayan ermənilər Qərbi Azərbaycanın ərazilərindəki abidələri məhv etməklə kifayətlənməmiĢlər. Azərbaycan SSR-in ərazisindəki abidələrə də əl uzatmıĢlar. Qədim abidələrin bərpası ilə məĢğul olan daĢnak xislətli erməni millətindən olan usta və ya iĢ icraçıları tikililər üzərindəki bir çox daĢ abidələri qəsdən uçurub dağıtmıĢ, məhv etmiĢ və ya oğurlamıĢlar. ġərq ornamentlərinə, Ģəbəkələrinə xaç niĢanlı yeni əlavə naxıĢlar vurmuĢlar. ĠĢ o yerə çatmıĢdır ki, Bakının «Ġçəri Ģəhəri»ndə bərpa iĢləri görərkən erməni ustaları qədim qala divarlarına DaĢnaksutyun partiyasının emblemini də həkk etmiĢdilər. DaĢnak xislətli saxta erməni tarixçiləri Papazyan, Xaçaturyan, Arakelyan qərəzkarlıqla qeyd edirlər ki, daĢ kitabələri yazanlar guya islamı qəbul etmiĢ və türkləĢmiĢ ermənilər olublar. Onlar ərəb dilini yaxĢı bilmədiklərinə görə kitabələrin yazılıĢında səhvlərə yol vermiĢlər. Xaçaturyanın qələmi isə tamamilə qatıqlayır. Ərəb mənbələrində gedən və rastına çıxan bütün «ən-nəsəra» (xaçpərəst) sözlərini hər yerdə gözlərini yumaraq utanıb-qızarmadan, heç nədən çəkinmədən «erməni» sözü kimi tərcümə edir. Halbuki xaçpərəst sözü erməni demək deyildir. Əlbəttə, bu saxtakarlıq Xaçaturyanın qanmazlığından deyil, məkr və hiylə sahibi olmasından irəli gəlir. Bu bədfellik onun daĢnak təbliğatçısı, daĢnak ideyasının daĢıyıcısı olduğunu təsdiqləyir. Özgə sümükləri üstə «Böyük Ermənistan» qurmaq daĢnakların hərbi-siyasi və milli proqramıdır. Bütün bu saxtakarlıqlar, təhriflər erməni-daĢnak faĢizminin utopik ideyalarına, xülyalarına uymuĢ erməni tarixçilərinin və ədiblərinin yazılarında qəsdən, hiylə və məkrlə qələm iĢlətmələrinə bir iĢarətdir. «Həyanı atıb oynamağa nə var» deyib atalar. Ucuz mənəviyyat dalınca qaçan erməni tarixçiləri Təbrizə «Tavriz», Gəncəyə «Qanzak», Ağstafaya «Akstef», Kəlbəcərə «Karbacar» və s. deməklə də Azərbaycan Ģəhərlərini özəlləĢdirir, özlərinki hesab edirlər. Abır-həya bilmədən buna da çalıĢırlar. Kərkicahan kəndi yaxınlığındakı «Kilsəlik yeri» adlanan ərazidəki alban türklərinə məxsus niĢanələri olan alban abidələrinə, daĢ kitabələrə erməni yönümü vermək üçün bu kitabələrin arasına üzərində qırmızı yağlı boyalarla iĢlənmiĢ erməni çalarları olan çaylaq daĢları da atmağı öz Ģənlərinə sığıĢdırırlar. Gələcək tədqiqatlarda təki bunlardan maddi sübutlar kimi istifadə etsinlər. Erməni-daĢnak faĢistləri bizə qarĢı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti yeridərək yaĢayıĢ məntəqələrimizlə yanaĢı həmin ərazilərdəki xalqımıza məxsus maddi mədəniyyət və tariximizə aid abidələri də vəhĢicəsinə dağıdır, məhv edir, izini itirmək üçün həmin ətrafı viran qoyurlar. Hətta yaxın keçmiĢdə öz əlləri ilə 185 ucaltdıqları, bugünkü tarixi saxtalıqlarını ifĢa edən abidələrin də izini bu yolla yox edirlər, niĢanəsini öz əlləriylə itirirlər. 1978-ci ildə ermənilər Leninavanda (əsl adı MaraqaĢen) Cənubi Azərbaycanın Marağa Ģəhərindən Qarabağa köçmələrinin 150 illiyi Ģərəfinə mərmər obelisk ucaldırlar. 1988-ci ildə bu tarixi abidənin izini-tozunu itirirlər. Göyçədə Azərbaycan aĢıq ədəbiyyatının böyük simalarından biri Dədə Ələsgərin qəbirüstü niĢangahını, Zəngəzurda dahi Azərbaycan Ģairi Səməd Vurğunun Ģərəfinə ucaltdıqları heykəlini, 1970-ci ildə ġəmsəddil rayonunda azərbaycanlı kommunarların xatirəsinə dikəltdikləri abidəni uçurub dağıdırlar (1920-ci ildə mühasirəyə düĢmüĢ ermənilərə neft, çörək, taxıl aparan üç azərbaycanlı kommunarın - M.Əliyev, M.Məmmədov və S.ġəkibəyovun Ģərəfinə ucaldılan bu abidənin postamentinə erməni daĢyonanının müdrikcəsinə həkk etdiyi «Duz-çörək güllələnmir» kəlamı daĢnak terrorçuları tərəfindən vəhĢicəsinə həm güllələnir, həm də dağıdılır). 1950-ci illərin ilk günlərindən baĢlayaraq Ermənistanda Azərbaycan ərazisi hesabına «Böyük Ermənistan» yaratmaq ideyasını beyinlərə yeritmək üçün erməni- daĢnak faĢistləri açıqdan-açığa baĢ qaldırdılar. QarĢısıalınmaz ideoloji mübarizəyə rəvac verdilər. Bu ad altında cild-cild kitablar yazmağa baĢladılar. Bu ideyalar əsasında dərsliklər hazırlandı. Bu dərs vəsaitləri ali və orta məktəblərdə tədris olundu. Bununla bahəm Ermənistan hökuməti tərəfindən 1950-ci ildə Azərbaycan pedaqoji texnikumu, 1953-cü ildə Ġrəvan Pedaqoji institutunun Azərbaycan bölməsi bağlandı. 5000 nəfər buraxılıĢı olan Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərən orta məktəb məzunları üçün pedaqoji institutda ildə cəmi-cümlətanı 25 nəfərlik bir qrup yeri saxlandı. Bu qrupu saxlamaq azərbaycanlıları ələ salmağa bərabər idi. Bunun ardınca Ġrəvan teatr texnikumunun, habelə az keçməmiĢ kənd təsərrüfatı texnikumunun da fəaliyyətinə xitam verildi. Hər il minlərlə gənc ümumorta məktəblərini qurtardıqdan sonra təhsillərini davam etdirmək imkanından məhrum oldular. Ġldə ancaq imkanı olan təxminən 500-ə yaxın məzun Azərbaycanda təhsillərini davam etdirə bilirdilər. Ali təhsil alıb geri dönənləri isə iĢə götürmür, müxtəlif bəhanələrlə sıxıĢdırırdılar. 50-ci illərdə bir-birinin ardınca rayon qəzetlərinin də nəĢri dayandırıldı, mətbəələri ləğv edildi. Kiçik türk oymaqları iri erməni kəndlərinə birləĢdirilir, adları xəritələrdən silinirdi. Həmin kəndlərin su dəyirmanları, bağ-bağatlara gələn dədə-baba arxları uçurdulurdu. Ġnzibati ərazi vahidləri ləğv olunurdu. 1960-1970-ci illərdə Azərbaycana qarĢı müxtəlif səpkili təxribat xarakterli kitabların nəĢr olunmağı erməni-daĢnak faĢistlərinin öz fitnəkarlıqlarından əl çəkmədiklərini göstərirdi. Mərkəz də onların dediklərinə züy tuturdu. Onların fitnəsi sayəsində həmin illərdə qədim Albaniya dövləti bütövlükdə Azərbaycan xalqının mədəni irsinə aid olmasına baxmayaraq albanistikanı öyrənən mərkəz SSRĠ Elmlər Akademiyasının göstəriĢi ilə Bakıdan Ġrəvana köçürüldü. 186 1964-cü ildə A.Mikoyan Qarabağın və Naxçıvanın Ermənistana verilməsi təklifi ilə çıxıĢ etdi. A.Mikoyanın hiyləgərliklə ortaya atdığı təklifi hökumət rəhbəri N.XruĢĢov tərəfindən qəzəblə qarĢılandı. Bu təklif qəbul edilməsə də, onun pərdəarxası tərəflərinin baĢ tutmasına təəssüf ki, L.Brejnev hökuməti tərəfindən yol verildi. 1965-ci ildə uydurma «erməni soyqırımı» faktının Ġrəvanda dövlət səviyyəsində qeyd olunması faktı razılıqla qarĢılandı. Bununla da SSRĠ hökuməti tərəfindən uydurma «erməni soyqırımı» tanınmıĢ oldu. Xüsusilə, 1965-ci il aprel ayının 24-də bu qondarma soyqırımın 50, habelə Azərbaycan türkünün qatili, türk qəssabı kimi ad çıxarmıĢ, qatı cinayətkar Tayqulaq Andronik Ozanyanın isə anadan olmasının 100 illiyinin Ġrəvan Ģəhərində 400000-lik erməni əhalisinin iĢtirakı ilə dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi erməni-daĢnak faĢistlərinin leqal Ģəkildə baĢqa adlar altında açıq fəaliyyət göstərmələrinə, baĢ qaldırmalarına stimul yaratdı. Həmin gün «böyük genosid» adlandırılan mifik qırğının 50 illiyi xarici ölkələrdəki erməni diasporları arasında da təmtəraqlı Ģəkildə qeyd olundu. Ġstər Ġrəvanda keçirilən çoxminlik nümayiĢdə, istərsə də xaricdə keçirilən mitinq və toplantılarda erməni-daĢnak fasistləri Qarabağ və Naxçıvanın Ermənistana birləĢdirilməsi tələblərini də səsləndirdilər. Tayqulaq Andronik kimi bir terror baĢçısını, terroristi erməni cəmiyyətinə xalq qəhrəmanı kimi sırıdılar. Buna tam hazırmıĢlar kimi Ġrəvan Ģəhərinin Sevan girəcəyində - «Sisernaqabert» yolu üstə uydurma «erməni soyqırımı»na aid memuar xatirə kompleksinin açılıĢını etdilər. Gümrü yolu üstə «Cacur» aĢırımında isə Tayqulaq Andronikə abidə ucaltdılar - böyük büstünü qoydular. Androniklərin, Droların, Nijdelərin adlarını dərsliklərə saldırdılar. O gündən məlunlar erməni-daĢnak terrorçularını erməni milli qəhrəmanı kimi erməni cəmiyyətinə təqdim etməyə baĢladılar. Daha doğrusu, onların tərifini elə bir səviyyəyə qaldırdılar ki, gənc nəsil bu gün onları özlərinə örnək sayır, onlara bənzəmək istəyirlər. 1965-ci ildən etibarən, xüsusilə Azərbaycan türklərinin Qafqaza gəlmə xalq olmasına dair saxta konsepsiyaya sovet tarixĢünaslığında yenidən önəm verildi. Antitürkçülük daĢnak müəllifləri tərəfindən geniĢ Ģəkildə təbliğ olunmağa baĢladı. Saxta Stalin tarixçilərinin buna züy tutması erməni-daĢnak faĢistlərinin əl-qolunu daha da açdı. Onlar baĢqa təsir və təzyiq vasitələrinə də əl atmağa baĢladılar. Respublikanın türk əhalisinə qarĢı açıq təcavüzkar hərəkətlərə yol verir, açıq fikirliləri təqib edirdilər. Belə bir Ģəraitdə Ermənistan SSR-də yaĢayan azərbaycanlıların vəziyyəti dözülməz həddə çatdırılır, bu da ayrı-ayrı kənd icmalarının bütövlükdə, ellikcə Azərbaycana köçmələrinə səbəb olurdu. Ayağı yer tutanların, xüsusilə ziyalıların Azərbaycana axını günü-gündən güclənirdi. Erməni- daĢnak faĢistləri belə günlərdə Qarabağı da yaddan çıxarmırdılar. Öz daĢnak toplumlu təxribat dəstələrini Ġrəvandan Qarabağa ezam edirdilər. 1965-ci ilin 24 aprelini Xankəndində «genosid» günü kimi qeyd edən S.Kaputikyan və Z.Balayan o gündən qoĢalaĢırlar. CütləĢib kütlə qabağında ayaqlarını yerə döyərək bir ağızdan qaraqıĢqırıq salırdılar: «Bu qədim erməni torpağı əsirlikdədir!» deyirdilər. 1965-ci 187 il aprel ayının 24-dən, o müdhiĢ gündən baĢlayaraq təkcə Qarabağda deyil, Azərbaycan SSR-in Gəncə, Naxçıvan, Bakı, Sumqayıt kimi iri sənaye Ģəhərlərində kök salmıĢ erməni-daĢnak emissarları «Qarabağ hərəkatı», «Krunk», «Arsax» kimi gizli erməni-daĢnak faĢist təĢkilatlarına vəsait toplamaqla, gizli vərəqələr yaymaqla məĢğul oldular. Erməni-daĢnak faĢistləri keçirdikləri hər növ toplantılarda, yığıncaqlarda əvvəldən sonadək türksüz Ermənistan yaratmaq, hansı vasitə ilə olursa-olsun DQ-ın Ermənistana birləĢdirilməsini gündəmdə saxlayırdılar. Öz çirkin oyunlarını ittifaq səviyyəli mətbuat orqanlarının səhifələrində də davam etdirirdilər. Təxribat xarakterli məlumatlar yayılmasına rəvac verirdilər. Həmin dövrdə «Oqonyok» kimi milyonlarla oxucusu olan bir jurnal yazırdı: «Ermənistan SSR-in Əsgəran rayonunda dövlətə pambıq satıĢı planı artıqlaması ilə yerinə yetirilmiĢdir». 80-ci ildə isə «Oqonyok» jurnalı erməni rəssamı Nalbandyanın anadan olmasının 100 illiyi münasibəti ilə dərc etdiyi baĢ məqalədə onun qədim Ermənistanın qədim Ģəhəri olan ġuĢada anadan olduğunu yazırdı. 1963-cü ildə Moskvada dərc edilən «Həkimin təqvimi» dərgisində, 1984-cü ildə N.U. Voronovun «Monumental heykəltəraĢlıq» kitabında, 1987-ci ildə ali məktəb tələbələri üçün tədris vəsaiti kimi buraxılan «Sovet dövlət hüququnun əsasları» dərsliyində Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan DQMV Ermənistan SSR-ə aid edilirdi. NaĢirlər və müəlliflər bu saxtakarlıqları korrektorların günahı kimi izah edirdilər. Sorğu soranların ağzını boza verirdilər. Gözdən qaçıb, vəssalam, deyirdilər. Azərbaycanın hakim dairələri və xüsusən oxucular da elə bir kütləvi etiraz səslərini qaldırmırdılar. Hay-küy salmırdılar. Daha doğrusu, içimizdəki erməni əlləri buna imkan vermirdi. Nəinki ittifaq səviyyəli KĠV-lərdə, heç respublikadaxili mətbuat səhifələrində belə, səs çıxarmağa, etirazlarını dərc etdirməyə, həqiqəti deməyə, yazmağa ixtiyar sahibləri olmaz deyirdilər. Hər hansı bir Ģəkildə haqqımızı tələb etməyə, hüququmuzu müdafiə etməyə göstərilən cəhdlərin qabağı yerindəcə alınırdı, Bizə qalan ancaq çəpərdibi müzakirələr, giley- güzarlar olurdu. Erməni-daĢnak müəllifləri isə get-gedə azğınlaĢırdılar. Bu azğınlaĢma elə bir həddə çatdırıldı ki, artıq 1970-80-ci illərdə bütün Sovet Ġttifaqının ərazilərində belə, tədrisi nəzərdə tutulan kitablardakı xəritələr də təhrif olunmağa baĢladı. Dərs vəsaitlərində kütləvi Ģəkildə Azərbaycan əraziləri və Ģəhərləri Ermənistan SSR-in ərazisi və Ģəhərləri kimi göstərildi. 1983-cü ildə Fransada fransız dilində çap olunan dərs vəsaitlərinə daxil edilmiĢ xəritələrdə Kür-Araz ovalığı bütövlükdə - Kürlə Araz qovuĢanadək Ermənistan ərazisi kimi göstərildi. Həyasızlıq son həddə çatdırıldı. Bakur Karapetyan adlı zatıqırıq erməni jurnalisti daha çox torpağımızı qamarlayırdı. O, 1985-ci ildə «Sovetakan qrakanyun» jurnalının 9-cu sayında «Raffinin izi ilə» adlı məqaləsində əbləhcəsinə yazırdı ki, «Qırmızı» körpüdən Kürlə-Araz çaylarının qovuĢduğu yerə kimi torpaqlar Ermənistana məxsusdur. Hətta bununla kifayətlənməyib Muğana da əl uzadırdı. Guya Muğan Muxan adlı bir erməninin düzü olub. Bu üzdəniraq nəmənəcik Kəlbəcəri Karvacar adlandırır. Ġzah edir ki, 188 Kəlbəcər daĢı yonan mənası verən bu qədim erməni sözündən yaranıb. Guya Kəlbəcər nə vaxtsa daĢ yonan bir erməninin karxanası olub. 1984-cü ildə «Literaturnaya qazeta»nın zona müxbiri Z.Balayan azərbaycanlılara qarĢı düĢmənçilik hissi aĢılayan böyük tirajla «Ocaq» qarayaxmasını, 1988-ci ildə isə hərzə-hədyanla dolu «Yol» adlı qeydlər kitabını rus dilində çap etdirir. Mərkəzdə oturan söz sahiblərinin Azərbaycan ziyalılarına cavabı daha da təhqiramiz olur: Z.Balayanın «Ocaq» kitabı Moskvada deyil, Ġrəvanda nəĢr edildiyindən təhqirlərə dözmək lazımdır, deyirlər. Azərbaycan söz adamlarının, bir sıra tarixçilərin bu kitabın tənqidinə yönəlmiĢ məqalə və yazıları nəinki ittifaq, heç respublikadaxili mətbuatda da iĢıq üzü görmür. Halbuki həmin dövrdə «Bakinski raboçi» qəzetində Ermənistan SSR-ə aid verilmiĢ məqalənin baĢlığındakı Ģəkildə - Ermənistan SSR-in gerbində Ağrı dağının kontur təsviri düĢmədiyinə görə Ġrəvandan Moskvaya və Azərbaycanın ali hakimiyyət orqanlarına protestlər göndərilir. Ermənistanın özündə haylı-küylü təbliğat kampaniyası baĢ alıb gedir. Azərbaycanın müvafiq hakimiyyət orqanları tərəfindən bir qrup redaksiya və mətbəə iĢçisi söyülüb danlanmaqdan, tənbeh olunmaqdan baĢqa, təqiblərə və iĢdən çıxarılmalaradək müxtəlif növ cəzalanmalara məruz qalırlar. Çox qəribədir ki, bütün dönəmlərdə Azərbaycan rəhbərliyi belə bir sərsəm ideyadan əl çəkə bilmir ki, guya həqiqəti yazan məqalə müəllifləri millətlərarası düĢmənçiliyi, milli ədavəti qızıĢdırır, ictimai-sabitliyi pozurlar. Hətta onların bu hərəkəti sovet quruluĢunun düĢməni qismində qiymətləndirilmələrədək ĢiĢirdilir, cəzalara məruz qoyurlar. ĠĢ o yerə çatır ki, 1988-ci ildə «Qabusnamə» kitabının təkrar nəĢrində - 1960-cı illərdəki nəĢrindən fərqli olaraq orta əsr müəllifinin ruhuna hörmətsizlik edilərək onun ermənilərin imicinə aid tənqidi, daha doğrusu, mənfi fikirləri kitab səhifələrindən çıxarılır. Günümüzün reallığı isə tamam baĢqa mətləblərdən xəbər verirdi. Səməd Vurğunun «26-lar» poemasının rus dilinə tərcüməsində M.Əzizbəyova aid olan nitqin ġ.ġaumyanın adına getməsi kiçik bir misal deyil, iĢıq ucu olan yerdə erməni barmağının fürsəti fövtə verməməsinin təzahürüydü. Erməni terrorunun hər sahədə öz iĢini görməsi demək idi. Hətta 37-ci il irticası dövrlərində erməni yazarlarının Səməd Vurğun barədə, onun millətçi-müsavatçı Ģair olması haqqında açıq Ģəkildə enkevedeyə danos vermələri çəkisi olan, Ģan-Ģöhrəti günbəgün artan türk insanlarının məhv edilməsinə yönələn erməni-daĢnak terrorunun ardıcıl, yolundan dönməz bir proses olduğunu, xarakterini dəyiĢmədiyini göstərirdi. Mənəvi terror sonucda fiziki terrora ayaq verirdi. 1970-ci illərdən baĢlayaraq Ermənistan SSR-də azərbaycanlı kadrların kütləvi Ģəkildə vəzifələrdən çıxarılması aksiyası həyata keçirilir, onların Azərbaycana axınının qarĢısı alınmaz olur. 3-6 sentyabr 1979-cu ildə Paris, 1983-cü ildə Lozanna, 13 iyun 1985-ci ildə Sevr Ģəhərlərində bir-birinin ardınca DaĢnaksutyun partiyasının təĢəbbüsü ilə Dünya ermənilərinin konqresləri keçirilir. Bir qayda olaraq hər üç konqresdə bütün 189 qüvvələrin Azərbaycandan torpaq qoparılmasına yönəldilməsi haqqında qərarlar qəbul edilir. 1985-ci ilin dekabr ayında DaĢnaksutyun partiyasının Afinada keçirilən XXII qurultayı «Böyük Ermənistan» uğrunda mübarizəni yenidən geniĢləndirmək haqqında qərar qəbul edir. Parisdə nəĢr edilən «Qamk» erməni qəzeti özünün 11 dekabr 1985-ci il tarixli sayında DaĢnaksutyun partiyasının manifestini dərc edir. Manifestdə qeyd olunur ki, erməni əraziləri olan Naxçıvan, Axalkalaki və Qarabağ torpaqları hökmən BirləĢmiĢ Erməni Sərhədlərinə daxil edilməlidir. Ermənipərəst M.Qorbaçovun hakimiyyətə gətirilməsi ilə əlaqədar 1985-ci ildə Marseldə, 1987-ci ildə isə Moskvadakı erməni qəbiristanlığında erməni-daĢnak fasistlərinin toplantıları olur. Toplantılarda yuxarıda adları çəkilən konqres qərarlarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı əməli iĢlərin görüləsi vəzifələri və görülməsi vacib tədbirlər müzakirə edilir. Nəzərdə tutulan tədbirləri həyata keçirmək üçün bir-birinin ardınca təĢkilatı iĢlər görülür. 1940-cı illərdə adını dəyiĢmiĢ daĢnak ünsürləri tərəfindən yaradılan və yarımgizli fəaliyyət göstərən «Qarabağ hərəkatı»nın iĢini fəallaĢdırmaq, açıq, leqal fəaliyyətə keçməsini təmin etmək üçün Ġrəvanda «Qarabağ komitəsi», Xankəndində «Krunk» təĢkilatı, Üçmüəzzin kilsəsində «Qarabağ həmrəylik komitəsi», ABġ-da «Erməni Assambleyası» kimi qurumlar yaradılır. 1987-ci ilin yazında Fransanın erməni elitasının təĢəbbüsü ilə Avropa parlamentinin yaz sessiyasında «erməni məsələsi»nə dair müzakirələr keçirilir. 1987-ci ilin dekabr ayında isə ABġ-ın Respublikaçılar partiyasının Nyu-Orleanda keçirilən qurultayında erməni icmasından olan nümayəndələri «Sovet Ġttifaqında öz müqəddəratlarını təyin etmək hüququnu əldə etməyə çalıĢan xalqların müdafiəsi» barədə müddəanın partiyanın proqram sənədinə daxil edilməsini təkidlə tələb edirlər. Bütün bunlarla yanaĢı erməni əlindən su içən Qərbin və Rusiyanın bir sıra dövlət adamları, siyasətçiləri və üzdə olan tanınmıĢ ziyalılarının bir çoxu erməni- daĢnak faĢistlərin tələbindən mübarizə qabağı ələ alınırlar. Onlar da qərəzli mövqedən çıxıĢ edərək erməni-daĢnak faĢistlərinə dəstək verir və Azərbaycan xalqına qarĢı «dolayı genosid» adlanan əməliyyatlar aparmaqdan belə çəkinmirlər. Rus publisisti Ġqor Belyayev «Literaturnaya qazeta»nın səhifələrində «Azərbaycanlı olmaq ayıb deyil» deyə bu baĢlıq altında dərc etdirdiyi məqaləsində Azərbay-an xalqına kinayə edir. Rusiyanın televiziya kanallarından biri çeçen gəncinin müsahibəsini göstərir. Bu yeniyetmə gənc ümumittifaq tamaĢaçısına bəyan edir ki, «VuruĢmalıyam, vuruĢmaya bilmərəm. Mən azərbaycanlı deyiləm ki?!» Bu görüntünün televiziya ekranlarına təsadüfən çıxarılmasına ancaq sadəlövh insanlar inana bilər. Bu kimi təxribat xarakterli veriliĢlərin ekranlara yol tapması xüsusi tapĢırıq almıĢ televiziya müxbirinin hansı məkrli niyyətlərə xidmət etdiyinin göstəricisidir. Moskvanın «Vesti» və «Novosti» xəbərlər proqramlarının, onların Ģərhçilərinin erməni-daĢnak faĢistlərinin xeyrinə yaratdığı yalan seli hamımıza yaxĢı məlumdur. QızıĢmıĢ ehtirasları daha da qızıĢdırmaqla milli ədavəti 190 alovlandıranlar ermənilərə tərəf durmağın genlərə yeridilən xaçpərəstlik lehinə səs qaldırmalarından qaynaqlanan aksiyalar törətdilər. Soljenitsin, Saxarov kimi dünya Ģöhrətli yazıçı və alimin Azərbaycanın mənafeləri əleyhinə peĢəkar qatillərin, erməni-daĢnak faĢistlərinin müdafiəçilərinə çevrilmələrinə təəssüflənmək, onların bu hərəkətlərinə heç də təsadüfi hal kimi baxmaq da lazım deyildir. Görkəmli rus yazıçısı Y.Pompeyev haqlı olaraq təəccübünü gizlədə bilmir ki, özünü insan hüquqlarının müdafiəçisi adlandıran Saxarov nə üçün dözülməz irticalara məruz qalan məhsəti türklərinin hüquqlarının müdafiəsinə qalxmadı, amma 1977-ci ilin yanvar ayında Moskva metrosunda partlayıĢ törədən, onlarla günahsız insanın ölümünə səbəb olan «Novaya Armeniya» daĢnak partiyasının terrorçuları Zatikyan, Stepanyan və Bağdasaryanın müdafiəsini təĢkil etdi. Axı, burada təəccüblənəsi bir Ģey yoxdur, hörmətli qələm dostum. DaĢnak jizoit qadını Yelena Bonner- Əlixanyan tərəfindən ələ alınan Saxarovun alimliyinə bir Ģübhəmiz olmasa da, insanlığına rəğmən deyə bilərik ki, xaltasını daĢnak manqurtunun əlinə vermiĢ, əldə oynadılan dayanıqsız bir insan halına salınmıĢ Saxarov daĢnak muzdlusundan baĢqa bir kəs deyildir. 1987-ci ilin oktyabr ayında Ġrəvan Ģəhərində, PuĢkin adına parkda 250 nəfərlik iĢtirakçı ilə birlikdə Ter-Petrosyanın və Ġ.Muradyanın rəhbərliyi altında «Qarabağ komitəsi» mitinq keçirir. Mitinqçilər «Qarabağımızı xilas etmək üçün ölümdən və həbsxanadan qorxmamağı bacarmalıyıq» Ģüarını səsləndirirlər. 1987-ci il noyabr ayının 18-də ermənipərəst Qorbaçovun erməni məsləhətçilərindən biri, iqtisadi məsələlər üzrə köməkçisi A.Aqanbekyan erməni lobbisinin at oynatdığı Fransada «Humanite» qəzetinə verdiyi müsahibəsində DQ- nın Ermənistana verilməsinin labüdlüyünü söyləyir. daha doğrusu, o, müsahibəsində Qarabağ və Naxçıvan haqqında verilmiĢ sualı - «Mən bu xəbəri eĢidib Ģad olardım ki, respublikanın Ģimal-Ģərqində yerləĢən Qarabağ ermənilərin olub. Bir iqtisadçı kimi mən belə hesab edirəm ki, Qarabağ Azərbaycana nisbətən Ermənistana daha artıq bağlıdır. Bu məsələ ilə əlaqədar mən bir təklif vermiĢəm, ümid edirəm ki, yenidənqurma, demokratiya Ģəraitində bu problem öz həllini tapacaq» - kimi cavablandırır. Beləliklə, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-ə birləĢdirilməsi məsələsi Krem səviyyəsində gedən söhbətin mövzusuna çevrilir. Bu cavab isə əməli hərəkətə start verən siqnal-tapancadan açılan atəĢ səsi kimi erməni-daĢnak faĢistlərini açıq hücuma səslədi. Daha doğrusu, bununla bahəm Zori Balayanın doğuĢu, Silva Kaputikyanın göbəkkəsdisi, ermənipərəst Qorbaçovun mamaçalığı Qarabağın Azərbaycandan qoparılması yolunda katalizator rolunu oynadı. Artıq 1988-ci ilin yanvar ayından baĢlayaraq daĢnak terror qrupları və təxribat dəstələri Ermənistan SSR ərazisində zorakılıq aktlarına start verdilər. Qərbi Azərbaycandan ilk qaçqın dəstələrinin Azərbaycan SSR-ə axını baĢladı. Bütün il boyu davam etdi. 1988-ci il fevral ayının 8-də Xankəndinə gəlmiĢ DaĢnaksutyun partiyasının emissarları DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə 191 qatılması ilə bağlı imza toplamağa baĢlayırlar. Bu tələblə fevral ayının 13-də isə 1 saat 37 dəqiqə davam edən ilk mitinq keçirməyə müvəffəq olurlar. Erməni-daĢnak faĢistlərinin təkidi ilə DQMV XDS-nin fevral ayının 21-də keçirilən sessiyası, DQMV partiya komitəsinin mart ayının 18-də keçirilən plenumu DQMV-nin Ermənistana birləĢdirilməsinə dair qərar qəbul edir. Erməni-daĢnak faĢistlərinin 22 fevral 1988-ci il tarixdə azərbaycanlıların Əsgəran üzərinə dinc yürüĢ iĢtirakçılarından iki gənci güllələməsi, Sumqayıtda fitnəkarlıq məqsədi ilə öz soydaĢlarını qətlə yetirmələri vəziyyəti daha da gərginləĢdirir, Ermənistan ərazisindən azərbaycanlıların qovulması kütləvi xarakter alır. Ermənistan SSR AS 15 iyun 1988-ci ildə DQMV-nin Ermənistan SSR-nin tərkibinə daxil olması barədə qərar qəbul etməsi bu iĢi daha da sürətləndirdi. Xankəndində mitinqlər və tətillərin səngiməsinə ara verilmir. DQMV XDS 12 iyul 1988-ci il tarixdə sessiya çağırır və DQMV-nin Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxarılmasına dair qərar qəbul edir. Mərkəzin göstəriĢi ilə Azərbaycan SSR əhalisindən quĢ tüfəngi, məktəblərin hərbi kafedralarından və hərbi hazırlıq kabinələrindən, respublika daxili iĢlər orqanlarından avtomat silahlar yığılır. Halbuki bu dövrlər erməni-daĢnak faĢistlərinin terror qrupları avtomat silahlarla təmin olunduğu bir dövr kimi xarakterizə olunur. 1988-ci il noyabr ayının 7-də «Qarabağ komitəsi» Ġrəvanın mərkəzi meydanında DaĢnaksutyunun bayrağını qaldırır. Bununla da azərbaycanlıların son nəfərinədək Ermənistan SSR ərazilərindən çıxarılmasına ümumerməni təĢkilatları birgə qərar çıxarır. Erməni- daĢnak faĢistləri Azərbaycanda gərginliyi artırmaq üçün daha bir pozucu vasitəyə əl atırlar. Azərbaycanın kurort Ģəhəri olan ġuĢanın havasını çirkləndirilməsinə səbəb olacaq Ġrəvanın Kanaker alüminium zavodunun topxana meĢəsində sexinin tikintisinə qərar verirlər. Ancaq bütün Azərbaycan ayağa qalxdıqdan, Gəncə Ģəhərində əhalinin hərbiçilərlə toqquĢmasından, üç nəfər əsgərin həlak olmasından sonra bu qanunsuz tikinti 23 noyabr 1988-ci il tarixdə dayandırılır. 1988-ci ildə nəhayət, zaman-zaman Azərbaycan türklərini məhrumiyyətlərə düçar edən erməni- daĢnak faĢistləri son niyyətlərini həyata keçirirlər. Türksüz Ermənistan yaratmaq istəklərinə nail olurlar. 1989-cu ildən baĢlayaraq bütün güc və qüvvətlərini Azərbaycan SSR ərazisinə yönəldirlər. Ermənipərəst Qorbaçov hökuməti SSRĠ Konstitusiyasının tələblərinin ziddinə dair 1989-cu il yanvar ayının 12-də DQMV- də xüsusi idarəetmə komitəsi yaradır. Əvvəllər Ermənistan KP MK-nın ikinci katibi iĢləmiĢ, erməni əlindən su içən, bir ay əvvəl isə DQMV-də olub öz haqq- hesabını çəkən A.Volski komitə sədri təyin edilir. Bununla da Azərbaycan SSR-nin bütün dövlət orqanlarının və ictimai təĢkilatlarının DQMV-dəki səlahiyyətləri dayandırılır. Nə yazıqlar ki Ġslam aləmində mövcud olan hakimiyyət parazitliyi Azərbaycanda da öz iĢini gördü. Xalqı alçatmaq siyasətinin daĢıyıcıları bu dəfə də Volskinin çaldığı havaya oynadılar. SSRĠ KĠV-ləri A.Volskinin alçaqcasına iĢlətdiyi iftirasını - «Ya niqde ne videl takuyu zapuĢennuyu oblast» - yalanını bütün dünyaya yayanda bəri baĢdan öz etirazlarını bildirmədilər. A.Volski ilk əldən 192 vilayətdə yaĢayan azərbaycanlılardan birər-birər ov tüfənglərini yığdırdı. 1988-ci il ərzində Ermənistandan didərgin düĢüb DQMV-ə pənah gətirən Xocalı, Malıbəyli və ġuĢa Ģəhərində məskunlaĢan azərbaycan qaçqınlarını Azərbaycan hökumətinin əliylə ərazidən çıxardılaraq Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına göndərilməsini təmin etdi. DQ-ı onlar üçün qadağan zonasına çevirdi. Vilayətdə Azərbaycan SSR DĠN-nin əməkdaĢlarının çıxarılması məsələsini də qısa bir müddətdə həll etdi. Erməni-daĢnak terror qruplaĢmalarının tam silahlanmalarına Ģərait yaratdı. Qısa bir müddətdə, demək olar ki, DQMV-də fəaliyyət göstərən idarə, müəssisə və təĢkilatları hüquqi cəhətdən Ermənistan SSR-in müvafiq nazirliklərinə tabe etdi. SSRĠ NS özünün 6 may 1989-cu il tarixli qərarı ilə Volskinin bu missiyasını qanuniləĢdirdi. Vilayət və rayon partiya komitələri də Ermənistan KP-nin tərkibinə keçdilər. Ġlk dəfə olaraq 8 may 1989-cu il tarixdə Ġrəvandan Hadruta xaricdə təlim görmüĢ terror qrupu gətirildi. Qarabağda erməni-daĢnak terror qruplarının sürətlə silahlanması prosesi aparıldı. Artıq 1989-cu ilin iyul ayından baĢlayaraq erməni- daĢnak dəstələri açıq terror aktlarına start verdilər. 13 iyul 1989-cu il tarixdən etibarən DQMV-nin azərbaycanlılar yaĢayan kəndləri daĢnak terror qruplaĢmaları tərəfindən blokadaya alındı. 19 iyul 1989-cu il tarixdə ABġ konqresinin senatı «ABġ-ın Sovet Ermənistanı xalqının Dağlıq Qarabağ ətrafındakı mübahisələri sülh yolu ilə və düzgün həll edilməsi barədə istəklərini ifadə etdiyini» bildirən qətnamə qəbul edir. DaĢnak terror qruplaĢmaları 46 km uzunluğunda Mığrı dəmiryol xəttini tam nəzarətə götürməklə iki məqsədi reallaĢdırmağa nail olurlar. Birincisi, bu yolla Naxçıvan MSSR-ni özləri qəsdən blokadaya alırlar. Ġkinci bir tərəfdən isə həm Ġttifaqda və dünyada səs yayırlar ki, Azərbaycan Ermənistanı blokadada saxlayır. Həyati əhəmiyyətli mal-material daĢıyan qatarlar Ermənistana buraxılmır. Terror qrupları Azərbaycan-Ermənistan sərhədlərinə toplanır. Azərbaycanın sərhəd kəndlərində aramsız terror aktları törədirlər. DaĢnaksutyun partiyasının uzun illərdən bəri istifadə etdiyi irimiqyaslı terror aktlarına qol qoyurlar. 1989-cu ilin sentyabr ayının 9-dan baĢlayaraq Ermənistandan Qarabağa tanınma niĢanları olmayan vertolyotlarla beynəlxalq aləmdə ad çıxarmıĢ erməni terror təĢkilatlarının üzvləri, qrup və muzdluların daĢınması ara vermir. Erməni-daĢnak faĢistləri Azərbaycana qarĢı lokal terror müharibəsinə baĢlamaq üçün ciddi hazırlıq iĢləri görür. Laçın-Gorus yolu ilə Ermənistandan DQMV-nə kifayət qədər silah daĢınır. DQMV-nin ərazisində Ermənistanın gerbi və bayrağı qaldırılır. Xankəndində «DQ əhalisindən olan nümayəndələrin» qurultayı keçirilir. Burada Azərbaycan SSR Konstitusiyasının qüvvədən düĢdüyü elan edilir. Qurultayın seçdiyi «Milli ġura» yeganə xalq hakimiyyəti kimi fəaliyyətə baĢlayır. Qorbaçov hökuməti Volski öz missiyasını görüb qurtardıqdan sonra 28 noyabr 1989-cu ildə DQMV-də fəaliyyət göstərən xüsusi idarəetmə komitəsini ləğv edir. Əvəzində Azərbaycan SSR tərəfindən təĢkilat komitəsi yaradılmasına razılıq verir. A.Ġ.Volskinin xəyanətkar fəaliyyətini əks etdirən erməni müəllifi R.Arakelov yazırdı: «1989-cu il ərzində 193 A.Ġ.Volskinin komitəsi vəziyyəti nizama salmaqda nəinki əsaslı bir iĢ görmədi, əksinə Dağlıq Qarabağda vəziyyəti daha da gərginləĢdirdi və bura Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi olmaqdan uzaqlaĢdı». Halbuki elə həmin tarixdə də - 1989-cu il noyabr ayının 28-də SSRĠ DĠN DQ hissələri DQMV-nə yeridilir. Əslində yenə də hər Ģey erməni-daĢnak faĢistlərinin xeyrinə həll olunur. Bununla yanaĢı, 01 dekabr 1989-cu il tarixdə Ermənistan SSR AS Ermənistan SSR ilə DQ-ın birləĢməsinə dair antikonstitusion qərar qəbul edir. Bütün bunlardan sonra 6 dekabr 1989-cu ildə Azərbaycan hökuməti Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi V.Polyaniçko baĢda olmaqla təĢkilat komitəsi yaradır. TəĢkilat komitəsi ilk günlər Azərbaycanın xeyrinə bir sıra iĢlər görür. Səmərəli fəaliyyət göstərir. Lakin Polyaniçko Moskvaya səfər etdikdən sonra vəziyyət tam dəyiĢir. Əvvəllər Azərbaycan hökumətinin qərar və göstəriĢlərini yerinə yetirirəm deyən Polyaniçko, sonralar SSRĠ hökumətinin, Ģəxsən Qorbaçovun göstəriĢlərini yerinə yetirdiyini bəyan edir. Ermənistan SSR AS isə özünün 1990-cı il yanvar ayının 9-da keçirdiyi sessiyasında 1990-cı ilin plan və büdcə məsələsinə baxarkən DQMV-nin sosial- iqtisadi inkiĢaf planını da öz daxili məsələsi kimi müzakirəyə çıxarır. Bununla Azərbaycan SSR-in daxili iĢlərinə kobud Ģəkildə müdaxilə edir. Azərbaycanda hakimiyyətin iflic vəziyyətə düĢməsinə, 20 yanvar Bakı qırğınının törədilməsinə hər vasitə ilə «yardım» etmiĢ olurlar. Ümumiyyətlə, erməni-daĢnak faĢistlərinin XX əsrdə Azərbaycan türklərinə qarĢı apardıqları etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin IV mərhələsi 1988-ci ilin yanvarında azərbaycanlıların ilk qaçqın dəstəsinin Ermənistanın Qafan rayonundan zorakılıqla çıxarılması dövründən baĢlayır. DQMV-də isə bu prosesə DQMV XDS sessiyasının 21 fevral 1988-ci il tarixli «DQMV-nin Ermənistan SSR-ə birləĢdirilməsi» haqqında qəbul etdiyi qərardan sonra ayaq verilir. Erməni-daĢnak faĢistləri 08 avqust 1991-ci ildə sonuncu azərbaycanlılar yaĢayan Nüvədi kəndinə basqın etməklə, əhalisini yurd-yuvasından didərgin salmaqla türksüz Ermənistan Respublikası yaratmaq kimi məkrli niyyətlərinə nail olurlar. Bundan sonra erməni-daĢnak faĢistləri Azərbaycana qarĢı açıq təcavüzə keçir və terror əməliyyatlarının miqyasını geniĢləndirirlər. Xocalı Ģəhəri vəhĢicəsinə məhv edilir. Yuxarı Qarabağ ərazisindəki bütün azərbaycanlı yaĢayıĢ məntəqələri, o cümlədən ġuĢa Ģəhəri iĢğal olunur. Azərbaycan türkləri yurd-yuvasından didərgin salınır. Evlərini tərk etməyənləri qətlə yetirir və ya girov götürürlər. Bunun ardınca Yuxarı Qarabağın inzibati sərhədlərindən kənarda olan Laçın Ģəhəri də ələ keçirilir və qondarma «DQR»-nın Ermənistanla quru yol əlaqəsi yaradılır. Ermənistandakı 7-ci rus ordusu və Xankəndində yerləĢən 366 saylı xüsusi təyinatlı motoatıcı rus alayı erməni-daĢnak faĢistlərinin tərəfinə keçir. Beləliklə, xarici dövlətlərdən və erməni diasporlarından canlı qüvvə, maliyyə, silah-sursat sarıdan ciddi yardımı olan erməni-daĢnak faĢistləri irimiqyaslı lokal terror müharibəsinə baĢlayır və ümumilikdə Azərbaycanın 20% ərazisini zəbt edirlər. Bu iĢğal nəticəsində 100 milyard ABġ dolları dəyərində Azərbaycana sosial-iqtisadi ziyan dəyir. 25 min km 194 uzunluğunda kommunikasiya xətti, 3984 km avtomobil yolları, 160 körpü, 14 min km elektrik xətti, 2,3 min km su kəməri, 7296 hidrotexniki qurğu, 36 nasos stansiyası, 26 suvarma sistemi, 2 min km qaz kəməri, 240 km kanalizasiya xətti, 2500 ədəd transformator, 34 min telefon nömrəsi olan ATS, 4 aeroport, 200 km-ə yaxın dəmiryol xətləri iĢğal zonasında qalır. 900 yaĢayıĢ məntəqəsi, o cümlədən 10 Ģəhər, 500 tarixi, 100-dən çox arxeoloji abidə, 40 min qiymətli eksponatı olan 22 diyarĢünaslıq muzeyi və onların filialları, 4 rəsm qalereyası, yüzlərlə tarixi əhəmiyyəti olan binalar, 362 mədəniyyət müəssisəsi (o cümlədən, mədəniyyət sarayı, 3 teatr binası), 411 məbəd, 9 məscid, fondunda 4,6 milyon kitab və əlyazması olan 927 kitabxana, 113 min yaĢayıĢ evi, 623 təhsil ocağı, 700 səhiyyə müəssisəsi (o cümlədən 194 xəstəxana), 1000 sənaye obyekti, 700 ictimai bina dağıdılır, yerlə yeksan edilir. Hələ də 17 min km 2 -lik torpaqlarımız iĢğal altındadır. 1 milyon soydaĢımız qaçqın və ya məcburi köçkün vəziyyətində ağır həyat Ģəraitində yaĢayır. 5446 uĢaq yetim qalıb, 7918 ailədən Ģəhid düĢən var. 30000-ə yaxın azərbaycanlı qətlə yetirilib. 50 min adam Ģikəst edilib. 5 min nəfər girov götürülüb. 12 may 1994-cü ildə AR ilə ER arasında bağlanmıĢ atəĢkəs haqqındakı müqavilə zahirən sakitlik təsəvvürü yarada bilər, daxilən isə xüsusi soyuqqanlılıq Ģəraitində müharibə Ģəraiti davam edir. 13 ildir ki, atəĢkəsdir. Lakin nisbi sakitlikdir. Təkcə 2007-ci ilin 4 ayı ərzində 150 dəfə atəĢkəs pozulmuĢdur. AtəĢkəsdən keçən 13 il ərzində Azərbaycan MO-nun 6500 əsgəri, 1000 nəfərdən çox mülki Ģəxs minaya düĢmüĢ və ya düĢmən snayperinin hədəfinə tuĢ gəlmiĢdir. Ümumiyyətlə, Qarabağ müharibəsinə son nöqtə qoyulmamıĢdır. Qaçqınlar və məcburi köçkünlər arasında əhalinin artım faizi 15-16% aĢağı düĢmüĢdür. Dəmiryol relsləri üstəki vaqonlarda, qıĢlaqlardakı mal-qara tövlələrində, yol kənarlarındakı torpaq qazmalarda, çadır Ģəhərciklərində, fin qəsəbələrində, məktəbli düĢərgələrində, uĢaq bağçalarında, tələbə yataqxanalarında, yaĢayıĢ üçün nəzərdə tutulmayan inzibati binalarda, hörgüsü yarımçıq qalmıĢ tikililərdə məskunlaĢmıĢ qaçqınların və məcburi köçkünlərin maddi durumlarından, yaĢayıĢ tələbatlarından söz açmağa dəyməz. Bircə faktı dilə gətirmək kifayətdir ki, etnik təmizləmədən keçən ilk beĢ il ərzində bu faĢist aksiyasından zərər çəkənlər arasında 55 mindən çox ölüm hadisəsi qeydə alınmıĢdır. Ölüm faizi artan xətlə davam edir. Bu gün dünyada mövcud olan 19 milyon qaçqının 1 milyonu Azərbaycanın payına düĢür. Respublika əhalisinin hər 8 nəfərindən biri qaçqındır. Qarabağa ölüm və fəlakət gətirən erməni-daĢnak faĢistlərinin kimliyi hər kəsə məlumdur, lakin nədənsə super güclər həqiqəti əks etdirən faktlar qarĢısında lallıq nümayiĢ etdirir, əsl mətləbdən söz açmaqdan yan keçirlər. Yüklə 3,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|