Fizika, onun təbiət və texniki elmlərlə əlaqəsi

Radioaktivlik. Radioaktiv parçalanma qanunu
. 
 
Nüvələrin elementar zərrəciklər və ya sahə kvantları şüalandırmaqla başqa 
tip  nüvələrə  çevrilməsi  prosesi  radioaktivlik  adlanır.  Heç  bir  kənar  təsir  olmadan 
təbii  elementlərin  nüvələrində  baş  verən  radioaktivlik,  bu  elementin  özü  isə 
radioaktiv  element  və  ya  radioaktiv  maddə  adlanır.  Təbii  radioaktivlik  ilk  dəfə 
(1896)  A.  Bekkerel  tərəfindən  kəşf  edilmişdir,  P.  və  M.  Kürilər  tərəfindən  geniş 
tədqiq edilmişdir. Nüvələr elementar zərrəciklərlə və başqa nüvələrlə təsir etməklə 
baş  verən  radioaktivlik  süni  radioaktivlik  adlanır.  Süni  radioaktivlik  F.  və  İ. 
Joliokürilər tərəfindən  kəşf edilmişdir  (1936). Təbii  və süni radioaktivlik arasında 
heç  bir  prinsipial  fərq  olmadığından  onların  hər  ikisi  eyni  qanunlara  tabedir.  Ona 
görə də hal-hazırda vahid radioaktivlik anlayışından istifadə edilir.  
Digər  kvant  prosesləri  kimi  radioaktivlik  də  statistik  hadisıdir:  radioaktiv 
elementin  atomlarının  şüalanma  aktları  bir-birindən  asılı  olmadıqlarından  və  bu 
aktların  nə  zaman  baş  verməsi  məsələsi  hər  bir  atom  üçün  təsadüfi  xarakter 
daşıdığından  verilən  an  üçün  nə  qədər  nüvənin  parçalanacağını  qabaqcadan  dəqiq 
söyləmək  olmaz.  Buna  baxmayaraq  radioaktiv  elementdəki  nüvələrin  sayı  külli 
miqdarada  olduqda,  hələ  parçalanmayan  nüvələrin  sayının  zamandan  asılılığını, 
yəni  radioaktiv  parçalanma  qanununu  tapmaq  olar.  Tutaq  ki,  dt  müddətində 
parçalanan nüvələrin sayı dN, həmin anda parçalanmayan nüvələrin sayı isə N-dir. 
Aydındır ki, dN həm N və həm də dt ilə mütənasib olmalıdır:  
Ndt
dN



             (1) 
Burada 

 verilən radioaktiv maddə üçün xarakterik olub, parçalanma saiti 
adlanır.  dt=1  san  olduqda 
N
dN /



  olur,  yəni  parçalanma  sabiti  1  san-də  bir 
nüvənin digərinə çevrilməsi ehtimalını  ifadə edir.  Mənfi  işarəs, dN artdıqca N-in 
azalması ilə əlaqədardır. (1) ifadəsini inteqrallasaq alarıq: 



e
N
N
0
    (2) 
Burada  N
0
-ilkin  nüvələrin  t=0,  N  isə  t  anəndakı  sayıdır.  Aldığımız  ifadə 
radioaktiv  parçalanma  qanunu  adlanır.  Radioaktiv  parçalanma  qanunundan  t 
müddətdə parçalanan nüvələrin sayı üçün aşağıdakı ifadə alınır: 
)
1
(
0
0
t
e
N
N
N





                 (3) 
Nüvələrin  sayı  kifayət  qədər  çox  olduqda 
N

  hasili  radioaktiv 
şüalanmanın  intensivliyini  xarakterizə  edir.  Ona  görə  də 
N

hasili  radioaktiv 
maddənin  aktivliyi  adlanır.  BS-də  onun  ölçü  vahidi  1  Bekkerel  (Bk)  adlanır.  Hər 
saniyədə  bir  parçalanma  aktı  verən  radioaktiv  maddənin  aktivliyi  1  Bk  adlanır.  1 
Bk=1  parç./san.  Praktikada  bundan  on  dəfələrlə  böyük  olan  vahidlərdən  istifadə 
edilir: 1 terabekkerel (TBk)=10
12
 Bk, 1 eksabekkerel (Ebk)=10
18
 Bk və s. 
İlkin nüvələrin sayının (N
0
) yarısının parçalandığı müddət 
yarımparçalanma periodu (T
1/2
) adlanır: 
2
/
1
0
0
2
1
T
e
N
N



. Buradan alarıq: 



693
,
0
2
ln
2
/
1


T
         (4) 
Hal-hazırda  bizə  məlum  olan  radioaktiv  nüvələrin  yarımparçalanma 
müddəti 
7
10
3


san  (
212
84
P
üçün)  –dən  1,4·10
17
  ilə  (
204
82
Pb
  üçün)  qədər  geniş 
diapazonu  əhatə  edir.  Asanlıqla  isat  etmək  olar  ki,  radioaktiv  nüvənin  orta  ömrü 
 


-ın tərs qiymətinə bərabərdir. 
2
ln
1
2
/
1
T




          (5) 
Çox vaxt radioaktiv parçalanmadan alınan nüvələrin özləri də radioaktiv 
olurlar. Onlar üçün parçalanma sabitinin qiyməti ilkin nüvələrdə fərqli olur.  
Təbiətdə üç radioaktiv ailə vardır. Bu ailələrin “əcdadlar”ı 
232
90
238
92
, Th
U
 və 
235
92
U
elementlərinin  nüvələridir.  Parçalanmanın  ardıcıl  aktlarında  bu  radioaktiv 
ailələrdən  hər  biri  müxtəlif  nüvələrə  çevrilirlər.  Lakin,  bütün  aktlarının  son 
məhsulu qurğuşunun stabil izotoplarıdır: 
207
82
235
92
208
82
232
90
206
82
238
;
;
92
Pb
U
Pb
Th
Pb
U



. 
Radioaktiv parçalanma zamanı üç növ şüalanma baş verir. Bunlar 

(alfa) 
və 

(beta) zərrəciklər, eləcə də 

 (qamma) kvantlardır. Buna uyğun olaraq üç 
növ-


,
və 

 radioaktivlikdən danışırlar. Təbii radioaktivlik zamanı şüalanan 
zərrəciklərin və ya kvantların maqnit sahəsindəki meyllərinə görə onların elektrik 
yükü, kütlələri və b. xassələri müəyyən edilmişdir. Çox zaman eyni bir parçalanma 
aktında şüalanmanın hər üçü birlikdə baş verir. Lakin, bu şüalanmanın baş vermə 
mexanizmi bir-birindən fərqləndiyindən, onları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək.  
 
 
 
Alfa-parçalanma 
 
α-zərrəcikləri  sürətlə  hərəkət  edən  helium  nüvələri 


4
2
He
  selidir.  α-
radioaktiv  nüvə  hər  şüalanma  aktında  yalnız  bir  α-zərrəcik  şüalandırdığından  bu 
proses nəticəsində onun yük ədədi iki vahid, kütlə ədədi isə dörd vahid azalır. Ilkin 
nüvə  “ana”  nüvə,  parçalanma  nəticəsində  yaranan  nüvə  isə  “bala”  nüvə  adlanır. 
Parçalanma sxemi aşağıdakı şəkildə yazılır: 
4
2
4
2
He
Y
X
A
Z
A
Z




    (6) 
Burada X ana, Y isə bala nüvənin simvoludur.  
Alfa-parçalanmanın baş verməsi üçün o enerji baxımından sərfəli olmalıdır: 
hər bir parçalanma aktında ana nüvədən uçan α-zərrəciyin kinetik enerjisi şəklində 
enerjinin  ayrılması  üçün  ana  nüvənin  kütləsi  α-zərrəcik  ilə  bala  nüvənin  kütlələri 
cəmindən  çox  olmalıdır.  Əks  halda  α-zərrəcik  nüvəni  tərk  etməz.  Bu  o  deməkdir 
ki, α-zərrəcik ilə bala nüvənin xüsusu rabitə enerjilərinin cəmi, ana nüvənin xüsusi 
rabitə  enerjisindən  çox  olmalıdır.  α-zərrəciyin  rabitə  enerjisi  28  MeV  olduğundan 
onun  xüsusi  rabitə  enerjisi  7  MeV-a  bərabərdir.  Ona  görə  də  yalnız  o  nüvələr  α-
parçalanma  verə  bilər  ki,onların  xüsusi  rabitə  enerjiləri  7  MeV-dan  çox  deyildir. 
Göründüyü kimi belə şərt yalnız ağır nüvələr üçün ödənilir. Təcrübə göstırir ki, α-

parçalanma  yalnız 
82

Z
  olan  ağır  nüvələr  məruz  qala  bilir.  α-aktiv  nüvələrin  ən 
yüngül 
204
82
Pb
 izotopudur: 
.
4
2
200
80
204
82
He
Hg
Pb


 
Hazırda 200-dən çox alfa-aktiv nüvə məlumdur. Bunların çoxu süni yolla 
əldə edilmiş nüvələrdir.  
Alfa-radioaktivlik  nəticəsindəyaranan  bala  nüvənin  özü  də  həyəcanlanma 
halında  ola  bilər.  Belə  nüvələr  qamma  kvantları  şüalandıraraq  əsas  hala  keçirlər. 
Həyəcanlanmış  bala  nüvələr  protonlar,  neytronlar  və  hətta  α-zərrəciklər  də 
şüalandıraraq əsas hala keçə bilirlər. Bəzən belə  nüvə  öz artıq enerjisini atomdakı 
elektronlardan  birinə  verərək,  onun  atomu  tərk  etməsinə  səbəb  olur.  Bu  hadisə 
daxili konversiya adlanır. Atomdan çıxan elektronun yeri daha yüksək səviyyədəki 
elektron tərəfindən tutula da bilər.  
Nüvənin  α-parçalanması  yalnız  kvant  təsəvvürləri  əsasında  izah  etmək 
mümkündür. Bu təsəvvürlərə görə α-zərrəcik, o hələ nüvəni tərk etmımişdən həmin 
nüvədə  mövcud  olur:  nuklonlardan  dördü-iki  proton  və  iki  neytron  qruplaşaraq, 
digər  nuklonlarla  nisbətən  zəif  rabirtədə  olan  alfa-zərrəcik  (helium  nüvəsi)  təşkil 
edir. Nüvə daxilində alfa-zərrəciklər həm nüvə qüvvələrinin cazibəsinə və həm də 
protonların elektrostatik dəfetmə qüvvələrinə  məruz  qaklırlar.  Lakin,  həm  öz təsir 
dərəcəsinə  görə  və  həm  də  bu  təsirdə  neytronlar  da  iştrak  etdiyindən  nüvə 
qüvvələri  nüvənin  mərkəzinə  yaxın  yerlərdəprotonların  elektrostatik  dəfetmə 
qüvvələrinə  nisbətən  müqaisəedilməz  dərəcədə  güclü  olurlar.  Nüvənin 
mərkəzindən  uzaqlaşdıqca  ondan  müəyyən  məsafəyədək  elektrostatik  qüvvələrin 
təsiri  artır,  nüvə  qüvvələrinin  təsiri  isə  əksinə  azalır.  Nüvənin  mərkəzindən 
müəyyən  r
0
  məsafəsində 

-  zərrəciyin  nuklonlarla  qarşılıqlı  təsirinin  potensial 
enerjisi  müəyyən  maksimum  qiymətə  çatır.  Potensial  enerjinin  maksimum 
qiymətinə  demək  olar  ki,  nüvənin  səthi  yaxınlığındakı  nöqtələr  malikdir.  Ağır 
nüvələrdə  protonların  sayı  çox  olduğundan  potensial  enerjinin  maksimum 
qiymətində  elektrostatik  qarşılıqlı  təsirin  payı  daha  çox  olur.  r
0
  məsafəsindən 
uzaqlaşdıqca elektrostatik qarşılıqlı təsir də tədricən zəifləşdiyindən U-nun qiyməti 
tədricən  azalır.  Deyilənlərdən  aydındır  ki,  nüvə  daxilində  α-zərrəciklər,  dərinliyi 
U
max 
  olan  potensial  çuxurda  yerləşirlər.  Alfa  zərrəciyin  enerjisinə  nisbətən 
potensial  çuxurun  hündürlüyü  çox  böyükdür:  ağır  elementlərin  nüvələri  üçün  bu 
rəqəm 
MeV
U
25
max

olduğu  halda,  α-zərrəciyin  enerjisi  (E)  qeyd  etdiyimiz  kimi 
yalnız  4-9  MeV  intervalında  dəyişir.  Klassik  təsəvvürlərə  görə  bu  enerji  α-
zərrəciyin nüvədən uçması üçün kifayət etmədiyindən belə uçuş mümkün düyildir. 
Lakin,  α-zərrəciklər kvant zərrəciklər olduğundan tunel effekti əsasında  belə  uçuş 
mümkündür.  
Alfa-aktiv  nüvələrin  orta  ömrü  geniş  intervalda  dəyişir:  radon 


215
86
Rn
 
izotopu  ən  az  (~10
-6
  san.),  qurğuşun 
204
82
Pb
izotopu  isə  ən  uzun  (~10
17
  il) 
ömürlüdür.  
Alfa-zərrəciklər  yüksək  ionlaşdırma  qabiliyyətinə  malikdir:  havada  bu 
zərrəciklərin  bir  cüt  ion  yaratmaları  üçün  35eV  enerji  kifayətdir.  Ona  görə  də  α-
zərrəcik öz yolunda 10
5
-ə qədərion cütü yarada bilir. Alfa zərrəciyin böyü enerjiyə 
malik  olmasına  baxmayaraq,  o  sıx  mühitdən  keçəndə  bu  mühitin  zərrəcikləri  ilə 
tez-tez toqquşaraq, çox kiçik məsafədə öz enerjisini tamamilə itirə bilir. Müqayisə 

üçün  qeyd  edək  ki,  normal  şəraitdə  havada  alfa-zərrəciklərin  uçuş  məsafəsi  bir 
neçə  sm  olduğu  halda,  bərk  maddədə  bu  məsafə  10
-5
  m  tərtibində  olur.  α-
zərrəciklər adi kağız vərəqdə belətamamilə udula bilərlər.  
 
 
Beta-parçalanma 
Bu  parçalanmanın  üç  növü  mövcuddur:  birinci  növ  parçalanma  nüvədən 
sürətli  elektronların,  digər  növ  parçalanma  isə  pozitronların  (antielektronların) 
ayrılması  ilə  əlaqədardır.  Üçüncü  növ  beta-parçalanma  atomun  elektron 
örtüyündən (K, L və ya M təbəqələrinin birindən) nüvənin elektron zənbt etməsi ilə 
əlaqədardır.  
Beta-parçalanmanın bu növlərini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. 
1.  Beta-elektron parçalanma aşağıdakı sxem üzrə gedir:  
~
0
1
1





e
Y
X
A
Z
A
Z
        (7) 
Göründüyü  kimi  bu  parçalanma  nəticəsində  ana  nüvə  yük  ədədi  ondan  bir  vahid 
böyük  olan,  kütlə  ədədi  isə  dəyişməz  qalan  nüvəyə  çevrilir  və  bu  zaman 
elektrondan başqa daha bir zərrəcik – antineytrino 
 

 yaranır.  
Beta-aktiv  nüvəyə  tretium  nüvəsi 


3
1
H
  misal  ola  bilər.  Parçalanma  nəticəsində 
tretium nüvəsi heliumun 
3
2
He
izotopunun nüvəsinə çevrilir: 
~
0
1
3
2
3
1




e
He
H
    
2.  Beta-pozitron  parçalanmasında  ana  nüvədən  pozitronun  və  neytronun     
şüalanması nəticəsində o yük ədədi ondan bir vahid kiçik olan nüvəyə çevrilir: 






0
1
1
e
Y
X
A
Z
A
Z
      (8) 
 Pozitron  şüalanması  verən  beta-aktiv  elementə  oksigenin 
14
8
O
  izotopu  misalola 
bilər:  





0
1
14
7
14
8
e
N
O
 
3.  Elektronun zəbti ilə əlaqədar beta-parçalanmanı (beta-zəbt parçalanması) 
nəzərdən keçirək.  
Bu  parçalanmada  əvvəlcə  nüvədəki  proton  elektron  örtüyünün  hər  hansı,  məsələn 
K  təbəqəsindən  bir  elektron  zəbt  edərək  neytrona  çevrilir.  Həmin  proses 
neytrinonun yaranması ilə müşaiət olunur: 





n
e
p
0
1
        (9) 
Əgər  bu  prosesdə  nüvə  həyəcanlanmışsa,  o 

-  foton  buraxaraq  daha  aşağı 
səviyyəyə keçir: 






A
Z
A
Z
Y
e
X
1
0
1
      (10) 
Elektronun  təbəqədə  boş  qalan  yerinə  daha  yuxarı  enerji  səviyyəsindən  elektron 
keçir və bu proses rentgen şüalanması ilə bitir.  
Beta - zəbt parçalanmya kaliumun arqona və ya beriliumun litiuma çevrilməsi 
prosesləri misal ola bilər:  





40
18
0
1
40
19
Ar
e
K
      və ya      





7
3
0
1
7
4
Li
e
Be
 
Beta-parçalanmaların  başqa  növləri  də  mümkündür:  bunlardan  neytrino  və 
ya  antineytrionun  nüvə  ilə  toqquşması  nəticəsində  baş  verən  reaksiyaları  misal 
çəkmək olar: 

0
1
e
p
n





    və   
0
1
~
e
n
p





  (11) 
Beta-parçalanmaya  aid  bütün  proseslərdə  nəinki  nüvənin  gövdəsini  təşkil 
edən  nuklonlar,  eləcə  də  nüvədəki  sərbəst  nuklonlar  da  iştirak  edə  bilirlər.  Bu 
reaksiyalar  zəif  qarşılıqlı  təsirlərin  məhsullarıdır.  Ona  görə  də 

-  aktiv  nüvənin 
ömrü makroskopik ölçüdə (daqiqə və saniyələrlə) olur. Məsələn, sərbəst neytronun 
ömrü  16  dəqiqədir. 

-  aktiv  nüvələr  kimi 

-  aktiv  nüvələrin  də  ömrü  geniş 
diapazonda dəyişir. Lakin α- aktiv nüvələrdən fərqli olaraq, beta – aktiv nüvələrin 
sayı xeyli çoxdur: demək olar ki, dövrü sistemdəki bütün elementlərin ya özləri və 
ya  onların  bəzi  izotopları  β-  aktivdir.  β  şüaların  maddədə  nüfuz  etmə 
qabiliyyətlərinə görə onlardan xeyli zəifdir.  
 
Qamma – parçalanma  
Qamma  –  parçalanma  elektromaqnit  kvantlarının  şüalanması  ilə  müşaiyət 
olunan  nüvə  parçalanmasıdır.  Ona  görə  də  bu  parçalanmaya  uğrayan  nüvələrin 
yük və kütlə ədədləri dəyişmir. Qeyd etdiyimiz kimi qamma – şüalanma α- aktiv 
nüvələrdən α- zərrəciklərin uçması ilə birlikdə baş verir. 
 Buna  səbəb  alfa  –  parçalanma  zamanı  yaranan  “bala”  nüvənin 
həyəcanlanmasıdır:  həyəcanlanan  nüvə 

-  kvantları    şüalandıraraq  əsas  hala 
keçir.  
Qamma-şüalanma  həyəcanlanmış  nüvəin  bir  haldan  digərinə  keçidi  zamanı 
baş  verdiyindən,  onun  enerji  spektri  diskret  xarakterizə  olur.  Həmin  spektrdə 
enerji  10  keV-dan  3÷4  MeV  və  ya  dalğa  uzunluğu  0,1-4·10
-4
  nm  diapazonunda 
dəyişir.  
Qamma-parçalanmaya  səbəb 
nüvədəki 
həyəcanlanmış 
nuklonlardan 
bəzilərinin  digər  nuklonların  elektromaqnit  sahələri  ilə  qarşılıqlı  təsirləridir:  iki 
nuklonun  belə  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində  γ-  kvantının  şüalanasına  bais  olan 
nuklon  öz  impulsunun  bir  hissəsini  digər  nuklona  verir.  Bu  cür  əlavə  impuls 
qazanan nuklonlar da öz növbəsində yeni-yeni 

-kvantlar şüalandıracaqdır.  
α- aktiv və β – aktiv nüvələrə nisbətən γ – aktiv nüvələrin ömrü çox qısa, γ – 
şüaların  maddələrə  nüfuz  etmə  qabiliyyəti  yüksək  olur.  Uzunömürlü  γ  –  aktiv 
nüvələr  də  mövcuddur.  Belə  nüvələr  izomerlər  adlanır.  Qamma  aktiv  nüvələrin 
izomerləşməsi  hadisəsi  O.  Qan  tərəfindən  kəşf  edilmişdir  (1921).  Nüvələrin 
izomerləşməsinin  səbəbi  belə  izah  edilir.  Həyəcanlaşmış  nüvənin  ömrü  həm 
parçalanma prosesinə hansı fundamental qarşılıqlı təsirin bais olmasından və həm 
də  nüvənin  həyəcanlanması  nəticəsində  onun  spininin  nə  qədər  dəyişməsindən 
asılıdır.  Bu  dəyişmə  nə  qədər  böyük  olarsa,  az  enerjili  γ  –  kvantların  impuls 
momentinin şüalanmanı təmin edən qiymət ala bilməsi ehtimalı da kiçik olur.  
 
 
 
 
 
 
Ədəbiyyat 

 
5.  H. B. Qasımov, V. İ. İsmayılov, C.P. Xasayev. Fizika kursu. I hissə ( 
mexanika və molekulyar fizika ). Bakı – 2007.  
6.  Y. S. Feyziyev, Rzayev R. M. Ümumi fizika kursu. Bakı. 2001.  
7.  M. H. Ramazanzadə. Fizika kursu. Bakı. “Maarif” nəşriyyatı. 1987.  
8.  Т. И. Трофимова. Курс физики. М.: Высшая школа. 2003.  
 
 
38.Nüvə reaksiyası. 
      
     Atom nüvəsinin elementar hissəciklə yaxud yeni nüvənin yaranmasına səbəb olan başqa nüvə 
ilə(yaxud nüvələrlə) güclü qarşılıqlı tsir prosesinə nüvə reaksiyası deyilir.Reaksiyada iştirak edən 
hissəciklərin qarşılıqlı təsiri onların 10
-13 
sm məsafəyə qədər yaxınlaşması zamanı nüvə 
qüvvələri hesabına yaranır. 
     Nüvə reaksiyasının ən çox yayılmış forması yüngül a hissəciyinin x nüvəsi ilə qarşılıqlı 
təsirindən ibarətdir.Qarşılıqlı təsir nəticəsində b yüngül hissəcik və y nüvə yaranır: 
x + a 
  y + b 
     Bu növ reaksiyaların tənliyi aşağıdakı formada yazılır: 
x (a,b) y   (1) 
     Mötərizədə,reaksiyada iştirak edən yüngül hissəciklər göstərilmişdir(əvvəlcə birinci,sonra isə 
axırıncı).a və b yüngül hissəcikləri neytron(n),proton(P),deytron(d),

 - hissəcik və    - foton 
əvəz edə bilər. 
     Nüvə reaksiyası həm enerjinin ayrılması və həm də udulması ilə gedə bilər.Ayrılan enerji 
miqdarına reaksiya enerjisi deyilir.O ilk və son nüvələrin kütlələri fərqi ilə(enerji vahidləri ilə 
ifadə edilmiş) təyin edilir. 
      Əgər yaranan nüvənin kütlələri cəmi ilkin nüvənin kütlələri cəmindən çoxdursa,reaksiya 
enerjisinin udulması ilə gedər və reaksiya enerjisi mənfi qiymət alar. 
      1936 – cı ildə N.Bor müəyyən etdi ki,orta sürətli hissəciklər hesabına yaranan reaksiya,iki 
etapda gedir.Birinci etap x nüvəsinə yaxınlaşan a və b hissəciklərinin zəbt olunaraq,qarışıq nüvə 
adlanan,aralıq 
  nüvəsinin yaranmasından ibarətdir.İkinci etapda qarışıq(yaxud mürəkkəb)nüvə 
b hissəciyi buraxır.Reaksiyanın ikietaplı gedişini simvolik olaraq aşağıdakı formada yazmaq 
olar: 
x + a 
      y + b      (2)  
      Buraxılan hissəciklə zəbt edilən(mənimsənilən)hissəcik olduqda (b 
  a),proses (2) səpilən 
adlanır.E
b
 = E
a 
olduqda,səpilmə elastiki səpilmə olur. 
      Sürətli nuklonların və deytronların hesabına yaranan reaksiya,aralıq nüvə yaranmadan 
gedir.Belə reaksiyalara birbaşa qarşılıqlı təsir nüvə reaksiyaları deyilir. 
      Nüvə reaksiyası ilk dəfə olaraq (1919) Rezerford tərəfindən aparılmışdır.Radioaktiv mənbə 
tərəfindən buraxılan,

 - hissəcikləri ilə azotu şüalandıran zaman,azotun bəzi nüvəsi,bu zaman 
proton buraxaraq,oksigen nüvəsinə çevrilir.Bu reaksiyanın tənliyi aşağıdakı formada yazılır: 
 
O
N
17
8
14
7
)
,
(


 
 
      Rezerford,atom nüvəsinin bölünməsi üçün təbii mərmidən - 

 - hissəciklərindən istifadə 
etmişdir.Süni yolla sürətləndirilmiş hissəciklər hesabına yaranan,ilk nüvə reaksiyası,Kokrof və 
Uolton tərəfindən aparılmışdır(1932).Onlar protonları 0.8 MeB enerjisinə qədər sürətləndirərək 
aşağıdakı reaksiyanı aparmışlar: 
 
He
Li
4
2
7
3
)
,
(


 
 

      Neytronların yaratdığı reaksiya daha çox məna kəsb edir.Yüklü hissəciklərdən fərqli olaraq (


,
, d
),neytronlar kulon dəfolunma qüvvəsinə məruz qalırlar,nəticədə həddən artıq az enerjiyə 
malik olaraq,onlar nüvəyə(daxil)nüfuz edə bilirlər. 
 
 
 
 
 
 
Nüvə qüvvələri. 
              
      Nüvədəki nuklonların rabitə enrjisinin həddən artıq olması,nuklonlar arasında çox intensiv 
qarşılıqlı təsirin olmasını göstərir.Bu qarşılıqlı təsir cəzbetmə xarakterlidir.O,protonlar arsındakı 
güclü kulon dəf olunmasına baxmayaraq,nuklonları bir – birindən təqribən 10
-13 
sm məsafədə 
saxlayır.Nuklonlar arasındakı nüvə qarşılıqlı təsiri,güclü qarşılıqlı təsir adlandırılır.Onu nüvə 
qüvvəsi sahəsinin köməyi ilə təsvir etmək olar.Bu qüvvələrin fərqləndirici xüsusiyyətləri 
aşağıdakılardan ibarətdir. 
1. Nüvə qüvvələri qısatəsirlidir.Onların təsir radiusu 10
-13 
sm tərtibindədir.Bu məsafədən 
kiçik məsafələrdə,nuklonların qarşılıqlı cəzb olunması dəf olunma ilə əvəz olunur. 
2. Güclü qarşılıqlı təsir nuklonların yükündən asılı deyil.İki proton,proton və neytron və 
iki neytron arasında təsir edən nüvə qüvvələri eyni qiymətə malikdir.Bu xassəyə,nüvə 
qüvvələrinin yükdən asılı olmaması xassəsi deyilir. 
3. Nüvə qüvvələri nuklonların spinlərinin qarşılıqlı istiqamətindən asılıdır. 
4. Nüvə qüvvələri mərkəzi qüvvə deyildir.Onları,qarşılıqlı təsirdə olan nuklonların 
mərkəzlərini birləşdirən,düz xətt üzrə yönəldiklərini təsəvvür etmək olmaz.Nüvə 
qüvvələrinin qeyri – simmetrik olması,onların nuklon spinlərinin istiqamətindən asılı 
olması faktı ilə əlaqədardır. 
5. Nüvə qüvvələri doyma xassəsinə malikdirlər.Doyma,nuklonların sayının artması 
zamanı nüvədəki nuklonların xüsusi rabitə enerjisinin artmadığı,sabit qaldığı halda 
müşahidə olunur.Bundan başqa,nüvə qüvvələrinin doymasını həmçinin nüvə 
həcminin,onu yaradan,nuklonların sayı ilə mütənasib olması da göstərir.