Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

1928-ci ildə Atatürk (1881-1938) Rəsulzadəni arzuolunmaz adlandırır.

1929-cu il martın 15-dək Türkiyədə olub. Fransadakı konfransada iştirakından sonra Türkiyəyə qayıtmasına icazə verilməyib. Səbəbi:

1921, 1925, 1927, 1931-ci illərdə Türkiyə - Rusiya arasında bağlanan müqavilələrə əsasən (Rüşdü bəylə Litvinov) mühacirlərin fəaliyyəti dayandırılıb. Səbəbi 1934-cü ilədək SSRİ-ni BM liqası qəbul etmirdi. Hətta tanımırdılar.Yalnız Fransanın təklifiylə 1934-cü ildə SSRİ-nin olması haqda qərar qəbul etdilər.

1934-cü ildə Türkiyədə Rəsulzadənin kitablarının çap olunması yasaqlanır.

Türkiyənin Rəisi Cümhuri bir qərarnamə (fərman) imzalayır: “Rəsulzadənin “İstiqlal” qəzetəsində məmləkətin əleyhinə zərərli yazılar yazdığı anlaştığından Mətbuat kanununun 50-ci maddəsinə görə Türkiyəyə sokulmasına yasak edilsin”.

Atatürkün vəfatından sonra İsmət İnönüdən bir çox adamlar xahiş edirlər - Rəsulzadə Türkiyəyə qayıdır və o həyatının sonuna qədər orada fəaliyyət göstərir.

Polşada olarkən “Prometey” (1926-1928-cı ildə SSRİ-yə qarşı məxfi təşkilat yaradılır. Tarix kitablarında rast gəlmədiyimiz “Prometey” təşkilatı: SSRİ Polşa, Ukrayna, Qafqaz və Orta Asiyadan mühasirəyə alınır. Bu mühasirə zolaqlarına Amerikada “Anakonda” adı verilmişdi. Zaman keçdikcə “anakonda ilanı” Rusiyanın boğazına sarılıb onu məhv etməli idi.) təşkilatının aparıcılarından olub. Millətçiləri SSRİ-nin dağılması istiqamətində işlər aparırdı. Rəsulzadəni araşdırmaçılar o işin aparıcısı kimi göstərirlər. O bir yüksək kəşfiyyətçı qabiliyyətinə malik şəxs idi.

Bəzi məktublarının sonunda yaşadığı yeri Konstantinopol göstərib.

Oğlunu 17 yaşında məhv ediblər, qızı Qazaxıstan çöllərində itkin düşüb öldü ...

Rəsulzadənin ölüm halında 3 dəfə Azərbaycan deməsi...

Ölümündən təxminən 35 il sonra onun dediklərini cəmiyyət qəbul etdi, ona dalaşqan obrazı kimi yox,

Rəsulzadənin İranla (Cümhuriyyətin adıyla bağlı), Bolşevik Rusiyasıyla, Atatürklə, Faşist Almaniyasıyla (Hitler onu qəbul etməyib, Fətəli xan Düdənginski qəbul edilib) narazılıqları olub.
Bir çox əsirlərin azad olunmasında, Legionlara qoşulmasında Rəsulzadənin əməyi böyükdür.

Bayrağımızın 3 rəngini eyni duyğuyla sevmirik. O rəngləri kompleks sevən Rəsulzadədir.

O heç vaxt Azərbaycan adının və özünün qısaldılmasına razı olmayıb. Yalnız bircə dəfə qısaldıb – oğluna Azər adı qoyanda.

Azərbaycan adı və milli kimliklə bağlı ideyanın yaranması Rəsulzadənin ideyasıdır.

Rəsulzadə 14 yaşında mətin gənclər təşkilatını yaradır. Tərəqqi qəzetində işləyir. Məşrutə inqilabına qəzet onu müxbir göndərir. Silsilə yazıları olub. Təbrizdə (əncuməninə gəlir) Seyid Həsən Tağızadəylə (siyasi xadim, İranda Məşrutə inqilabının iştirakçısı, İranın ilk Məclisinin üzvü, İranın İngiltərə və Fransada səfiri, İran Senatının sədri, maarifçi) görüşür. Onu Tehrana dəvət edirlər. 2 il İran-no qəzetdə işləyir (baş redaktor). Avropa tipli, gündəlik qəzet. İran demokratik firqəsini (partiyasını) yaradırlar.

Rəsulzadə o ölkənin vətəndaşı olmasa da partiyanın mərkəzi Komitəsinə üzv seçilir.

1911-ci ildə Rus hökumətinin təzyiqiylə oradan çıxarırlar. O zaman Fransadan jurnalist ondan müsahibə almaq üçün Tehrana gəlir. İranın dövlət rəsmiləri onun gedişini böyük ziyafətlə qeyd edirlər.

Azərbaycanda yenə təqib olunur və Türkiyəyə keçir. O zaman Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev və Seyid Həsən Tağızadə də orada yaşayırdılar. 2 il bir yerdə yaşayıblar.

Rus alimləri qeyd edirlər ki, siyasi türkçülər rusiya türkləridir.

Rəsulzadə görür ki, Osmanlı Türkiyəsi Balkan müharibəsini uduzdu, tənəzzülü görür. Başa düşür ki, ümumtürk hərəkatına rəhbərlik etməyə qadir deyir Osmanlı Türkiyəsi. 1913-cü ildə Romanovlar ailəsi aministya verir, Rəsulzadə Azərbaycana qayıdır.

Qovmiyyət – dil və ərazi birliyi

Milliyyət – bir neçə qovmiyyətin birliyi, mədəni baxımdan da

Millət – milli kimlik sualına cavab verir, milli şüur, ...

Vadimir Puşkeyeviç kimdir? –
1909-cu ildə yazılmış kitabın müəllifi məşhur rus tarixcisi Rudolf İvanov. Kitabda göstərilir ki, 1905-1907-ci ildəki erməni-azərbaycanlı konfliktindən sonra 1908-ci ildə III Rusiya Dumasında çox böyük müzakirələr keçirilib. Bir gün bu məsələyə həsr olunub. Orada çıxış edənlərin əksəriyyəti Rus çarizminin Qafqaz siyasətini, Rusiya siyasi elitasını erməni separitçılarını dəstəklədiyinə görə sərt tənqid ediblər.

Tənqidçilərdən biri - Vladimir Pruşkeyeviç öz dövlətçiliyini yüksək tutanlardan olub. O, məhz belə cumlələrlə rus dövlətinin başçılarına müraciət edib ki, “sizin əsas bəlanız budur ki, siz öz siyasətinizdə rusların düşməni olan ermənilərə arxalanırsınız. Əgər siz öz siyasətinizdə bizə tərəf olan, bizim dövlətçiliyimizi sevən müsəlmanlara arxalansaydınız, güvənsəydiniz, onda bizim siyasətimiz Qafqazda ugurlu olardı”.

Bunu 1908-ci ildə rus siyasətçisi deyirdi.