M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva
Pedaqoji ünsiyyətin forma və üslubları
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Pedaqoji ünsiyyətin forma və üslubları. Ünsiyyətin sə-
mərəsi onun forma və üslublarının düzgün seçilib tətbiq edil- məsi ilə sıx bağlıdır. Ünsiyyətin iki başlıca forması ayırd edilir: formal və qeyri-formal ünsiyyət. Formal ünsiyyət rəsmi qayda- larla, normalarla tənzim olunur; müəllim-tələbə münasibətləri rəsmi münasibətlərdir. Pedaqoji prosesdə qeyri-formal ünsiyyət ünsürləri də özü- nü göstərir. Belə ünsiyyət rəsmi qaydalarla müəyyən olunmur, şəxsi xarakter daşıyır və simpatiya və antipatiyaya əsaslanır. Qeyri-formal ünsiyyət insanların münasibətinə, kollektivin fəa- liyyətinə, orada mənəvi-psixoloji iqlimin yaranmasına müəyyən təsir göstərir. Lakin qeyri-rəsmi ünsiyyətdə müəyyən hədd – psixoloji məsafə, «pedqoji pərdə» gözlənməli, belə ünsiyyət mü- əllimin rəsmi vəzifələrini yerinə yetirməsinə mane olmamalıdır. Göstərilən ünsiyyət formalarının heç birini unversallaş- dırmaq olmaz. Pedaqoji fəaliyyətdə ancaq formal ünsiyyətə əsaslanmaq – təlimat və əmrlərlə hərəkət etmək formalizmə, yeknəsəqliyə, konservatizmə, münasibətdə soyuqluğa gətirib çıxara bilər. Eləcə də ancaq qeyri-formal ünsiyyətə əsaslanmaq anarxiyaya, müəllim və tələbə arasında «pərdə»nin götürülmə- sinə səbəb ola bilər. Buna görə də, hər iki ünsiyyət formasını düzgün əlaqələndirmək, konkret şəraitdən, situasiyadan asılı olaraq yerinə görə onları tətbiq etmək lazımdır. Pedaqoji ünsiyyətin xarakteri ünsiyyət üslubundan çox asılıdır. Ünsiyyət üsulu dedikdə, ünsiyyət fəaliyyətinin fərdi xüsusiyyətlərinin məcmusu başa düşülür. Fəaliyyət prosesində rəhbərlik formasından asılı olaraq, üç əsas ünsiyyət üslübü fərqləndirilir: avtoritar, demokratik və liberal üslüblar. 213 Avtoritar üslub – inzibati-amirlik üslubudur. O, nüfuza və tabeçiliyə əsaslanır. Bu halda insana (uşağa, şagirdə, tələbəyə) sadəcə obyekt kimi baxılır: təşəbbüsə, etiraza imkan verilmir, müəllim öz dediyini həyata keçirir («Mən deyən olmalıdır»). Onun əsas vasitələri əmr, tələb, qadağan, qışqırıq və cəzadır. Bu üslubda müəllim tələbəyə «yuxarıdan aşağı» baxır, hər xır- da şeyə sərt reaksiya verir, qadağan və danlağa, bəzən təhqirə əl atır. Avtoritar üslubda formal ünsiyyət əsas yer tutur; müəllim birbaşa təsirlərə – cəza metodlarına geniş yer verir. Bu halda tələbə zahirən itaət göstərsə də, daxilən narazı qalır, inciyir, müəllimə soyuq münasibət (bəzən kin) bəsləyir, yeri gəldikdə itaətsizlik və müqavimət göstərir. Belə üslüb pedaqoji ünsiyyəti çətinləşdirir, əsəbilik, inamsızlıq, qeyri-sağlam psixoloji mühit yaradır, münaqişələrə yol açır. Demokratik üslub – əməkdaşlığa əsaslanan üslubdur. O, qarşılıqlı hörmət, humanizm, bərabərlik, ədalət üzərində qurulur. İnsana təlim-tərbiyə prosesinin fəal iştirakçısı – subyekti kimi baxılır; onun rəyi, arzuları, mövqeyi, tələbat və maraqları, mə- nafeyi nəzərə alınır. Tələbələrin təşəbbüs və fəallığına geniş yer verilir. Müəllim öz tələblərini məcburi şəkildə, zorla qəbul et- dirmir; tələbəni inandırmağa çalışır, nəticədə tələbə müəllimin tələblərini şüurlu şəkildə dərk edərək könüllü qəbul edir. De- mokratik üslubun əsas vasitələrini inandırma, xahiş, məsləhət təşkil edir. Müəllim qərar qəbul edərkən qrupla, fəallarla məs- ləhətləşir, yeri gəldikdə güzəştə gedir. Bu üslubda qeyri-rəsmi ünsiyyət formasına, dolayı təsir priyomlarına geniş yer verilir. Demokratik üslub normal ünsiyyət qurmağa, sağlam mənəvi-psi- xoloji mühit yaratmağa, insanın şəxsi ləyaqət hissini qorumağa, müəllimin nüfuzunu yüksəltməyə imkan verir. Liberal uslub – ünsiyyətdə səhlənkarlığa, laqeydliyə əsas- lanan üslubdur: müəllim heç nəyə qarışmır, fəallıq göstərmir, məsələlərə formal yanaşır, məsuliyyətdən kənar olmağa çalışır. Bu isə normal pedaqoji ünsiyyətə və bütövlükdə təlim-tərbiyə işinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. 214 Qeyd edilən ünsiyyət üslubları içərisində ən səmərəlisi demokratik üslubdur. Ali məktəb müəllimi bu üsluba əsaslan- malıdır. Avtoritar və liberal ünsiyyət üslublarından yaxa qurtar- maq üçün tələbələrlə münasibətləri yeni əsaslarda – əmək- daşlıq, xeyirxahlıq, hörmət və tələbkarlıq, qarşılıqlı inam, həs- saslıq, ədalət, pedaqoji etika tələbləri üzərində qurmaq, müəl- lim və tələbələri ayıran psixoloji səddi, şübhə və etimadsızlığı, qeyri-səmimiliyi aradan qaldırmaq, bir sözlə, ünsiyyət mədə- niyyətinə yiyələnmək lazımdır. Tərbiyə təcrübəsində demokratik, avtoritar və liberal ün- siyyət üslublarının müxtəlif təzahür formaları – fərdi ünsiyyət üslubları müşahidə olunur. Onlardan əsaslarını qeyd edək: a) birgə yaradıcı fəaliyyət üslubu – müəllimin tələbələrlə birgə yaradıcı axtarışlarına əsaslanır; b) dostcasına ünsiyyət üslubu – müəllimin (yaşlı yoldaş kimi) tələbələrlə mənəvi yaxınlıq və dostluq münasibətlərinə (müəyyən hədd daxilində) əsaslanır; c) ünsiyyət – qorxu üslubu – qorxuya, hədəyə əsaslanır; ç) ünsiyyət – məsafə üslubu – müəllimin tələbələrlə müəyyən məsəfə saxlamasına əsaslanır; d) ünsiyyət – ələalma üslubu – tələbəni ələ almaqla, onun qılığına girməklə, ona xoş gəlməklə süni nüfuz qazanmağa əsaslanır. Bu fərdi ünsiyyət üslublarının ilk ikisi demokratik ünsiyyət üslubunun, üçüncüsü – avtoritar, son ikisi isə liberal ünsiyyət üslubunun təzahürləridir. Qorxu, məsafə və ələalmağa əsaslanan ünsiyyət üsulları normal ünsiyyət yaratmağa mane olur. Həm də bu neqativ ünsiyyət üslubları gənc müəllimlərin fəaliyyətində tədricən möhkəmlənərək, dönməz fərdi ünsiyyət üslubuna çevrilir və təlim-tərbiyə işini xeyli çətinləşdirir. Bunu nəzərə alaraq ali məktəb müəllimi (xüsusən gənc müəllimlər) ünsiyyət texnologiyasına, demokratik ünsiyyət üslubuna yiyələnməyə ça- lışmalıdır. Çünki pedaqoji ünsiyyət müəllimin şəxsi işi deyildir; onun pedaqoji fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi və təlim- |