Mündəricat GİRİŞ I fəSİL İNGİLİs diLİNDƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ VƏ İDİomlar
Yüklə 374,5 Kb.
|
|
The tape wouldn’t adhere to the door.
Why won’t this glue adhere to the doors? The adhesive adhered to the door easily. That old glue has adhered to the front of the door nicely. That old tape has adhered to it nicely. Aşağıda bir çox idiomların qarşılığına və işlənmə yerinə nəzər salaq: “climb the walls ”- to be uneasy or restless; syn: go bananas- “incitmək, narahatlıq yaratmaq” mənasında işlədilir. Lakin ingilislər bu birləşməni “divara dırmanmaq, banan ağacına çıxmaq ” kimi başa düşürlər. “cross ( one’s) fingures – to hope for luck”-mənası şans diləmək deməkdir. Lakin oxucular “ bir adamın sözün əsl mənasında barmaqlarından keçmək” mənası kimi başa düşürlər. “off the wall”, “over the deep end” çılğın hərəkətlərə görə işlədilir, divardan və ya dərin ucdan baxmaq mənasında başa düşülür. “sixpence short of shilling”, “ mad a bag of ferrets”, “ mad as a box of frogs”-Amerikadan fərqli olaraq Birləşmiş Krallıqda bu ifadı bu tərzdə işlədilir. “Dead to the world” –( fast asleep)-dərin yuxuya getmək. I was barely aware that my telephone was ringing in the middle of the night because I was dead to the world.-Əvvəli mənanı itirərək yeni məna əmələ gətirir. eat one’s hat – (to do something unpleasant in the case of being proven wrong)-sözünü geri almaq “Kick the bucket” ( birini həyatından çıxarmaq). Foot the bill (i.e. pay). Hesabı bağlamaq. like two peas in a pod ( bir qabda iki noxud) “Light as a feature”( bir xüsusiyyət kimi işıq), “busy as a bee” (arı kimi məşğul) She will get away with stealing that car. To get away with (canını qurtarmaq), avoid punishment (cəzadan çəkinin) İt was raining cats and dogs (itlər və pişiklər kimi yağır) yəni yağışın güclü olması anlamında. When you hear someone say “it’s raining cats and dogs’’ you canbet that there is a downpour of heavy, torrential rain. Don’t forget your umbrella! “a carrot and stick”(yerkökü və çubuq metodu) məcburetmə mənasında işlədilir Manhood is a struggle (kişilik mübarizədir), Old are regret (qocalıq peşmançılıqdır). Cədvəl 2.1 İngilis dilində olan bəzi idiomaların həmin dildə məna müxtəliflifliyi
İngilis idiomlarını öyrənməyin ən vacib yollarından bəziləri aşağıdakılardır: İngilis dilində danışanların danışıq tərzinə diqqət yetirmək İngilis dilində danışanlardan bir ifadəni başa düşmədiyiniz zaman nə demək istədiklərini soruşmaq lüğətdə və ya kompüterdə başa düşmədiyiniz söz qruplarına baxmaq jurnal və qəzet oxumaq İdiomatik ifadələr kimi də tanınan deyimlər bəzən gülməli ola bilir. Onlar qeyri-doğma ingiliscə danışanlar üçün çaşqınlıq yarada bilər, çünki hərfi mənada qəbul etsək də, sadəcə mənası yoxdur. İdiom, tərkibindəki fərdi sözlərdən fərqli məna daşıyan sözlər qrupudur. Hər bir dildə olduğu kimi, Amerika İngilis dili xüsusilə danışıq zamanı idiomlarla zəngindir. İdiomlar onları təşkil edən ayrı-ayrı sözlərin mənalarından kənar mənaları çatdıran şəkillər yaradaraq dilə rəng və faktura qatır. İdiomlar mədəni şəkildə bağlıdır, istifadəçilərinin tarixi, mədəniyyəti və dünyagörüşü haqqında fikir verir. Bunun səbəbi, əksər idiomların zamanla müxtəlif mədəniyyətlərin təcrübələrindən, inanclarından və digər aspektlərindən inkişaf etməsidir. Mədəniyyət dəyişdikcə onu təsvir etmək üçün istifadə olunan sözlər də dəyişir: bəzi idiomlar istifadədən çıxır, digərləri isə onları əvəz etmək üçün inkişaf edir. Xüsusilə idiomlarla, onların istifadəsinə səbəb olan inanclar və ya təcrübələr deyimin özü istifadə olunmağa davam edərkən yox ola bilər [11]. Deyimlərdən o qədər çox istifadə oluna bilər ki, onlar klişeyə çevrilir və ya onlar jarqon, əsasən müəyyən qruplar və ya peşələr tərəfindən istifadə edilən ifadələrə çevrilə bilər [8, s. 43-44]. İdiomlar tamamlayıcı ola bilər. Həyəcandan depressiyaya, sevgidən nifrətə, qəhrəmanlıqdan qorxaqlığa və aralarındakı hər şeyə qədər müxtəlif duyğuları ifadə edə bilərlər. Deyimlər zaman, yer və ya ölçü hissini ifadə etmək üçün də istifadə olunur. İdiomların istifadə dairəsi mürəkkəb və geniş yayılmışdır. İdiomların mürəkkəbliyi onları ana dili olmayanlar üçün öyrənməyi çətinləşdirir. Bununla belə, bu mürəkkəblik həm də idiomları öyrənmək və öyrənmək üçün bu qədər maraqlı edə bilər, nadir hallarda isə cansıxıcı olurlar. İdiomları öyrənməklə, bu halda ABŞ-da istifadə olunanlar, təkcə dili deyil, ondan istifadə edən insanlar haqqında bir az da öyrənmək üçün bir yol təqdim edir. Bəzən bir idiom birdən çox məna daşıyır. Sinonimlər idiomla eyni məna daşıyan ifadələrdir. Antonimlər idiomun əksini bildirən ifadələrdir. Yazılarda istifadə olunan simvollar. Bəzi idiomlarda mənası dəyişmədən bir-birini əvəz edən bir və ya iki alternativ söz ola bilər. Bunun bir nümunəsi fix/bind/jam kimi anlaşılır. Bu idiomda düzəltmə, bağlama və ya tıxac deyimin mənasını dəyişmədən istifadə edilə bilər. Belə hallarda mümkün alternativlər slash (/) ilə ayrılır. Bəzi idiomlar kontekst üçün xüsusi subyektlər və ya obyektlər tələb edir. Bu hallarda kimsə, bir şey və ya biri idiom daxilində mötərizə içərisində yerləşdirilir. ACE IN THE HOLE: 1. The other team thinks they can win this basketball game, but that’s only because we haven’t put our best player in yet. He’s our ace in the hole. 2. It looked like the politician would lose the debate until he brought up his ace in the hole, an argument that nobody could refute. Faydalı olan hər hansı bir şeyi istifadə emək üçün doğru ana qədər gizli saxlamaq. ACHILLES’ HEEL- insanın zəifliyi və ya onun zəif nöqtəsi və ya onun xarakteri Məcazlaşmış idiomatik ifadənin kontekst daxilində mənasının açılması prosesini təhlil edərkən, ayrı-ayrılıqda bu sözlərin tərcüməsi “Heel” – daban, “Achilles” isə yunan ordusunun qəhrəmanı Achilles (döyüşçünün adı) mənasını verdiyi aydın görünür. Lakin kontekst daxilində hər iki sözün birlikdə işlənmək imkanı olduqda onlar, hər iki söz birlikdə işlənərək idiomatik ifadə kimi metaforlaşır, implistik (gizli) formada işlənir və yeni semantik çalarlıq yarada bilir. Bu zaman isə həmin idiomu üslubi cəhətdən daha münasib şəkildə Azərbaycan dilində qarşılığını vermək mümkündür. Əvvəlcə, bunu komponentin ingilis dilində sadələşdirilmiş formada izahatını verməklə, nail olmaq olar. 1. We’ve got to find his Achilles’ heel if we hope to defeat him. 2. John appears to be a highly respected citizen, but I’m sure he has his Achilles’ heel. Bu zaman isə idiomatik ifadə ilkin mənasından denotasiyadan çıxmaqla, komponentin idiomatik birləşmə tərkibində daha dərin qatda olan mənası üzə çıxır, metaforlaşma nəticəsində semantik çalarlığı, ekspressivliyi qabarıq şəkildə özünü biruzə verir və konkret situasiyada işlədilir. “Achilles Heel” – insanın şəif nöqtəsi daha dəqiq desək bir insanı məhv etmək və ya ona qalib gəlmək üçün, onun zəif nöqtəsini tapmaq lazım olduğunu bildirir. Axilles yunan mifologiyasında dabanından başqa döyüşdə toxunulmaz olan bir fiqur idi. Bu, bədənindəki yeganə zəif nöqtə idi. ACID TEST- ən vacib dəyər testi 1. Parents might be willing to buy this new toy for their children but the real acid test is whether or not the children themselves like it. 2. The acid test for laundry soap is not how well it cleans in hot water, but how well it cleans in cold water. İfadə qızılın üzərində nitrat turşusunun istifadəsindən irəli gəlir qızılın həqiqi olub olmadığını müəyyən etmək üçündür. ACROSS THE BOARD 1. The boss made some people angry. He gave 5% pay raises across the board but some people thought they should have gotten more than others. 2. The car dealership was cutting prices across the board. Every car was on sale, not just a few. Hamı üçün, hər şey üçün və ya hamısı üçün bərabər hallar nəzərdə tutulur. ACTIONS SPEAK LOUDER THAN WORDS 1. She’s promised to be nicer to her sister from now on, but actions speak louder than words. 2. Every politician will claim that he or she cares about the problems of the average person, but actions speak louder than words. İnsanların etdikləri (hərəkətlər) daha çoxdur və dediklərindən (sözlərindən) vacibdir. Bu ifadə bir insan haqqında öyrənə biləcəyimizi ifadə edir həqiqi niyyətləri nədən çox etdiklərinə baxaraq deyirlər. Azərbaycan dilində isə hər hansısa bir nüansı sözdə yox əməldə göstərmək lazımdır kimi başa düşülür. AT (ONE’S) WITS’ END 1. When the woman looked around and couldn’t find her little daughter, she looked up and down every aisle in the store until she was at her wits’ end. She was almost hysterical when another customer in the store suggested that she notify the store’s security officer. 2. We can’t seem to persuade our son to stay in school. We have tried every argument we can think of, but nothing seems to help. We don’t know what to do, and we’re at our wits’ end. Bundan sonra nə edəcəyini bilmədiyi üçün məyusluq vəziyyətinin yaranması. AT THE END OF (ONE’S) ROPE 1. I just don’t know what to do with my son. He has misbehaved all day. I’m at the end of my rope. 2. We can’t tolerate that dog anymore. We’re going to give it away because we’re at the end of our rope. Artıq pis bir vəziyyətin öhdəsindən gələ bilməmək. BACK TO SQUARE ONE, GO 1. The editor didn’t like the article I wrote for the newspaper. She told me to redo it, so I guess I’ll have to go back to square one. 2. The builders constructed a building that didn’t meet the city’s requirements. Now they’ll have to tear it down and begin building again. They’re back to square one. Dönüb əvvələ qayıtmaq. BARK UP THE WRONG TREE 1. If Frank is trying to get a pay raise from the assistant manager, he’s barking up the wrong tree. Only the manager can authorize a pay increase. 2. Janice is angry at me because she thinks I took her books, but she’s barking up the wrong tree. I had nothing to do with it Səylərini və ya mübahisəsini yanlış yönləndirmək kimi başa düşülür. Bu ifadə 19-cu əsrdə Amerika sərhədçilərinin ov itlərindən istifadə edərək yenot ovlamaq təcrübəsindən qaynaqlanır. Yenot ağaca qaçmaq istəyəndə it ovçu gələnə qədər ağacın dibində hürməli idi. Bununla belə, əgər it, xüsusən də gecə vaxtı səhv ağaca getsə və ya yenot başqa ağacın budaqlarına tullansa, ovçu diqqətini yanlış ağaca cəmləyirdi. İnsanların Təsvirləri (İsimlər) Apple of one’s eye Big shot Big fish in a small pond Big wheel Bigwig Blue-blood Blue-collar worker Bull in a china shop Chip off the old block Eager beaver Fish out of water Good egg Head honcho Heavyweight Jack of all trades Lame duck Low man on the totem pole Old fuddy-duddy Salt of the earth Stuffed shirt White-collar worker İnsanlar haqqında (Sifətlər) All wet Filthy rich First-rate Footloose and fancy free Green around the gills Keyed up Knee-high to a grasshopper Too big for one’s britches Up to snuff Upper crust Wet behind the ears Söhbət All kidding aside Beat around the bush Bend someone’s ear Butt in Butter someone up Clam up Clear the air Clown around Get a word in edgewise Gift of gab Give someone a ring Give someone a song and dance Heart to heart Hit the nail on the head Hold one’s tongue Lend someone an ear Make a long story short Make a mountain out of a molehill On the tip of one’s tongue Pass the buck Pick someone’s brain Pull rank Pull strings Pull the rug out from under someone Pull the wool over someone’s eyes Put someone on the spot Say a mouthful See eye to eye Shoot the breeze Spill the beans Spring something on someone Stand one’s ground Stick one’s nose in Straight from the horse’s mouth Stretch the truth String someone along Talk a blue streak Talk turkey Turn a deaf ear Wing it İdiomlar ingilis dilinin ayrılmaz hissəsidir. Onlardan tez-tez demək olar ki, bütün ingilis dili danışanları istifadə edirlər [15, s.93-114]. Bəziləri bəzi insanlar tərəfindən tez-tez istifadə olunur, lakin başqaları tərəfindən deyil. Bəziləri var ki, hamı başa düşür, amma heç kimin istifadə etmədiyi idiomlar da vardır. İdiomlar mədəniyyətdə çox güclü şəkildə kökləndiyindən və çox spesifik vəziyyətlərdə istifadə edildiyindən, ingilis dilini öyrənənlər üçün hansı deyimlərin hansı vəziyyətlərdə və kim tərəfindən istifadə edildiyini bilmək çətindir. İdiomların öyrənilməsinə başlamağın ən yaxşı yolu başa düşməyi təkmilləşdirməkdir. İngilis idiomları, atalar sözləri və ifadələr gündəlik ingilis dilinin vacib hissəsidir. Onlar hər zaman həm yazılı, həm də şifahi ingilis dilində danışırlar. İdiomlar həmişə sözün əsl mənasında məna kəsb etmədiyinə görə, hər bir deyimin mənası və istifadəsi ilə tanış olmaq məqsədə müvafiqdir. Ümumi idiom və ifadələrdən istifadə etməyi öyrənmək ingilis dilini daha mükəmməl və doğma edir, ona görə də bu ifadələrdən bəzilərini mənimsəmək məqsədə müvafiqdir. 3.2 İngilis dilində nitq mədəniyyəti və idiomların qarşılıqlı rolu İngilis dilinin öyrənilməsi çərçivəsində öyrənənlər üçün bir problem çoxlu sayda idiomlardır. İdiomların mənimsənilməsi çox vaxt ana dilinin səlisliyi kimi qəbul edilir (Fernando, 1996; Schmitt, 2000; Simpson & Mendis, 2003). Jurnalist registrində idiomlar hər hansı digər diskurs registrlərindən daha geniş istifadə oluna bilər. Məsələn, xəbər başlıqlarında deyimlər oxucuları intriqaya salmaq üçün istehza və ya yumor kimi müəyyən effektlərə nail olmaq üçün manipulyasiya edilə bilər. Hadisələrin hesablarında jurnalistlər tez-tez deyimlər deyilənlərin təsvirini təqdim edə bildikdə, öz fikirlərini aydın şəkildə təqdim etmək üçün deyimlərdən istifadə edirlər, məsələn, call the shots, jump the gun, rock the boat, out of pocket, put on the back burner, take a back seat, the upper hand, win hands down, to name but a few. Ana dili danışanların leksik repertuarındakı geniş idiom inventarını nəzərə alaraq, məhdud sinif sessiyaları zamanı hansı deyimlərin öyrədiləcəyinə qərar vermək əksər ingilis dili müəllimləri üçün çətin məsələdir. Müasir ingilis dilli deyim lüğətləri idiom öyrənmək üçün böyük kömək olsa da, onların tərkibində çoxlu nadir və ya arxaik idiomlar ola bilər (Liu, 2003). İngilis dilinin tədrisi (ELT) nəşriyyatları tez-tez onların dərsliklərində əsas idiomların olduğunu iddia edirlər, lakin Chen və Wang-ın (2016) ELT materialları ilə bağlı sorğusuna əsasən, əsas deyimlər çox vaxt müəllifin intuitiv mülahizəsinə əsaslanaraq seçilir. Nəticə etibarı ilə bəzi dərsliklərdən seçilmiş deyimlər real dil situasiyalarında nadir hallarda istifadə olunur. Hansı deyimlərə diqqət yetirməyə dəyər olduğuna dair prinsipial qərarlar qəbul etmək məsələsi korpusa əsaslanan yanaşma ilə həll edilə bilər. Biber, Johansson, Leech, Conrad və Finegan (1999) təbii olaraq meydana gələn dil məlumatlarının böyük bir kolleksiyasının tezlik vasitəsilə identifikasiya üçün ciddi bir yol təqdim edə biləcəyini müdafiə etmişdir. Bütün İngilis idiomları eyni dərəcədə vacib deyil. Yaxşı öyrənmə qaytarılması baxımından, nisbətən yüksək baş vermə tezliyi ilə məhdud sayda idiomları hədəfləmək bu baxımdan daha praktik ola bilər [34]. Korpusa əsaslanan yanaşmadan istifadə edərək Simpson və Mendis (2003) 1,7 milyon sözdən ibarət Michigan Corpus of Academic Spoken English (MICASE) dən 238 idiom növünü aşkar etdilər. Liu (2003) dörd ingilis idiom lüğətindən və üç fraza feli lüğətindən idiomların siyahısını tərtib etmişdir. Sonra o, üç müasir danışıq Amerikan İngilis korpusunda üstəgəl bir öz tərtib etdiyi media korpusunda zəhmətli uyğunluq axtarışı ilə məşğul oldu və 302 ən çox danışılan Amerika İngilis dili idiomlarını müəyyən etdi. Empirik məlumat dəstlərindən istifadə edərək, hər iki tədqiqat ingilis müəllimlərinə ilk növbədə hansı danışıq deyimlərinin öyrədiləcəyinə qərar verməyə kömək etdi. Simpson və Mendisdən (2003) və Liudan (2003) fərqli olaraq, bu tədqiqat iki səbəbə görə xəbər mətnlərini korpus mənbəyi kimi hədəfə almışdır. Birincisi, xəbər məqalələri cari hadisələri işıqlandırır. Hər bir xəbər xəbəri real həyatdır və bu gün trend olanı ortaya qoya bilər, buna görə də daxildən seçilən təkrarlanan deyimlər onların gündəlik həyatda nə qədər tez-tez rast gəlindiyini və onların köhnəlmiş deyimlər olmadığını sübut edəcək. İkincisi, xəbər məqalələri Jurnalistika üçün İngilis dili kursları üçün ilk növbədə əvəzolunmaz öyrənmə materialıdır. Xəbər məqalələrindən birbaşa alınan yüksək tezlikli deyimlərin siyahısı istifadəçinin leksik ehtiyaclarını dərhal ödəyə bilər. Həmçinin, əvvəlki tədqiqatlardan fərqli olaraq, bu tədqiqat daha çox qeyri-şəffaf deyimlərlə bağlı idi. Burada qeyri-şəffaf deyimlər semantik cəhətdən qeyri-kompozitiv deyimlərə aid edilir ki, onlardan ayrı-ayrı sözlər bütövlükdə mənanın açılmasında bir-birinə kömək etmir [35]. Çoxsözlü ifadələr məlum sözlərdən ibarət olduqda və bütövlükdə mənaları öyrənənlər üçün tanış olmayanda, anlama ilə əlaqəli leksik əhatə (məlum sözlərin ümumiyə nisbəti) bu baxımdan çox qiymətləndirilə bilər. Xüsusilə yüksək tezlikli ümumi sözlərdən ibarət qeyri-şəffaf idiomlardır (məsələn, e.g. a can of worms, someone‟s cup of tea, white elephant, an arm and a leg, under one‟s belt). Göründüyü kimi, bu idiomlar adətən hərfi mənada ifadə etdiklərini ifadə etmir və sözbəsöz şərh edilə bilməz. Bu tədqiqat tədqiqatın əhatə dairəsini qeyri-şəffaf deyimlərə qədər daraltdı, çünki onlar məlum olmasa, anlamaqda maneələr yarada bilər. Moon (1998) deyimləri “sabit və semantik cəhətdən qeyri-şəffaf və ya metaforik” ifadələr (s.4) kimi müəyyən etdi, Fernando (1996) isə onları “çox vaxt şərtiləşdirilmiş çox sözlü ifadələr, lakin həmişə hərfi olmayan” kimi qeyd etmişdir. Hər iki nöqteyi-nəzəri Kuper (1998) birləşdirdi, o, idiomları metaforalarla müqayisə etdi və belə nəticəyə gəldi ki, idiom hərfi mənaya malik ola bilər, lakin onun alternativ, məcazi mənası metaforik olaraq başa düşülməlidir. Bütün idiomlar məna baxımından eyni dərəcədə qeyri-şəffaf deyil. Fernando (1996) hərfiliyə əsaslanaraq deyimləri üç kateqoriyaya ayırmışdır: saf (hərfi olmayan), yarı hərfi hərfi idiomlar. Bənzər bir şəkildə, Grant və Nation (2006) deyimlərin üç növü olduğunu qeyd etdi: əsas, məcazi hərfi. Bundan fərqli olaraq, Qlüksberq (2001) semantik kompozisiyaya görə dörd növ idiom müəyyən etmişdir: qeyri-kompozisiya, kompozisiya qeyri-şəffaf, kompozisiya şəffaf kvazi-metaforik. Hər bir növ idiomun tərkib hissələri ilə onun mənası arasındakı əlaqəni göstərir. Hərfiliyə gəldikdə, hərfi və qeyri-hərfi idiomlar arasındakı bölgü çox vaxt bulanıq olur (McCarthy, 1998). Bəzi idiomlar kontekstdən asılı olaraq həm hərfi, həm də qeyri-hərfi mənaya malikdir. Məsələn, çörək və yağ hərfi mənada qida maddələri və ya yaşayış üçün məcazi məna daşıya bilər, qırmızı lent əşyaları bağlamaq üçün istifadə edilən qırmızı lentə aid ola bilər və ya həddindən artıq rəsmi qaydalara işarə edə bilər. Digər misallara gümüş güllə, zeytun budağı, kart evi və s. daxildir. Moon (1998) müəyyən etdi ki, belə idiomların hərfi mənaları həmişə onların idiomatik şərhindən daha nadirdir. Fernandodan (1996) fərqli olaraq, Qrant və Bauer (2004) böyük deyimlər kolleksiyasını üç qrupa bölmək üçün üç meyardan, qeyri-kompozisiyadan, obrazlılıqdan istifadə etmişlər: əsas deyimlər (qeyri-kompozisiya, lakin obrazlı deyil), obrazlılıq (qeyri-kompozisiya). Qeyri-kompozisiya semantik qeyri-şəffaflığa aiddir ki, bu da idiomun bütün mənasının onun tərkib hissələrinin mənasını təhlil etməklə proqnozlaşdırıla bilməyəcəyini bildirir [28]. Obrazlılıq yalanın tanınmasını ehtiva edir. Məcazi deyimin mənasını hərfi mənada şərh etmək lazımdır. ONCE-lər hərfi və ya qeyri-kompozisiya olmayan yalnız bir sözdən ibarət idiomlara istinad edir. Daha sonra, Grant və Nation (2006) bu üç meyarı on ingilis idiom lüğətindəki bütün girişlərə tətbiq etdi və cəmi 103 əsas idiom müəyyən etdi. 103 əsas deyimdən istifadə edərək, Grant (2005) Britaniya Milli Korpusunda uyğunluq axtarışı apardı. Axtarış göstərdi ki, onların heç biri ilk 5000 söz ailəsinə daxil olmaq üçün kifayət qədər tez-tez baş vermir. Bu nəticə sırf deyimlərlə bağlı əvvəlki araşdırmaları təkrarladı. Oxford Hector Pilot Corpus (OHPC) və Bank of English (BoE) Corpus-da axtarış aparan Moon (1998) aşkar etdi ki, təmiz idiomlar bütün dünyada çox nadirdir. 40 milyon sözdən çox olan Longman Spoken and Written English Corpusun təhlilində Biber et al. (1999) həmçinin saf idiomların az olduğunu tapdı. Uzun müddət idiomu müəyyən etmək üçün istifadə edilən bir neçə meyardan ən çox qəbul edilən meyar qeyri-kompozisiyadır. İdiomlar üçün digər iki müəyyənedici meyar sabitlik və institusionallaşmadır. İdiomlar toplu ifadələri təşkil edir və onların komponent sözləri asanlıqla əvəz edilə bilməz. İnstitusionallaşma daha geniş diskurs icması tərəfindən qəbul edilmə dərəcəsinə aiddir. Sabit ifadə geniş şəkildə tanınan və tanış olduqda idiom sayılır (Fernando & Flavell, 1981). Müəyyən edilmiş meyarlara baxmayaraq, deyimin müəyyənləşdirilməsində dəqiqliyin olmaması onun müxtəlif deyim növlərini əhatə edən yayılması ilə nəticələnmişdir. Cədvəl 2.2 İdiom növləri üzrə keçmiş tədqiqatlar. (Past studies on idiom types)
Cədvəl 2.2-dən göründüyü kimi, daha geniş mənada bəzi tədqiqatçılar fraza feli, atalar sözləri, bənzətmələr, binomiallar və ön söz ifadələrini idiom kimi qəbul edir, bəzi tədqiqatçılar isə (Cooper, 1998; Glucksberg, 2001) hətta məhdudlaşdırılmış birləşmə və ya feili nəzərdən keçirirlər. Buna görə də idiomlarla qeyri-deyimlər arasındakı sərhəd çox vaxt qeyri-müəyyən olur. Keçmiş tədqiqatlar göstərir ki, indiyədək tədqiqatçılar arasında idiomun nədən ibarət olduğuna dair çox az konsensus var (Liu, 2003). Ədəbiyyatda müəyyən edilmiş diskurs funksiyaları arasında hazırkı tədqiqata aid olan Biber, Conrad, and Cortes (2004) və Simpson və Mendis (2003) var. Onların leksik dəstələrdən və danışıq deyimlərindən müəyyən etdikləri bəzi nitq funksiyaları qeyri-şəffaf idiomlara da uyğun gəlir, çünki onların hamısı çox sözlü ifadələrdir və formul dilin bir yönünü nümayiş etdirir. Biber, Conrad, and Cortes (2004) universitetin şifahi və yazılı registrlərində geniş istifadə olunan leksik paketlər üçün təsnifat sxemini işləyib hazırlamışdır. Onların taksonomiyasında dörd əsas kateqoriya var idi: istinad, diskurs təşkili, mövqe qarşılıqlı əlaqə. İstinad paketləri mətn kontekstinə birbaşa istinad edir və göndərdikləri siqnallara vaxt, yer, prosedur, kəmiyyət və atributların təsviri daxildir. Söhbətin təşkili paketləri nəticə, təzadlı və ya səbəbli əlaqələri və ya siqnal keçidini göstərən mətnin təşkili ilə əlaqədardır. Duruş paketləri yazıçının münasibətini və ya əminlik qiymətləndirmələrini çatdırır, bu da sonrakı müddəaların təfsiri üçün çərçivə təmin edir, qarşılıqlı əlaqə paketləri isə yazıçının oxuculara aktiv şəkildə müraciət etmək üçün müdaxilə üsullarına istinad edir [37]. Danışıq idiomlarının diskurs funksiyaları ilə bağlı Simpson və Mendis (2003) MICASE-dən müəyyən etdikləri 238 idiom növü əsasında altı əsas funksiyanı sadaladılar. Onlar MICASE-də qiymətləndirmə, təsvir, parafraz, vurğu və əməkdaşlıq üçün istifadə olunan, eləcə də metadildə istifadə olunan müəyyən idiomları təsvir etdilər. Simpson və Mendis (2003) aşkar etdilər ki, deyimlərin qiymətləndirici istifadələri çox vaxt təsviri xarakter daşıyır, lakin təsviri istifadələr həmişə qiymətləndirməyə səbəb olmur. Onlar həmçinin aşkar etdilər ki, deyimlərin parafraz istifadələri çox vaxt daha danışıq deyimi ilə peşəkar jarqonun üst-üstə düşməsi vasitəsilə danışan və dinləyici arasında məsafəni azaltmağa təsir göstərir. Akademik nitqdə natiqlər izahatı gücləndirmək üçün idiomlardan istifadə edirlər. Üstəlik, əməkdaşlıq funksiyasını yerinə yetirən deyimlər çox vaxt söhbət iştirakçılarının ümumi fikirlərini ifadə etdikləri zaman meydana çıxır. İdiomların metadildə istifadəsinə gəlincə, onlar nitqdə ardıcıllıq və anlaşılanlıq yaratmaq üçün işarə və təşkilati vasitələr kimi fəaliyyət göstərirlər. Yuxarıdakı təsnifat xəbər məqalələrində istifadə olunan deyimlərin funksiyalarını müəyyən etmək üçün bu araşdırmaya kömək etdi. Bununla belə, tək idiom birdən çox diskurs funksiyasını yerinə yetirə bilər və onların aydın şəkildə fərqləndirilməsi nəticəsiz qala bilər. Müvafiq olaraq, bu araşdırma onların əsas funksiyalarını xəbər məqalələrində hədəfə almışdır. Sabitlik idiomların əsas xüsusiyyətidir. Bununla belə, idiomların 40%-ə qədəri bəzi leksik variasiyalara malikdir və ya komponent sözlərin dəyişdirilməsi, silinməsi və ya əlavə edilməsi daxil olmaqla institusional çevrilmələrə məruz qala bilər. İdiomun variasiyaları felin fleksiyasını, passivləşdirilməsini, əvəzlik və ya yiyəlik dəyişikliklərini, apostrof, iştirakçı variasiyası, kəsilmə, defis və cəm/tək formalarını əhatə edir [38] Nəticə Bir ölkənin dilini öyrənərkən, o ölkənin mədəniyyətini də öyrənməliyik. Biz dili əslində strukturlaşdırılmış şəkildə, qrammatika qaydalarını öyrənməklə, mədəniyyəti bir-birindən ayrı tutmaqla öyrənmirik. Bu və buna bənzər fərziyyələr keçmişdə olduğu kimi bu gün də dilçilərin, xarici dil müəllimlərinin və xarici dil öyrənənlərin fikrində ziddiyətlər yaradır. Ölkəmizdə xarici dillərin tədrisinə olan gərgin maraq təhsil işçiləri üzərində böyük təzyiq yaradır. İllərdir istifadə olunan qrammatik tərcümə metodu, kommunikativ üsullar, funksional dil tədrisi kimi bir çox tədris metod və yanaşmaları dilin tam öyrədilə bilməməsini təmin etmişdir. Bu səbəbdən bəzi pedaqoqlar prosesə mədəni məzmunlu tədris materiallarının daxil edilməsinin tərəfdarı olurlar. Bu fikrə əsaslanaraq aşağıdakıları söyləmək mümkün görünür. Dil öyrədərkən o dilin mədəniyyətini tamamilə ayrı saxlamaq o dilin öyrədilməsi və başa düşülməsi baxımından heç də düzgün yanaşma deyil. Hansı dili öyrənməyimizdən asılı olmayaraq, bir çox deyimləri, atalar sözlərini, metaforaları, bənzətmələri və s. öyrənməkdən özümüzü təcrid edə bilmərik. “Mən ancaq dil öyrənirəm, o dilin mədəniyyətini öyrənmək istəmirəm” desək də, bu cür dil və mədəni ifadələri öyrənməkdən kənarda qala bilmərik. Mədəni elementlər lazımi səviyyədə öyrədilməyəndə təhsilalanın xarici dildə danışması öz mədəniyyəti çərçivəsində gördüyü anlayışları fərqli simvollarla ifadə etməkdən başqa bir şey ola bilməz. “Mədəniyyət” deyəndə ağlımıza ilk gələn “cəmiyyət”dir. İstər yazılı, istərsə də şifahi mədəniyyətdən danışsaq, bir cəmiyyətdən danışmalıyıq. Antropoloji mənada mədəniyyət insanların həyat tərzi kimi izah edilə bilər. Başqa sözlə, mədəniyyət bir insanın doğulduğu gündən etibarən mənsub olduğu cəmiyyətdə şüurlu və ya şüursuz şəkildə əldə etdiyi davranış, həyat və danışıq tərzi kimi müəyyən edilə bilər. Ümumiyyətlə, mədəniyyətin iki ölçüsü var. Birinciyə cəmiyyətə aid sənət, ədəbiyyat, gündəlik həyatla bağlı elementlər daxildir. İkincisi, həmin cəmiyyətin üzvlərinin paylaşdığı davranış və inanc tərzi, düşüncə tərzi kimi məfhumları ehtiva edir. Başqa sözlə, mədəniyyət geniş bir baza tərəfindən paylaşılan düşüncə və dəyərlərin doğru və ya yanlış olduğunu şüurlu və ya şüursuz dərk etməkdir. Bir sözlə, mədəniyyət bir cəmiyyətin tarixi prosesdə istehsal edib başqa nəsillərə ötürdüyü maddi və mənəvi xüsusiyyətlərin bütünüdür və o, yalnız bir cəmiyyətə xasdır və həmin cəmiyyətin əsasını, həyat tərzini və düşüncə tərzini əks etdirir. Mədəniyyətin əsas bir hissəsini təşkil edən formalardan biri də nitq mədəniyyətidir. Hansı ki, nitq cəmiyyətin bir-biri ilə ünsiyyət saxlamasını əsaslı şəkildə təşkil edən yazılı və şifahi məhfumdur. Heç bir cəmiyyət sözsüz, nitqsiz bir cəmiyyət olaraq formalaşa bilməz. Nitq mədəniyyətinin inkişafı müxtəlif ölkələrdə müxtəlif xarakterik xüsusiyyətlər daşıyır elə cə də İngilis dilinin nitq mədəniyyətinin də müxtəlif cür çoxşaxəli inkişafı bir çox xüsusiyyətlərdən asılıdır. Tədqiqat işində ingilis dilinin nitq mədəniyyətinin inkişafında idiomların rolu kompleks şəkildə araşdırılmışdır. Buradan alınan nəticələ qruplaşdırmaları aşağıdakı kimi formalaşmışdır: İdiomlar olduğu dilin birbaşa olaraq tarixi, mədəniyyəti, adət-ənənələri və dil zənginliyi ilə bağlıdır. İdiomlar dilin hərtərəfli inkişafında mühüm və əvəzedilməz rol oynayır İdiomlar olduğu dildən müxtəlif dillərə eyni, yaxın və fərqli mənalarda tərcümə oluna bilir İdiomları müxtəlif insanlar müxtəlif mənada başa düşə bilər Müxtəliflik təşkil edən idiomlar bəzən tək halda heç bir məna kəsb etməməsinə baxmayaraq birləşmə halında qısa olmasına baxmayaraq geniş məzmun ifadə edir İngilis dilində olan idiomlar cəmiyyətdə şüuraltı müxtəlif əlverişli mənalar yaradır. Nitq mədəniyyəti bir insanın doğulduğu gündən etibarən mənsub olduğu cəmiyyətdə şüurlu və ya şüursuz şəkildə əldə etdiyi davranış, həyat və danışıq tərzi kimi müəyyən edilə bilən formaların sonrakı halında inkişafında özünü göstərir Dildə olan idiomlar həmin cəmiyyətin üzvlərinin paylaşdığı davranış və inanc tərzi, düşüncə tərzi kimi məfhumları geniş şəkildə ehtiva edir. Həm hərfi, həm də məcazi məna ifadə edən idiomlar qədim tarixə malik olur. İdiomların ən çox işləndiyi sahələr ümumxalq danışıq dili və bədii ədəbiyyatdır. Yüklə 374,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|