O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Iste’dod, uning tuzilishi va paydo bo‘lishi. Qobiliyatlar taraq-
qiyotining yuksak bosqichi iste’dod deb ataladi. Iste’dodning ijtimoiy-
tarixiy, tabiiy nuqtai nazardan talqini qobiliyatlar taraqqiyotining 
yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Psixologik adabiyotlarda 
unga turlicha ta’rif berilishiga qaramay, ularda asosiy belgilar ta’kid-
lab o‘tiladi, chunonchi, shaxsga qandaydir murakkab mehnat faoliyati-
ning muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda bajarish imkonini 
beradigan qobiliyatlar majmuasiga iste’dod deyiladi. 
Iste’dodning asosiy belgilari quyidagilar:
a) muvaffaqiyatni ta’minlash;
b) faoliyatni mustaqil bajarish;
c) originallik unsurining mavjudligi;
d) qobiliyat hamda iste’dodlar yig‘indisidan iborat ekanligi;
e) individual-psixologik xususiyatga egaligi;
f) ijtimoiy turmushni o‘zgartiruvchi, yaratuvchi imkoniyatga ega-
ligi kabilar. 
96

---

Psixologik ma’lumotlarni umumlashtirgan holda ikki xil xusu-
siyatli fikrni alohida ta’kidlab o‘tish iste’dod tuzilishini oson tushu-
nish imkoniyatini yaratadi: 
 iste’dod shaxs psixik xislatlarining shunday murakkab birikma-
sidirki, uni: a) alohida, yagona maxsus qobiliyat bilan; b) xotiraning 
yuksak mahsuldorligi orqali; c) hatto noyob (kamyob, nodir) sifat 
tariqasida o‘lchab bo‘lmaydi; 
 shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud emasligi hamda yetarli 
darajada taraqqiy etmaganligi iste’dodning murakkab tarkibiga kiruv-
chi boshqa qobiliyatlarning jadal takomillashuvi orqali ularning o‘rni-
ni bosishi (kompensatsiya qilishi) mumkin.
Iste’dod o‘zining umumiy va maxsus sifatlari yig‘indisi bilan 
ijodiy yutuq imkoniyatining ayniyatidir. Iste’dod mahoratning dastlab-
ki sharti hisoblansa-da, lekin ular bir-biridan muayyan darajada 
tafovutlanadi. Iste’dod katta, ijodiy va zo‘r mehnat mahsulidir, mehnat 
esa hayotiy tajriba va ko‘nikmalar zaruriy majmuasining manbai 
hisoblanadi. Ijodiyotning sharti hayotiy tajriba, zaruriy ko‘nikma va 
malakalar yig‘indisining mavjudligidir.
Ijodiy faoliyat iste’dodning ajralmas qismi hisoblanib, bunda 
ruhlanish deb nomlangan psixologik holat alohida ahamiyat kasb 
etadi. Ruhlanish esa faoliyat mahsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy 
lahzadan iborat. Iste’dod imkoniyat tariqasida psixologik hodisa, ma-
horat esa haqiqatga aylangan imkoniyatning gavdalanishi hisoblanadi. 
Psixologik nuqtai nazardan haqiqiy mahorat shaxs iste’dodining 
faoliyatda namoyon bo‘lishidir.