Reyhan Mirzəzadə azərbaycançiliq və

_______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
so 446 ca
Çagin  məni  bir  qardaş  kimi  qarşıladı.  Onun  mənzilində 
qalıram.  Fövqəladə münasibət,  doğmalıq var burada".
Bütün  Şərq  dünyasına  poetik  şair  sevgisi  ilə 
yanaşan  Yeseninin  “İran  nəğmələri”  ilə  Şərq  klassiklərinə 
nə  dərəcədə  bağlandığına  yazımın  əvvəlində  toxunmuş­
dum.  Bir  daha  bildirmək  istərdim  ki,  bu  bağlılıq  və 
məhəbbət  Yeseninin  Şərq  poetikasına  məxsus  motivləri, 
Şərqin  ənənəvi  milli  dəyərləri,  gözəl  məkanları,  sərvətləri­
nə  də  münasibətində  özünü  göstərirdi.  Şair  öz  əsərlə­
rində tez-tez Firdovsinin,  Sədinin, Xəyyamın adlarını çəkir 
və  bəzən  düşüncələrində  onlara  istinad  edirdi.  Məhəm­
məd  Peyğəmbərdən,  Qurandan  danışır,  Lalədən,  Şaha- 
nədən,  Gülnardan,  Həsəndən  söhbət  açırdı.  Bülbülün 
nəğməsini,  qızılgülün  ətrini,  pərinin  gözəlliyini  vəsf  edir, 
kamanı  dinləyir,  tütək  səsinə  qulaq  asırdı.  Şairin  əsərlə­
rində  Bakı,  Tiflis,  Batumi,Tehran,  Təbriz,  Xorasan,  Bos­
for,  Bağdad,  Şiraz,  Fərat,  Şuşa,  Balaxanı,  Mərdəkan 
dəfələrlə  təsvir  edilirdi.  Çayxana,  zurna,  tar,  çadra,  xına, 
zəfəran,  şal  və  bu  qəbildən  olan  bir  çox  Azərbaycan 
kəlmələrindən  geniş  istifadə  olunurdu.  Buna  görə  də  bu 
İlahi  məhəbbət  çox  zərif və  incə  tellərlə  Yesenini  tez-tez 
Azərbaycana,  qoca  Şərqin  qapısı  sayılan  Odlar Yurduna 
çəkirdi.
1925-ci  ilin  iyunun  sonunda  P.  Çagin  Moskvadan 
Bakıya  yola  düşəndən  az  sonra,  Yesenin  ona  belə  bir 
məktub  göndərmişdi:
"Əziz  Pyotr Ivanoviç!
Qayğılar içində  itib-batmışam və  “Bakrob” qapılarına 
yenidən  dönəcəyim  günü  səbirsizliklə  gözləyə-gözləyə 
qalmışam.
Necəsən?  Sənə  göydə  deyil,  yerdəki  ulduzları  saya 
bildiyin  üçün  həsəd  aparır,  qibtə  edirəm.  Fəqət,  nə  qəm! 
Görüşərik.  Hər  şey  qaydasına  düşər.  Sənin,  sənin  və
Azərbaycancılıa va vatanparvarlik mafkurasi
______
so 447 ca

mənim  ailəmizin  bütün  üzvlərinə  salam  söylə.  Atanı  və 
Peteni bağrına bas.  O,  Moskvaya gələcək,  ya  yox?
Sonya salam göndərir,  əllərini  sıxır
ö p ürə m  səni 
Sergey.
6.VII.25,  Moskva".
Bu,  həmin  vaxtlar  idi  ki,  məhz  o  zaman  Pyotr 
Ivanoviç  Sergey  Yesenini  və  onun  arvadı  Sonya  (Sofiya) 
Tolstoyu  Qafqaza  qonaq  çağırmışdı.  Sonya  Tolstoy  ömür 
yoldaşı  kimi  onun taleyinin son qisməti  idi.
Şəxsi  həyatının  uğursuzluqları  da  şairə  az  dərd 
vermirdi.  Belə  ki,1914-cü  ildə  19  yaşlı  Sergey  ilk  dəfə 
Moskva  mətbəəsində korrektor  işləyən  Anna  Romanovna 
izryadnova  ilə evlənmiş  və  ondan  Yura  adlı  oğlu  dünyaya 
gəlmişdi.
1917-ci  ildə  22  yaşlı  Yesenin  Zinaida  Nikolayevna 
Rayxla  ailə  qurmuş,  bu  nigahdan  Konstantin  adlı  oğlu  və 
Tatyana  adlı  qızı  doğulmuşdu.
1921-ci  ildə  Sovet  hökumətinin  dəvəti  ilə  məşhur 
Amerika  balerinası  Aysedora  Dunkan  Moskvaya  gəlir  və 
bir müddət balet məktəbində dərs deyirdi.  Gözəl  sənəti  ilə 
bütün  dünyada  şöhrət qazanan  Dunkanın  uğursuz,  faciəli 
taleyi  vardı.  O,  Fransada  qastrol  səfəri  zamanı  avtomobil 
qəzasına  uğramış  və  övladları  həlak  olmuşdu.Aysedora- 
nın  xatirələrində  qeyd  olunur  ki,  o,  Moskvada  Yeseninlə 
tanış  olarkən  sanki  oğlu  Raymondla  rastlaşır.  Az  sonra 
Sergeylə  Aysedora  kəbin  kəsdirərək  xaricə  gedirlər. 
Evlilik müddətində Avropanı  və Amerikanı  gəzirlər.
Aysedora  Dunkan  Yesenindən  17  yaş  böyük  idi  və 
ümumiyyətlə,  həyata  baxışı  ilə  şairin  yaradıcılığında 
mühüm  rolu  yox  idi.  Buna  görə  də  il  yarım  sonra  onların 
yolları  ayrılmışdı.
_______________
Reyhan Mirzdzad.ə
________________
ю  
4 48
 c e
1925-ci  ilin  mayında  Yesenin  Lev  Nikolayeviç 
Tolstoyun  nəvəsi  Sofiya  Andreyevna  ilə  evlənmişdi. 
Sonya  şairə  böyük  qayğı  və  həssaslıqla  yanaşır,  diqqət 
və mehribanlığını  ondan əsirgəmirdi.
Bədii  yaradıcılığa  çox  tələbkar  və  həssas  olan 
Yesenin  etiraf  edirdi:“Mənim  lirikam  hər  şeydən  əvvəl 
böyük  məhəbbət,  Vətən  məhəbbəti  ilə  canlıdır.  Doğma 
Vətən duyğuları  mənim yaradıcılığımın  əsasıdır”.
Bu,  böyük həqiqət idi.  Gənc şairin  çoxsaylı  şeirləri,  o 
cümlədən,  “Sevimli  diyar...”,  “Ey  Rusiya,  mənim  meh­
ribanım”,  “O  yerdə  ki gicitkən  sapsarı...”,  “Sən,  ey  alın  təri 
ilə  islanmış  qara  torpaq”,  “Daxmada”,  “Ah,  Rusiya,  aç 
qanadını...”,  “Əbəs  deyil  əsən  küləklər...",  “Çöllərə 
baxıram,  göyə  baxıram...",  “O  yerdə  ki,  sirrlər  mürgüləyir 
əbədi...",  “Ah,  Rusiya,  qızıl  moruq  çölləri",  “Usandım 
yaşamaqdan”,  “Yenə  doğma  Vətəndəyəm  mən”,  “Qürub 
etdi  günəş”,  “Düşüncələr”,  "Ah,  mənim  tarlalarım,  doğma 
şırımlar”,  “Dəmirçi”,  “Marfa  Posadnitsa”, 
habelə  “Yar" 
povesti  kimi  sənətkarlıqla və yaradıcılıq qüdrəti  ilə yazılan 
əsərlər  buna  ən  yaxşı  nümunədir.  Lakin  gənc  şairin  19 
yaşında  yazdığı  və  1915-ci  ildə  “Severnıye  zapiski” 
jurnalında  çap  olunan  "Rusiya”  şeiri  Yeseninə  daha 
böyük şöhrət qazandırmışdı.
Bakıda olarkən Yesenin  Rusiyanın  parlaq  gələcəyini 
daha  aydınlığı  ilə  dərk  etmişdi.  Bu  barədə  şair  Qafqaz 
şeirlərində  ruh  yüksəkliyi  ilə  söz  açmışdı.  Onun  məhz 
Bakıda  yazdığı  “Zəif ay  işığı...”  şeirində  şairin  ürəyinin  ən 
gözəl  arzusu  misilsiz  bir  sevgi  ilə  əks  olunmuşdu. 
Misralara  diqqət edək:
Bilmirəm  taleyim  necə olacaq,
Bəlkə də  olmadım  bu günə yoldaş.
Amma  ki,  istərəm yoxsul yox,  ancaq 
Poladlaşan  görəm  Rusiyanı  kaş...
___
_Azərbaycançılıq из vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
r o  
4 4 9
  c a

Bu,  onun  ən  böyük  və ən  müqəddəs  arzusu  idi...  Bu 
arzu  hər an onun qəlbində,  ruhunda və düşüncəsində ə ks 
-  səda  verirdi.  O,  sevimli  Rusiyam  daim  xoşbəxt  görm ək 
istəyirdi.  Həyatdan  köçəndə  də  bu  arzular  ürəyində 
çırpınırdı  şairin.
Mən ömrümdə çox məmləkət gəzmişəm, 
Hamısında bir səadət gəzmişəm.
Bundan delə xoşa gələn  bir qismət 
Axtarmıram,  aramıram,  mən fəqət.
Dəli  könlüm,  gəl  çırpınma  bu  qədər!
-  deyən  şairin  30  illik  ömrü  həmçinin  bir  nağıl  kimi 
keçdi.  Hələ  sağlığında  bütün  dünya  onu  canlı  bir  əfsanə 
kimi sevdi,  oxudu,  öyrəndi.  A.Tolstoyun dediyi  kimi,  böyük 
milli  şair  öz  həyatını  çəkinmədən  alovlara  atdı.O,  bizim 
qarşımızda  yanıb  külə  döndü.Onun  poeziyası  böyük  qəlb 
xəzinəsidir...
Poeziyası  böyük  qəlb  xəzinəsi  olan  şairin  poetik 
aləmi  və  həyatı  qanı  ilə  yazdığı  "Əlvida"  şeiri  ilə  bitməli 
o lu r:
Nə qoca dünyada ölüm təzədir,
Nə də ömr eləmək təzədir əlbət...
Çaginin  yazdıqlarında  həyəcan  notları  indi  də  aydın 
hiss  olunur:“Dekabrın  sonunda  mən  Moskvaya,  Parti­
yanın  XIV  qurultayına  getdim.  Iclaslararası  tənəffüsdə  S. 
M.  Kirov  məndən  soruşdu  ki,  Yeseninlə  Moskvada  görüş- 
müşəmmi,  necədir,  ona  nə olub?
Mironoviçə  xəbər verdim  ki,  aldığım  məlumata  görə, 
Yesenin  Leninqrada  (indiki  Sankt-Peterburqa-R.Mirzəza- 
də)  gedib.
_______________
Reyhan Mirzəzadə
_________________
so
45C
g
*
Kirov  dedi:“Hə,  nə  olar  ki,  onun  üzərində  hami- 
liyimizi  Leninqradda  davam  etdirərik.  Bir  neçə  gündən 
sonra orada olacağıq”.
Sonradan  öyrəndim  ki,  Mərkəzi  Komitə  qərar 
çıxarıb:  Kirovu  Leninqrad  quberniyası  Partiya  Komitəsinin 
Birinci  katibi,  Ivan  Ivanoviç  Skvartsov  -  Stepanovu 
“Leninqradskaya  pravda”nın  redaktoru,  məni  isə “Krasna­
ya qazeta”mn redaktoru təyin  ediblər.
Sonsuz  kədər və  təəssüflə  qeyd  edirəm  ki,  S.Yese- 
ninin  üzərində  hamiliyimizi  davam  etdirmək  bizə  müəssər 
olmadı.
Leninqrada  gəldiyimiz  günün  ertəsi  öyrəndik  ki, 
S.Yesenin  həyatdan  getmişdir".
Bu  barədə  Mariya  Çaginanın  yuxarıda  qeyd  etdiyim 
məqaləsindəki yazdıqlarının davamını  yada salıram:
“ 1925-ci  ilin  axırlarında  mən  Leninqradda  Plexanov 
küçəsində,  “Anqleter”  mehmanxanasından  bir  az  aralıda 
yaşayırdım.  Pyotr  Ivanoviç  Moskvada  idi,  Partiya  qurulta­
yının  işində  iştirak  edirdi,  teleqram  göndərib  məni  yanına 
çağırırdı.  Dekabrın  28-də  qatara  əyləşərkən  mən  kiminsə 
“Yesenin  vəfat edib"  dediyini  eşitdim.  Bilmirəm,  nə  üçün­
sə,  ürəyimə  dammışdı  ki,  bu faciə  baş  verib.  Səhər  Mos­
kvaya  gəlib  perronda  Pyotr  ivanoviçi  görərkən  onun  çöh­
rəsindən  başa  düşdüm  ki,  hissim  məni  aldatmayıb. 
İnanılması  çətin  olan  bir  həqiqəti  eşitdim.  Mən  isə  bu 
qədər  yaxında,  demək  olar  ki,  yanında  olduğum  halda, 
heç  nə  ilə  kömək  edə  bilmədim...  Bunu  dərk  etmək  acı 
idi,  cox acı  idi...
Bizim  arxivdə  Yeseninin  fotoşəkilləri,  əlyazmaları, 
üstünü  yazıb  hədiyyə  verdiyi  kitablar  ehtiramla  mühafizə 
olunur.  Yesenin  xəyalımda  və  ürəyimdə  onu  ilk  dəfə 
gördüyüm  kimi,  poeziyanın  vəfalı  cəngavəri  kimi  həmi­
şəlik qalmışdır”.
____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
____
ao 451
 ea

“Qitələr”  şeirini  şair  P.  Çaginə  həsr  etmişdi.  Əsərdə 
Çaginin  daim  tərəddüdlər,  ziddiyyətlər,  çırpıntılar  içində 
olan  şairə  xeyirxah,  humanist  təsirini,  qayğıkeş  müna­
sibətini  görməmək  mümkün  deyil.  Burada  fikirlə  hissin, 
lirika  ilə siyasətin  möhkəm  vəhdəti aydın  hiss olunur.
Yesenin  yaradıcılığının  zirvəsi  sayılan  “Anna  Sne- 
gina”  məşhur  poeması  da  “Bakının  yadigarı”  idi  və 
“Bakinski  raboçi”  qəzetinin  1-3  may  1925-ci  il  tarixli 
nömrəsində dərc olunmuşdu.
"Yesenin  Bakını  çox sevirdi.  O,  həmişə  mənə deyər­
di  ki,  hər  bir  şairin  Bakıya  getməsi  zəruridir,  çünki  şəhər 
və  ətrafı  olduqca  şairanədir”,  -  bunu  tanınmış  rus  şairi, 
yazıçısı,  dramaturqu  Valentin  Petroviç  Katayev  söylə­
yirdi.
O,  “Əlvida,  Bakı”  şeirində  Bakıya  “Əlvida!”  dedi. 
Amma  Bakının,  onun  əziz  dostlarının,  onu  dərin  bir 
məhəbbətlə  sevənlərin  gözləri  yenə  yollara  dikilmişdi.  Bu 
həsrəti  Əliağa  Kürçaylı  necə  də  səmimiyyətlə  qələmə 
alıb:
Sən  indi gəl  Bakıya 
Əsl şeiriyyətdir o...
Gəl,  Sergeyim,
Gəz,  dolan  bu qardaş torpağında.
Şeiriyyət Xəzər kimi 
Qoy çağlasın  sinəndə.
Çörək dost süfrəsində,
Nəğmə dost dodağında!
Yerin  ürəyimdədir 
Gəlsən də,  gəlməsən də...
İndi  haqlı  olaraq  Azərbaycanı,  doğma  Bakımızı 
Yeseninin  ikinci  Vətəni  hesab  edirlər.  Şairin  xatirəsi 
yurdumuzda  əziz  tutulur  Hər  il  oktyabrın  3-ü  -  Yeseninin
_______________
Reyhan Mirzəzadə
_________________
ю  
452 an
doğum  günü  Rusiyada  olduğu  kimi,  Bakıda  da  şairin 
poeziya  günü  kimi  qeyd  olunur.  Qürurla  xatırlatmaq 
istəyirəm  ki,  1995-ci  ildə  həmin  vaxt  ölkə  Prezidenti  olan 
Ulu  öndərimiz  Heydər  Əliyevin  sərəncamı  ilə  Sergey 
Yeseninin  100  illik  yubileyinin  dövlət  səviyyəsində 
təntənəli  şəkildə  keçirilməsi  Azərbaycanda  əsl  bayrama 
çevrilmişdi.
Şairin  xatirəsinin  bir  daha  yad  etmək  üçün  Mər- 
dəkanda  onun  ev-muzeyini  ziyarət etdim.  Yeseninin  ruhu 
sanki  vaxtı  ilə  Bakı  milyonçusu  Murtuza  Muxtarova  məx­
sus,  başdan -  başa yaşıllığa  bürünmüş,  ən nadir bitkilərin 
məskəni  olan  nəhəng  dendraridə  dolaşırdı.  90  il  öncə, 
1925-ci  ilin  28 dekabr günündə  bu  ruh əbədiyyətə  qovuş­
muşdu.  Ruhun  əbədiyyətə  qovuşmasına  isə  hüzn  kimi 
baxmaq  doğru  deyil.  Çünki  o,  həmişə  bizimlədir.  Mənsə 
ehtiram  əlaməti  olaraq,  Yeseninin  sevimli  və  onu  heç 
zaman  unutmayan  Bakısında  ərsəyə  gələn  bu  yazımla 
unudulmaz  şairin,  unudulmaz  Yeseninin  poeziyasım  bir 
daha  salamlamağı  arzuladım.
O,  şeiri çox sevirdi.  Buna  görə də  şairin  ruhu  şad  ol­
sun  deyə,  istəkli  oxucularımdan  Azərbaycanın  xalq  şairi, 
adaşı  Sergey Vasilyevin sədaqətli misraları  ilə ayrılıram:
...Aşiqəm Bakıya  ona görə ki,
Bir zaman Yesenin əziz dost təki 
Qoydu  qədəmini  bu doğma  elə.
Qədim  Odlar Yurdu məhəbbət ilə 
Şairə  rahatlıq,  dinclik yaratdı.
Vurğunam  Bakıya  ona görə ki,
Qoynunda Yesenin inci yaratdı...
“Həftə içi” qəzeti, 
25  dekabr 2015-ci  il.
____
Azərbaycançılıq vd vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
ю  
453 ся

BƏŞƏRİN  ÖLMƏZ DÜHASI,  HƏQİQİ 
İNSAN  AŞİQİ
" C in a y ə t   v ə   c ə z a ”  r o m a n ı  n ə ş r in in   1 5 0   illiyi  v ə   d a h i  
ru s   y a z ıç ıs ı  F   M .D o s t o y e v s k in in   v ə f a t ı n ı n  
1 3 5 - c i  ild ö n ü m ü   m ü n a s ib ə t ilə
“M ə n   başq a  cür  düşünm ək  və  y a ş a m a q   istəm irəm , 
yaln ız  bu  inam la  d ü şünüb-yaşam aq  istəyirəm   ki,  b iz im   90 
milyon  rusun  h am ısı  (ya  da  o  z a m a n   nə  q ə d ə r  çoxalıb- 
törəyəcəklərsə,  onların  h am ısı)  b ir  vaxt  təhsil  görmüş, 
insanlaşm ış  və  xoşbəxt  olacaqlar.  M ə n   bilirəm   v ə   m öh­
kəm  in anıram   ki,  üm um i m a a rif b izd ə   h eç kəsə  z iy a n   vura 
bilməz.  H ə tta  inanıram   ki,  fikir  s ə ltə n ə ti  h ə r  h a n s ı  başqa 
b ir yerd ən   daha  tez bizdə,  bizim   R u siy ad a  q u ru la c a q d ır”.
Fyodor Mixayloviç  Dostoyevski
1876-cı  il.
“N əhayət,  m ən  R usiyaya  gəlib   -  çatdı m. G ördük­
lərimin  h am ısı  gözəldir.  B a şq a  ölkələrdəkinə  oxşam ır. 
K ökündən  gözəldir.  O nlar h am ın ı  a y a ğ a   qaldırmış,  h ərə­
kətə  gətirm işlər'’. ”...Ə g ə r bu raya  gəlm əsəydim ,  h əy atım ın  
m əqsədin i  tam am   yerinə  yetirilm iş  hesab  etm əzdim ... 
O nların  qeyri-adi cəsurluğu g ö zə  çarpır...  M əni m ö cü zə lər 
yarad a  bilən  Avropa  elm ləri  valeh  edir,  lakin  burada 
gördüyüm   n əh ən g   işlər  m ən i  d ah a  çox  heyran  qoyur... 
O nu  da  q ey d   etm ək  la zım d ır  ki,  Rusiya  bir  çox  illər 
dəhşətli  aclıq  çəkmiş,  burada  çoxlu  m iqdarda  a d a m  
ölmüşdür.  Lakin  xaricdən  köm əyin  olm am asına  b a x m a ­
yaraq,  o n la r bu zərb əyə  davam   gətirə  bilmişlər...
Bir  dəfə  m ən   İngiltərədə  olanda,  ilk  d ə fə   b ir 
ingilisdən  R u siyada  xalqın  rifahını  yaxşılaşdırm aq  üçü n 
n ec ə  qeyri-adi  işlər  görülməkdə  olduğunu  eşitm işdim ...
_______________
Reyhan  Mirzəzadə
_________________
so 
454 
ca
Gördüklərimin  h am ısı  m ən i  təəccübləndirdi.  S əkkiz  il 
ərzində  m a a rif  bütün  əhalinin  m ənəvi  sim asını  dəyiş­
mişdir... 
O nların  yaym aqda  olduqları  m aarifin  əsas 
m əqsədi  insan  tərbiyə  etm ək  cəhdindən  ibarətdir...  R usi­
yad a  insan  fikrinin  böyük  hərəkəti  duyulm aqdadır.  M ən  
heç  b ir  ölkədə  təhsilin  buradakı  kimi  böyük  ölçüdə 
yayıldığını  gömnəmişəm...  O nlar  dünya  m iqyasında  x a ­
dimdirlər.  Buna  görə  də  onlara  böyük  zəka  lazım dır... 
Ə g ə r  m ən   öz  gözlərim lə  görm əsəydim,  heç  vaxt  in an ­
m azd ım   ki,  o n lar cəm isi  10  il  ərzində  nəinki  yü z  m inlərlə 
adam ı  cəh alə t  və  həq arət  zülm ətindən  çıxarm ış,  onlara 
savad  öyrətmiş,  h əm   də  onlarda  insana  lə y a q ə t  hissi 
tərbiyə  etmişlər.  O nların  bütün  səyləri ö z  xalqının  xeyrinə 
yönəldilm əklə  yan aşı,  həm   də  eyn i  d ərəc əd ə  başq a 
xalqların  xeyrinə  yönəldilmişdir.
...M ə n  
R usiyadan 
indicə 
qayıtm ışam , 
ölkənin 
ə zə m ə t  və  şöhrətə  doğru  yolunun  n ec ə  çətin  olduğunu 
görm üşəm ”.
Böyük hind mütəfəkkiri,  filosofu,  yazıçısı,  şairi, 
dramaturqu,  rəssamı,  Şərqdə ilk  Nobel Mükafatı  laureatı 
RabindranatTaqorun “Rusiya  haqqında məktublarından.
Sentyabr - oktyabr ayları,  1930-cu  il.
Bütün  klassiklər  kimi  həmişə  müasir  olan,  ziddiy­
yətlər,  konfliktlərlə  dolu  dünyamızın  idrakı  üçün  əsərləri 
iiə bütün bəşəriyyətə  böyük fayda,  estetik və mənəvi qida 
verən  Fyodor  Mixayloviç  Dostoyevski  həmişə  ürəklərdə 
yaşayan  qüdrətli  sənətkardır.  Görkəmli  filosof,  Peterburq 
Elmlər  Akademiyasının  müxbir  üzvü  olmuş  Dostoyevski, 
XIX  əsr  rus  və  dünya  ədəbiyyatının  bəşəri  simalarından, 
dünyanın  ən  çox  çap  olunan,  ən  çox  oxunan  və  ən  çox 
sevilən  dahi  yazıçılarından  biridir.  Kiçik  yaşlarından
____
Azırbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi_
___
so 455 
ca

ətrafında cərəyan  edən  hadisələrə  son  dərəcə  həssas  və 
qayğıkeş  münasibət  bəsləyən  Fyodoru  insanların  yoxsul 
və  kədərli  həyatı  daha  çox  qüssələndirmiş  və sarsıtmışdı. 
Maksim  Qorkinin  haqlı  olaraq  dediyi  kimi:  İn s a n   əzabları 
haqqında  xatirələri  öz  ürəyində  toplayan  və  bu  dəhşətli 
xatirələri  təsvir  edən  bir  insan  dünyaya  gəlməli  idi  -   bu 
insan  Dostoyevskidir”.
F.M.Dostoyevski  1821 -ci  il  oktyabrın  30-da  (yeni 
tarixlə  noyabrın  11-də)  Moskvada  həkim  ailəsində  dün­
yaya  göz  açmışdı.  Altıuşaqlı  ailənin  ikinci  övladı  idi.  O, 
qədim  adət-ənənələrə  hörmətlə  yanaşan,  müqəddəs 
ayinlərə  riayət  edən  patriarxal  bir  ailədə  tərbiyə  alırdı. 
Ailənin  məişət  vərdişləri  nəticəsində  ədib  rus  memarlığı 
və  xalq  nəqqaşlığının  dəyərli  abidələri  ilə  erkən  yaşla­
rından  maraqlanmağa  başlamışdı.  Həyatının  son  illərində 
də  yazıçı  bunu  ehtiramla  xatırlayırdı:“Hər dəfə  Kremlə  və 
Moskva  kilsələrinə getmək  mənim  üçün  nəsə təntənəli  bir 
mərasim  idi”.
Ədib  1847-ci  ildə  yazdığı  məqalələrinin  birində 
Moskvanın Arxangel kilsəsi  (XVII  əsrin  memarlıq  abidəsi), 
“Qranovitaya  palata”  (Kremldə  memarlıq  abidəsi. 1487- 
1491-ci  illərdə  Böyük  Moskva  knyazı  III  İvanın  göstərişi 
ilə  italyan  memarları  Marko  Ruffo  və  Petro Antonio  Solari 
tərəfindən  tikilib.  Moskva  Kremlinin  20  qülləsindən  biri 
olan  məşhur  “Spasskaya  Başnya”da  Solarinin  memarlığı 
ilə  ərsəyə  gəlib),  Boris  Qodunovun  qəbri  (XVI  əsrin  sonu, 
XVII  əsrin  əvvəlində  rus  çarı  və  böyük  knyazı)  və  onun 
yaddaşına  həmişəlik  həkk  olunmuş  digər  abidələrdən 
məhəbbətlə  bəhs edirdi.
Anası  Mariya  Dostoyevskayanın  ilkin  savad  öyrət­
diyi  Əhdi-Ətiq  (Bibliyanın  həcmcə  daha  böyük,  birinci 
bölməsi.  39  kitabdan  ibarət  olub,  eramızdan  əvəl  lll-ll 
əsrlərdə  tamamlanıb.  Xristianlar  tərəfindən  Müqəddəs
_______________
Reyhan Mirzəzadə
_________________
80 
456 QA
Yazılar  kimi  qəbul  olunur)  və  Əhdi-Cədid  (xristian 
Müqəddəs  Yazılarının  ikinci  bölməsi.Əhdi-Cədidə  həmçi­
nin  Incil  kitabı  da  deyilir)  tarixi  məcmuə  kitabları  ədibə 
güclü  və  dərin  təsir  bağışladı.  Dahi  yazıçı  bu  kitablardakı 
əfsanələrin  bədii  əhəmiyyətini  yüksək  qiymətləndirirdi. 
Onları  əsl  xalq  dastanı  hesab  edirdi.  Bu  əfsanələr  içəri­
sində  onun  diqqətini  xüsusilə  cəlb  edən  “lovun  kitabı"  və 
bu  kitabdakı  bir  hekayət  oldu.  Hekayətdə  deyilir  ki, 
Allahın  qəzəbinə  düçar olan  bir  nəfər  cəfakeş  insan  ağır 
sınaqlara  dözməli  oiur.Qohum  -  qardaşları  həlak  olur, 
iflasa  uğrayır,  cüzam  xəstəliyinə  düçar  olur,  dilənçi 
kökünə  düşür  və  o,  bütün  bu  işgəncələrə  itaətkarlıqla 
dözür.  Buna  görə  də  həmin  insan  şəfa  tapır,  əvvəlki 
həyatı  özünə  qayıdır,  yenə  böyük  ailə  başçısı  olur  və 
xoşbəxt ömür sürərək, qocalıb ölür.
Hekayətdən  təsirlənən  Fyodor  Mixayloviç  1875-ci 
ildə  arvadına  yazır:  “lovun  kitabf’nı  oxuyuram,  bu  əsər 
məndə  iztirablı  fərəh  oyadır,  kitabı  bir tərəfə  atıb,  az  qala 
göz  yaşı  axıda-axıda  otaqda  saatlarla  var-gəl  edirəm... 
Bu  kitab,  Anya,  təəccüblüdür  ki,  məni  həyatda  sarsıtmış 
olan  ilk  kitablardan  biridir,  mən  o  zaman  hələ,  az  qala, 
körpə uşaq  idim!”.
Dostoyevskini  roman  yazmaq  sənətinə  cəlb  edən 
XVIII  əsr  ingilis  yazıçısı  xanım  Anna  Radklif  olmuşdur. 
Yazıçı  qadın  Avropa  ədəbiyyatında  məzmunca  yeni  olan 
“qotik roman” yaratmışdı.  Bu romanın müəlliflərini orta  əsr 
cəngavər  rəvayətləri,  heykəltəraşlıq  və  memarlıq  qotikası 
məzmunlarında  əksini  tapmış  rəvayətlər  maraqlandırıb 
cəlb  edirdi.Fyodorun  atası  Mixail  Andreyeviç  və  anası 
Mariya  Fyodorovna  uzun  qış  gecələrində  ona  Anna 
Radklifin  coxcildli  epopeyalarını  oxuyardılar.  Kiçik  yaş­
larında  ikən  hələ  oxuyub-  yazmağı  bilməyən  Fyodor,  bu 
romanları  məftunluq,  bəzən  də  dəhşət  içərisində  dinlə­
___
_Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
____
80 
457 QA

yərdi.O,  rus  kəndi  ilə,  onun  rəvayətləri,  ayinləri,  mərasim 
və  adətləri  ilə  10  yaşından  sonra  tanış  olmağa  başladı, 
illər  keçəndən  sonra  o,  “Yay  təəssüratları  haqqında  qış 
qeydlərinndə  rus  xalqının  təbiətində,  fitrətində  olan  səmi­
miyyətdən,  qardaşlıq,  dostluq  hisslərindən  bir daha  bəhs 
etdi.  Rus  kəndlisinin  hiyləsiz,  kələksiz,  hər  cür  fitnə- 
riyadan  uzaq  olan  bir  məxluq  olduğunu  etiraf  edib,  bu 
keyfiyyətlərin  cəmiyyətin  əsası,  dayağı,  milli  varlığının  bü­
növrəsi  olduğunu  təsdiqlədi.Fyodor  ilk  təhsilini  evdə 
almışdı. 1833-cü  ildə  böyük  qardaşı  Mixail  ilə  onun  ev 
təhsili  tamamlanmış  və  hər  iki  qardaş  pansiona  qoyul­
muşdu.  Burada  Fyodor  ilk  dəfə  dvoryan  pedaqogikasının 
nədən  ibarət  olduğunu  anlamışdı.  Bir  il  sonra  isə  qar­
daşlar  internat-məktəbə  köçürülmüşdü.  Burada  Moskva­
nın  ən yaxşı  alimləri,  pedaqoqları  dərs deyirdilər.
“Yeniyetmə”  romanında  uşaqlıq  və  gənclik  illərinin 
təəssüratlarından 
bəhs 
edən 
Dostoyevski 
yazırdı: 
“...Məni  qardaşımla  birlikdə  Peterburqa  mühəndislik 
məktəbinə  gətirdilər  və  onunla  bizim  gəncliyimizi  korla­
dılar.  Mənə  elə  gəlir  ki,  bu,  bir  səhv  idi.  Doğrudan  da  bu, 
düzələ  bilməyən  bir  səhv  idi”.  Gələcəyin  böyük  yazıçısı 
hərbi  tikintiyə  heç  cür  həvəs  göstərmirdi.  Hərbi  mühən­
dislik  maddi  cəhətdən  çoxgəlirli  peşə  sayıldığından,  ata­
sının  yanında  ədəbiyyat  sahəsindən  söhbət  gedə  bil­
məzdi.  Ata  oğlanlarının  fikri  ilə  hesablaşmaq  istəmirdi. 
Hərbi  məktəbin  ciddi  rejimi  Dostoyevskini  sənət  haq­
qındakı  düşüncələrindən  ayıra  bilmədi.  Gecələr  ilk  arzu 
və  duyğularını  dəftərçəsinə  qeyd  edir,  həyat  və  insan 
haqqında  düşünürdü.  Hərbi  mühəndislik  məktəbinin  yer­
ləşdiyi  Mixaylovski  qalası,  onu  tikdirən  Çar  I  Pavel,  Pa- 
velin  qətlində  iştirak  edən  oğlu  Çar  I  Aleksandr  Fyodoru 
dərin  fikirlərə  qərq  edirdi.  Yazıçı  düz,  40  il  ata  qatili  olan