SəRBƏst iŞ № normal və anormal iNKİŞafin əsas qanunauyğunluqlari

SƏRBƏST İŞ № 8. İLKİN AUTİZM SİNDROMU

Autizm erkən uşaqlıq dövründə ən çox rast gəlinən ciddi xəstəliklərdən biridir. Simptomları bəzən çox erkən yaşlarda müşahidə olunur (məsələn, 8 aylıq), lakin əksər hallarda 18-30 ay arasında da aşkar edilir. Bu hala daha çox oğlanlarda rast gəlinir.

Autizm zamanı problemlər əsasən üç sahədə olur:

• 
  sosial qarşılıqlı əlaqədə keyfiyyət pozğunluğu,
  
• 
  şifahi və şifahi olmayan ünsiyyət, oyun fəaliyyətindəki pozğunluq,
  
• 
  məhdud maraq və fəaliyyət ,təkrarlanan hərəkətlər.
  

Autizm geniş yayılmış inkişaf pozğunluqları (PDD) başlığı altında təsnif edilir və gündəlik praktikada PDD əvəzinə “autizm spektri” ifadəsindən istifadə olunur. Bəzi cəhətlərdən fərqli olsa da, bu başlıq altında əsasən bir-birinə bənzər olan autizmlə əlaqəli aşağıdakı xəstəliklər mövcuddur:

• 
  tipik otizm
  
• 
  Rett sindromu
  
• 
  Asperger sindromu
  
• 
  uşaqlıqda parçalanma pozğunluğu
  

Bir çox davranış xüsusiyyətlərindən autizmli şəxsləri təsvir etmək üçün istifadə olunur. Ancaq bu xüsusiyyətlərin heç biri bütün autizmli insanlarda olmur. Hadisələrin hamısı tez-tez, eyni anda baş vermir və simptomlar zamanla insanda dəyişə bilir. Autistik xəstəliklərdə fərqli xüsusiyyətlərin görülməsinin səbəblərindən biri xəstəliyin şiddətdən yüngülə qədər bir çox formasının olmasıdır. Atipik olan formaları gənc yaşda aşkarlamaq çətindir.

Şiddətli autistik simptomları olanlarda zehni geriləmə nəzərə çarpır, epilepsiya, aqressiya və yuxu pozğunluğu kimi əlavə problemlərə daha çox rast gəlinir. Ağır autizm tez-tez autizmi müşaiət edən digər xəstəliklərlə əlaqəli olur.

Mülayim autistik insanlar zamanla və xüsusi təhsil ilə danışa, göz təması qura və normal təhsil ala bilərlər. Autistik davranışlar yetkin yaşda da davam edə bilər. Bu fərdlər az danışan və ya gündəlik fəaliyyətlərini edə bilməyənlərdən tutmuş, elmi dərəcələr əldə etmiş və ya müstəqil həyat sürə bilənlərə qədərdir.

Davranış: Sosiallıq, qarşılıqlı şifahi və sözsüz münasibətlər, maraqlar və fəaliyyətlərdə çatışmazlıqlar var. Autizm olan uşaqlarda körpəlikdən göz təması olmaya bilər. Bəzi  jestləri öyrənə bilmirlər və ya gec öyrənirlər, onlardan fərqli cür istifadə edə bilərlər. Uşaqlığın erkən çağlarında istədikləri əşyaları böyüklərin əli ilə göstərə bilərlər. Bu vaxt onların üzlərində sosial baxımdan uyğun bir ifadə olmur. Ümumiyyətlə, autistik uşaqlarda xoşa gəlmə, qorxu, qəzəb kimi duyğuları göstərə bilmə qabiliyyəti vardır. Ancaq onlar bu hissləri cüzi olaraq biruzə verirlər. Bəzi autistiklərdə özlərinə zərərverci davranışlar, ətrafındakı insanlara qarşı zoraki hərəkətlər dərman müalicəsi lazım olacaq dərəcədə ciddi ola bilər.

Tipik autizmin tanınması ümumiyyətlə bu mövzu ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün problem deyil. Bununla birlikdə, çox yüngül simptomları olan autizm formalarının da olduğunu unutmamalıyıq. Autizm qızlarda daha az rast gəlinir, lakin klinik mənzərə ümumiyyətlə daha ağırdır. Autizmli şəxslər duyğularını göstərmək qabiliyyətinə sahibdirlər, ancaq duyğularını yalnız ifrat dərəcədə göstərməyə meyllidirlər. Davranış problemlərinə bir çoxunda rast gəlinən həddindən artıq hərəkətlilik (hiperaktivlik) və yayındırıcılıq daxildir.

Tantrums tez-tez daha çox gənc yaşda olur. Edilməsi istənməyən bir istək, bir vəziyyət və ya bir ritualın pozulması ilə baş verə bilər. Bəzi autistik şəxslərdə özünə xəsarət yetirən davranış, insanlara və ətrafdakı əşyalara qarşı təcavüz dərman tələb edəcək qədər şiddətli ola bilər. Autistik insanlar obyektlərdən və gündəlik həyat tərzindən asılıdır; Kiçik dəyişikliklər belə (masanın dəyişdirilməsi və ya paltarın dəyişdirilməsi kimi) davamlıdır və onların qəzəblənməsinə səbəb ola  bilər.

Ünsiyyət və dil inkişafı: Dilin anlaşılması və ünsiyyət üçün istifadəsi həmişə ən azı kiçik autistik uşaqlarda pozulur. Danışıq halların təxminən yarısında mənalı bir ünsiyyət vasitəsi olmaq üçün inkişaf etmir. Danışıq çox vaxt təxirə salınır. Autizmin ilk diqqət çəkən əlamətlərindən biri bu uşaqların “çağırıldıqları zaman baxmazlar” və buna görə də valideynlər tərəfindən tez-tez qulaq-burun-boğaz mütəxəssislərinə karlıq şübhəsi ilə aparılırlar. Bu uşaqların bəziləri ara-sıra güclü vurğular, düzəlməmiş səslər və intonasiyalarla qalxıb-düşən (sanki ritualda) və ya onlar üçün vacib olan mövzularda fasiləsiz danışırlar. Ancaq autizm diaqnozu qoyulan uşaqların klişe tərzli nitqləri tipikdir, beləliklə nitq problemi olsa da, reklam mətnini tez öyrənə bilərlər. Bəziləri özlərindən üçüncü bir adam kimi danışırlar, adları ilə danışırlar və ya “mən” əvəzinə başqaları kimi “sən” deyirlər. Autizmli uşaqlar dil problemini şifahi olmayan ünsiyyətdən istifadə edərək kompensasiya etməyə çalışmırlar. Göz təması qurmaqda, mimikaları, duruşları və jestləri istifadə və anlamaqda çətinlik çəkirlər. Bəziləri bəzən tutuquşu (ekolaliya) kimi cavab verir. Autizmli uşaqların təxminən yarısı 5 yaşına çatdıqda belə faydalı bir dil inkişaf etdirə bilmirlər. Bununla birlikdə, bir çox otistik şəxs işarə dili, yazı, şəkil lövhələri və kompüterlərlə ünsiyyət qura bilərlər. Yüngül otistik insanlar 4-5 yaşlarında cümlələr qura bilərlər.