Tarix falsafasi tushunchasi

Tarix falsafasining shakllanish tarixi.
Taraqqiyot bevosita tarix falsafasi hisoblanadi. Tarix falsafasi Geradot va Fukididning antik davrdagi tarixiy harakat kuchi haqidagi tadqiqotlardan boshlanadi.
Tarixni falsafiy anglash jiddiy tadrijiy rivojlanishni kechirdi. Qadimgi sharqda tarix tabiatdagi narsalarning va yil fasllarining almashinuvi kabi abadiy о‘z holiga qaytish jarayoni sifatida talqin etilgan.masalan, Qadimgi Hind falsafasi hayotning harakati abadiy shaklda borishi (sansara) talimoti va u bilan bog‘liq kishilarning u yoki bu qilmishlari uchun beriladigan mukofotning muqarrarligi sifatida karma qonunining mavjudligi haqidagi g‘oyalar muhim ahamiyat kasb etadi.
Qadimgi Yunonistonda, xususan Geraklit talimotida ananaviy shaklda tarixning davriy paradigmasi birinchi bor о‘z ifodasini topdi. Unga kо‘ra tarix aylanma shaklda harakat qilib, doimo о‘zining dastlabki holatiga qaytadi. О‘rta asrlarda tarixga diniy, teologik qarash hukmron edi. Tarixiy jarayonning ibtidosi sifatida olamning xudo tomonidan yaratilishi g‘oyasi qabul qilinib, tarixni xarakatga keltiruvchi asosiy kuch ilohiy abadiy vujud hisoblangan.
Marifatparvarlik davridan boshlab tarix dinamikasi-ning sababini tashkil etuvchi asosiy qonun sifatida taraqqiyot g‘oyasidan faol foydalana boshladi. Fransuz marifatparvarlari Didro, Volter, Dalamber va boshqalar taraqqiyot yо‘nalishining namoyandalari edi. Jan Antuan Konderos (1743- 1794)bu talimotni har tomonlama ishlab chiqishga harakat qildi. Uning fikricha, inson qobiliyatlar rivojining chegarasi yо‘q, shuning uchun “tarix hech qachon orqaga qaytmaydi”
XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida tarix falsafasi aksariyat hollarda rivojlanish tarixi edi. Uning eng yuqori chо‘qqisini Gegelning rivojlanish nazariyasi tashkil etdi.
Gegel tо‘g‘ridan tо‘g‘ri dunyoviy aql – zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat hatti – harakati va aql idroki uyug‘unligi asosida vujudga kelgan, ong va tafakkur hukumron bо‘lgan yaxlit borliqni tarix deb tushunadi. О‘z falsafa maktabini ana shu g‘oya asosida quradi.
XIXasrning 40-yillarida jamiyat va uning rivojlanish tarixiga materialistik qarashni tarixiy materializm, deb nomlandi. Bunda tarixning rivojlanishiga tabbiy – tarixiy qonuniy jarayon sifatida qaralib, uning asosini topadi va antogonistik jamiyatda sinfiy kurash orqali namoyon bо‘ladi. Gegel va Marks tarix falsafasining umumiy xususiyati shundaki, ular tarixga inson ongi va irodasidan tamomila mustaqil mavjud faqat olg‘a qarab rivojlanuvchi qonuniy jarayon sifatida qaraganlar.
XX asrning ikkinchi yarimidan tarix falsafasining ananaviy muammolari muayyan ijtimoiy fanlar tasarrufiga о‘ta boshladi. Shu munosabat bilan pozitivizm tarix falsafasining intihosi va uning sotsiologiya bilan almashganini elon qildi. Ayni shu davrda Shpengler, Toynbi, P. Sarokin va boshqalarning ijodlarida tarix rivojiga davriy yondoshuvning yangi variantlari ham payodo bо‘la boshladi.
Tarix falsafasining rivojlanish jarayonida vujudga kelgan yondoshuvlar.