Toshkent 2020 yil

Tuproq
-
deyiladi.
Tuproqning paydo bo‗lishiga Ona jins
–
Tog‘ jinsi hisoblanadi
. 
Tuproqlarning tabiatdagi va jamiyat hayotidagi roli g‘oyat beqiyosdir. Tuproq 
biosferadagi moddalarning aylanma harakatida asosiy rol o‗ynaydi. Tuproq 
organizmlar uchun hayot muhiti, ozuqa manbai hisoblanadi, moddalarning kichik 
biologik va katta geologik aylanma harakatida muhim rol o‗ynaydi. 
Tuproq qattiq, suyuq, va gazsimon komponentlardan iborat bo‗lib, iqlim, tog‘ 
jinslari, o‗simliklar va hayvonlar, mikroorganizmlarning o‗zaro murakkab ta‘siri 
natijasida hosil bo‗ladi. 1 gr. tuproqda milliondan ortiq sodda hayvonlar va tuban 
o‗simliklar uchraydi. 

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
225 
Tuproq tugaydigan va tiklanadigan resurslarga kiradi. Tuproq tarixiy tarkib 
topgan murakkab, mustaqil tabiiy jism bo‗lib, o‗zgaruvchan dinamik hosiladir.
Yer yuzi turli qobiqlari o‗rtasidagi aloqadorlik tuproq orqali amalga oshadi. 
Tuproq tabiiy landshaftlarning asosi hisoblanadi: 
-tuproqni biosferadagi bajaradigan faoliyatiga qarab organik hayot 
zanjirining eng muhim xalqasi 
–
deb yuritsa bo‗ladi.
-
tuproqda u yoki bu mikroelementlar yetishmasligi yoki ortiqchaligi, 
organizmlarning rivojlanishi va insonning sog‘lig‘iga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi
;
 
-tuproq kasallik tarqatadigan
;
-
ko‗plab mikroorganizmlar uchun zarur hayot muhiti hisoblanadi.
Tuproqda sil, vabo, o‗lat, ich-terlama va boshqa kasalliklarning 
qo‗zg‘atuvchilari bo‗lishi mumkin. Biosferada tuproqning eng muhim roli 
shundaki, barcha organizmlarning qoldiqlari tuproqda parchalanadi va yana 
mineral birikmalarga aylanadi. Typroq qatlamisiz yer yuzida hayotni tasavvur ham 
qilib bo‗lmaydi. 
Dehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayotidagi 
ahamiyati keskin oshib ketgan. Inson o‗zi uchun zarur bo‗lgan barcha oziq 
mahsulotlari va ko‗plab boshqa vositalarni bevosita yoki bilvosita tuproqdan oladi. 
Yer yuzidagi hozirgi mavjud tuproq qatlami jamiyat taraqqiyoti natijasida kuchli 
o‗zgargan. 
Insoniyat tarixi davomida 2 mlrd. gektardan ortiq unumdor tuproqli yerlar 
yaroqsiz holga keltirilgan. Har yili sayyoramizdagi qishloq xo‗jaligi uchun yaroqli 
yerlar maydoni sho‗r bosishi, emirilishi natijasida 5-7 mln.gektarga kamaymoqda. 
Tuproqlarga inson ta‘sirining kuchayishi sug‘oriladigan dehqonchilik va 
chorvachilikning rivojlanishi bilan bog‘liq.
Yer yuzi tuproq qatlamining hozirgi holati birinchi navbatda kishilik 
jamiyatining faoliyati bilan belgilanadi. Inson tuproqlarga ijobiy va salbiy ta‘sir 
ko‗rsatadi. Inson tuproqlarning hosildorligini oshirishi, yerlarning holatini 
yaxshilashi mumkin. Shuning bilan birga shahar qurilishi, atrof-muhitning 
ifloslanishi, agrotexnik tadbirlarning talabga javob bermasligi natijasida tuproqlar 
bevosita yo‗q qilinishi, yaroqsiz holga kelishi, emirilishi mumkin. Hozirgi kunda 
tuproqlar maydonining kamayishi uning tiklanishidan minglab marta tezroq 
amalga oshmoqda. 
O‗zingizga ma‘lumki, O‗lkamizda iyun oyining o‗rtalariga borib, 
dalalarimizda pishib etilgan g‘allani o‗rib-yig‘ib olish ishlari avj pallasiga kiradi. 
Boshoqli don ekinlaridan bo‗shagan yerlarni takroriy ekin ekishga tayyorlash 
ishlari boshlanadi. Odatda, don ekinlaridan bo‗shagan maydonlar g‘alla 
qoldiqlaridan tozalanib, keyin shudgor qilinishi kerak. Lekin ko‗p hollarda 
osongina yo‗li, uni yoqib yuborish holatlari (XIV.1.2-rasm) uchramoqda. Masalan, 
Sirdaryo viloyati Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasining,
Atmosfera havosini nazorat va muhofaza qilish ins- pektsiyasi xodimlari o‗tkazgan
reyd natijasiga ko‗ra, Guliston tumani ―Istiqlol‖ SIU (suv iste‘molchilari 
uyushmasi) hududidagi ―Qodir‖ fermer xo‗jaligining g‘alladan bo‗shagan 1.8 

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
226 
gektar maydondagi somon poyalari qoldiqlari, o‗t qo‗yib-yoqib yuborilganligi 
aniqlanib, mazkur holat yuzasidan xo‗jalik rahbariga nisbatan O‗zbekiston 
Respublikasining ―Ma‘muriy javobgarlik to‗g‘risida‖gi Kodeksning 88-moddasi 3-
qismi bo‗yicha jazo qo‗llanilib, 748875 so‗m miqdorda jarima undirib olingan
52
. 
 
Ta‘kidlash joizki, somonni yoqish oqibatida maydonlardagi foydali 
hashoratlar nobud bo‗lib, tuproqning mineral va mahalliy o‗g‘itlarga boy qatlami 
jiddiy zarar ko‗radi, qolaversa, bu holat aholi salomatligiga va atrof-muhit 
musaffoligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi.