Toshkent 2020 yil

Eng maqbul kompostlash shartlari:
pH 6 dan 8 gacha, namlik 40-60%, 
lekin ilgari ishlatilgan 25-50 soatlik kompostlash 
vaqti yetarli bo'lmagan. Hozirgi vaqtda kompostlash 
maxsus yopiq hovuzlarda yoki tunnellarda bir oy 
davomida amalga oshiriladi. 
Qattiq 
maishiy 
chiqindilarni 
(QMCh)
kompostlash kichik hajmda (chiqindilar umumiy 
massasining 1-3%) bir qator mamlakatlarda 
(Gollandiya, Shvetsiya, Germaniya, Frantsiya, 
Italiya, Ispaniya va boshqalar) amalga oshiriladi. 
MSW-dan olingan organik qism kompostlangan bo'lib, u barcha chiqindilarga 
qaraganda, rangli metallar bilan kamroq ifloslangan. Qattiq chiqindilarni 
kompostlash eng ko'p ishlatiladigan joy Frantsiyada bo'lib, u yerda 1980 yilda 50 
ta kompostlash zavodi, shuningdek 40 ta yoqish va kompostlash zavodlari bo'lgan. 
O‗sha davrlarda, AQShda kompostlash usulidan deyarli foydalanilmagan edi.
Yaponiyada ushbu usul yordamida, qattiq chiqindilarning taxminan 1,5 foizini 
qayta ishlagan xolos. Sobiq ittifoq davrida, bio-barabanlarda (Moskva, Sankt-
Peterburg, Minsk, Toshkent, Olma-Ota) bir qator QMCh kompost zavodlari 
qurilgan. Ularning aksariyati endikda faoliyatlarini to‗xtatganlar. 
 
Xavfli (toksik) chiqindilarni sinflanishi. 
Xavfli 
(toksik) 
chiqindilarni 
qayta ishlash, utilizatsiya qilish va yo'q qilish 
(Germaniyada ular maxsus deb 
ataladi, AQShda - xavfli, Finlyandiyada - kompleks)
alohida ekologik ehtiyojga 
ega. Bu, texnik, tashkiliy va foydalanish jarayonida sarflanadigan xarajatlari 
jihatdan juda murakkab jarayondir. 
Rivojlangan mamlakatlarda zaharli chiqindilar miqdori yiliga bir kishi uchun 
taxminan 70 kg ni tashkil etib, 1 tonna shunday chiqindini yo'q qilishda, o'rtacha
500 dollar sarflanadi. 
Afsuski, jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turganidek (XV.3.1-jadval), 
moddalarning toksikligi to'g'risida bizning bilimlarimiz juda cheklangan. Hatto 
dori-darmonlar, oziq-ovqat qo'shimchalari va kosmetika uchun ham ushbu 
ma'lumot yetarli emas. Va ushbu jadvallar 1984 yilga taalluqli bo'lsa-da, moddalar 

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
246 
va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning toksikligini aniqlashning qimmatligi tufayli 
ular sezilarli darajada yaxshi tomonga o'zgargani dargumon. 
Rossiya Federatsiyasining 1998 yil 24 iyundagi qonun (Federal qonun)ning 
14-moddasiga muvofiq FQ-89-sonli ishlab chiqarish va iste'mol qilish chiqindilari 
to'g'risida Xavfli chiqindilarni atrof-muhit uchun xavfli deb tasniflash mezoni 
ishlab chiqilgan bo'lib, unga muvofiq zaharli (xavfli) moddalar (chiqindilar) beshta 
– xavf sinfiga bo'lingan: I sinf – o'ta xavfli, II – o'ta xavfli, III – o'rtacha xavfli, 
IV – kam xavfli va V – deyarli xavfli bo‗lmagan chiqindilar. 
Rossiya Federatsiyasi Tabiiy Resurslar Vazirligining 01.06.2006 yildagi 
511-son buyrug'i bilan tasdiqlangan xavfli chiqindilarni atrof-muhit uchun xavfli 
deb tasniflash mezoniga muvofiq I-IV xavf sinflari xavfli chiqindilar darajasini 
tavsiflovchi (K) ko'rsatkich hisoblash usuli bilan aniqlanadi. Agar chiqindilar 
hisoblash usuli bilan xavflilikning 5-sinfiga taaluqli bo'lsa, u eksperimental usul 
bilan tasdiqlanishi kerak (aks holda chiqindilar IV sinfga o'tkaziladi). 
Rossiya Federatsiyasi hududida chiqindilarni saqlash joylarida, 
omborxonalarda, dafn maydonlarida, omborxonalarda, chiqindi to‗plash joylarida, 
poligonlarda va boshqa kuzatuv ob'ektlarida (2TP shakli bo‗yicha "Zaxarli 
chiqindilar" ko'rinishidagi statistik hisobotga muvofiq) 1400 million tonnadan ortiq 
zaharli ishlab chiqarish va iste'mol chiqindilari to'plangan.
Ishlatib bo'lmaydigan va qayta ishlanmaydigan chiqindilar axlatxonaga 
tashlanadi. Afsuski, hisobga olingan kuzatuvdagi tashkillashtirilgan chiqindilarni 
yo'q qilish uchun ro'yxatga olingan joylarning 15% dan ortig'i amaldagi 
standartlarga javob bermaydi.
58
O‗zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasining 2000 yil 23 oktyabrdagi 
―Tarkibida simob moddasi bo‗lgan lampalar priborlardan foydalanish va ularni 
foydali ravishda ishlatish korhonalari faoliyatini tartibga solish to‗g‘risida‖gi 405-
sonli qarori ijrosini ta‘minlash borasida respublika bo‗yicha 500,46 ming dona 
yaroqsiz holga kelgan lampalar utilizatsiya qilindi.
Simobli 
lampalarning 
utilizatsiyasi 
bilan bog‘liq ishlarni yanada 
takomillashtirish maqsadida Hukumatning 2011 yil 21 sentabrdagi ―Simobli 
lampalarning ishlatilib bo‗lgan resurslarini to‗plash va ularni utilizatsiya qilishni 
tashkil etish to‗g‘risidagi nizomini tasdiqlash haqida‖gi 266-son qaroriga 
o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritish to‗g‘risidagi qaror loyihasi ishlab chiqilib, 
Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 28 iyundagi 217-sonli qarori qabul qilindi
59
.
58
В. А. Зайцев. Промышленная экология. Москва, 2009
59
Oʹzbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʹmitasining 2016 yildagi faoliyati 
yuzasidan hisoboti. Ekologiya xabarnomasi. № 3 (2017) Mart.

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
247