Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

3-ma’ruza: TURKIY TILLAR SINTAKSISI. TURKIY TILLAR LЕKSIKASI
REJA:

1. 
   TURKIY TILLARDA SINTAKTIK BIRLIKLAR.
   
2. 
   SO‘Z BIRIKMASI.
   
3. 
   TURKIY TILLARDA SODDA VA QO‘SHMA GAP.
   
4. 
   TURKIY TILLAR LЕKSIKASI
   
5. 
   TURKIY TILLARNING O‘Z VA O‘ZLASHGAN QATLAMI.
   

Tayanch tushunchalar: sintaksis, gap, so‘z birikmasi, otli va fe’lli birikma, boshqaruv, bitishuv, moslashuv.

Sintaksis grammatikaning bir bo`limi sifatida gap va so`z birikmasi tarkibida so`zlarning o`zaro bog‘lanishini, gap va so`z birikmasi turlarini o`rganadigan va o`rgatadigan sohasidir.

Til sistemasida so`zlar o`zaro turli-tuman aloqaga kirishadi. So`zlarning tobelanish yo`li bilan o`zaro bog‘lanishi ham ana shunday aloqa turlaridan biridir. So`z birikmasini tashkil qilgan komponentlar (bo`laklar) mustaqil ma’noli so`zlar bo`lib, o`z ma’nolarini saqlagan holda boshqa bir birikmani hosil qilishda ishtirok etishlari mumkin, chunki so`z va so`z birikmalari tilning grammatik qurilishida doim harakatda bo`ladi.
Yagona, lekin umumlashgan tushuncha va tasavvurlarni ifodalash uchun xizmat qiladigan, turli grammatik vositalar asosida ikki yoki undan ortiq mustaqil so`zlarning birikuvidan hosil bo`lgan sintaktik birliklarga so`z birikmasi deyiladi.
So`z birikmasi gapning ajralmas qurilish materialidir, lekin so`z birikmasi va gap bir-biridan sifat jihatidan farqlanadi, chunki gap o`zining tugallangan intonatsiyasi, predikativlik xususiyatlariga ega bo`lsa, so`z birikmasi bu xususiyatlarga ega emas, shuning uchun har qanday gap nutqda kommunikativ (o`zaro muomala) vazifa bajara oladi, so`z birikmasi esa kommunikativ vazifa bajarmaydi.
So`z birikmasi gap markazini tashkil qiluvchi o`zining sub’ekt va predikatiga ega emas. Har qanday qo`shilmada ana shu ikki markaz shakllansa, u gapga aylanadi. Har qanday so`z birikmasi esa, ana shu ikki markazdan xoli bo`lgan “tobe+hokim bo`lak” yoki keng ma’noda “aniqlovchi+aniqlanmish” prinsipi asosiga quriladi.
Predikativ (ega+kesimli) so`z qo`shilmalari bilan nopredikativ (“aniqlovchi+aniqlanmish”) so`z birikmalari o`rtasida qandaydir semantik yaqinlik bor. Masalan, qozoq tilidagi kelgen kisi va kisi kelgen qo`shilmalari semantikasini qiyoslang. Semantik jihatdan bularning har ikkalasida ham belgi aniqlanadi. Lekin ikkinchi (kishi kelgan) predikativ birikmada dastlabki belgi yana shaxs, son, zamon, mayl kabi qo`shimcha belgilar bilan murakkablashgan. Demak, so`z birikmasining qurilishi shu bilan harakterlanadiki, u hech bo`lmaganda bir mustaqil so`z doirasida shakllanadi. So`z birikmasi qurilmasining xususiyati hokim so`zning leksik-grammatik mazmun va o`z tobe bo`lagiga sintaktik munosabatining xarakteri bilan belgilanadi. Bu predikativ birikmalar uchun ham, nopredikativ birikmalar uchun ham umumiy prinsipdir.
Predikativlik xususiyatiga ega bo`lmagan bunday sintaktik birlik a’zolari o`rtasidagi grammatik munosabat turkiy tillarda mavjud bo`lgan bitishuv, moslashuv, boshqaruv kabi sintaktik aloqalar vositasida shakllanadi.
So`z birikmalari kengaygan, bu kengayish turli tomonlama bo`lishi mumkin. Masalan, qiyoslang: ozarbayjon. Hundur, kѳzәl binalar, kenish, temiz kuchalar, boyuk bag‘lar va meydanlar adamы hayran edir (baland, go`zal binolar, keng, toza ko`chalar, katta bog‘ va maydonlar odamni hayron etadi); boshqird. Kuk yѳzѳn xoro, kuңelhez bolottar kaplagan. (Ko`k yuzini qora, ko`ngilsiz bulutlar qoplagan). Keltirilgan misollarda aniqlanmishlar turli aniqlovchilar tomonidan aniqlangan. Bunday birikmalarning birikish shakli ham xar xil: “son+sifat+ot”, “sifat+sifat+ot”, “olmosh+son+ot”, “ot+sifat+ot”, “sifatdosh+sifat+ot” va boshqalar.
Predikativlikni hosil qiluvchi bog‘lanishlar so`z birikmasi sifatida o`rganilmaydi, chunki ularda predikativlik mavjud, bunday qo`shilmalar o`ziga xos shakllar tizimiga – paradigmatikasiga ega. So`z birikmasi gap tuzishda potensial material vazifasini o`taganligi tufayli ham ayrim bo`laklarning o`zaro aloqasini, tabiatini ochish talabi shaxsli bog‘lanishning bu turini so`z birikmasi sifatida o`rganadi.
So`z birikmalarining turli-tuman konstruktiv ko`rinishlarida ishtirok etuvchi komponentlarining bosh (hokim) bo`lagi qaysi so`z turkumiga taalluqliligiga qarab (asosan ot va fe’l), so`z birikmalarini ikki yirik guruhga ajratiladi.
1. Otli so`z birikmalari.
2. Fe’lli so`z birikmalari.
Otli so`z birikmalari.
I. Hokim bo`lak ot, tobe bo`lak son.
Tobe bo`lakning ifodalanish usullari:
1. Sanoq sonlar: ozarbayjon. besh giz, oltoy. yeki tun, boshqird. ѳs ѳy, qыrыq a^ovl, turk. yelli gemi kabi. Bu tipdagi birikmalar qadimturkiy xarakterga ega bo`lib, hamma turkiy tillar uchun umumiydir, chunki tub sanoq sonlar, ularning barchasi uchun bir umumiy sistemasiga ega: biir, iki, uch, toort, beesh,altы..., oon, yig‘irba, otыz.., toqson, yuuz kabi.
Sanoq son+ot tipidagi aniqlovchili so`z birikmalari sanoq sonlardan keyin numertiv so`zlar olib kengayib kelishi mumkin. Masalan: ozarbayjon. Siz onu bir parcha chѳrәkdәn mәhrum edrisiniz; turkman. Basha bela barmak dilden geler; o`zbek. Kechqurun olti tanga pul olib kelib xontaxtaga qo`ydi. (A.Muxtor); chuvash. Unta 150 tisle yыvas uset (U yerda taygada 150 xil daraxt o`sadi) va boshqalar.
Son+numertiv+ot qolipidagi birikmalar ham hamma turkiy tillarda bir xil bo`lsa-da, numeritivlar turlichadir, chunki hamma numerativlar hamma turkiy tillarda bir xil ko`rinishiga ega emas. Numerativli aniqlovchili birikmalarning ikki ko`rinishi mavjud:
a) numerativ+lыq affiksi: tatar. Maryam ѳch yashlik kыzы belәn berge kildi; turkman. bir gunluk yola dushsәn, on gunluk xarjыnы gѳter; o`zbek. Uni qishloqda yangi ochilgan yetti yillik maktabga berib o`qitdilar;
b) numerativ+lы qo`shimchasi: qozoq. tѳrt-bes uyli auыl; no`g‘ay. 3 vagon tatli suv yibergenler; chuvash. tavata arshanla verer (to`rt arshinli ip) kabi.
2. Tartib sonlar: ozarbayjon. ikinji yer: boshqird. birinsi yil; tuva. birgi teve (birinchi tuya); chuvash. ikimxi uyx (ikkinchi oy); yoqut. tordus at (to`rtinchi ot).
Son bahsida ko`rib o`tilganidek tartib son qo`shimchalari hamma turkiy tillarda bir xil emas, tuva tilida -qi//-ki//-g‘ы//-gi (bir-gi, ush-ku kabi), yoqut tilida -ыs//-is//-us (tѳrыs at, ikkis it kabi), chuvash tilida -mesh (ikkemesh uyax kabi) shakllarida uchraydi.
3. Tobe so`z noaniq miqdor anglatuvchi so`zlar: ozarbayjon. az tamax chox bela getirer (kichkina sho`xlik katta zarar keltirar); tatar. Nurulla bernecha adыm atladi; turkman. bir neche gun sabr qilg‘il kabi.
Bu tipdagi birikmalarning barchasida hokim so`z (ot) birlikda qo`llanadi.
II. Hokim bo`lak ot, tobe bo`lak olmosh.
Tobe bo`lakning ifodalanish usullari:
1. Tobe so`z – qarashlilik qo`shimchasini olgan olmoshlar: ozarbayjon. Menim adыm Xalil va yoldashыmыn adы Sadыgdir; boshqird. Mineң kitabim bulmehe, hineke bulha mektepta; qorachoy-balqar. Bizni yuyyubyuz yәshlәr oramыnda kabi.
Deyarlik barcha turkiy tillarda qarashlilikning boshqa shakli ham uchraydi: ozarbayjon. bizim nәsl; boshqird. bezzeң sbornыy komanda; qorachoy-balqar. bizni brigada; tatar. bezneң yelga; chuvash. piren anne (bizning onamiz) va boshqalar.
2. Tobe so`z – ko`rsatish olmoshi: qozoq. Mag‘an osы qыzdы alыp bermesaңiz, men sizden bezem; tatar. Sez shushi avыlnыkыmы kыzlar? – dip soradы ul; o`zbek. O`sha kuni kechqurun umumiy yig‘ilish chaqirildi kabi.
3. Tobe so`z – belgilash olmoshlari: qoraqalpoq. Hamma odamlar qattы shѳllegen; tuva. Todu chagaadыkchы ajыl-ishte (hamma odamlar yaratuvchilik ishida); o`zbek. Boltaboy bugun qarindosh-urug‘larini, yaqin-uzoq o`rtoqlarini uyga taklif qildi kabi.
Turkiy tillarda belgilash olmoshlarining bari, barchasi shakllari ko`p uchraydi: turkman. barы, qirg‘iz. baarы, uyg‘ur. barы, karaim. barы, chuvash. pure, yoqut. barы, barыta; tatar. barcha, qozoq. barsha, shor. parcha; tatar. barlыq, qirg‘iz. bardыq, qoraqalpoq. bardыq va h.k.
III. Hokim bo`lak ot, tobe bo`lak sifat.
Tobe bo`lakning ifodalanish usullari:
1. Tobe bo`lak asliy sifatlar: turk, kara, qumiq, no`g‘ay, qozoq. qara, qirg‘iz, tatar. qara, turkman. gara, chuvash. xura; turk. ak, qumiq, qirg‘iz, tatar. aq, qozoq, no`g‘ay. aq kabi.
Asliy sifatlar aniqlovchi birikmaning tarkibiy qismi bo`lib, aniqlanmishning rang, tus, xil, xususiyatlarini anglatadi: ozarbayjon. Mavi kѳylerde axsham kuneshinin son ishig‘lari parыldayыr; tatar. Yerak Kareliyada ak tѳnne bashlandi; o`zbek. Bog‘bonimiz Mirzakarim ota mevali daraxtlarning yap-yangi navlarini yaratdi kabi.
2. Tobe bo`lak-nisbiy sifatlar:
a) -lыыg‘//-liig affikslari orqali yasalgan nisbiy sifatlar tobe so`z bo`lgan aniqlovchili birikmalar tuva, xakas shor tillarida saqlanib qolgan: tuva. taaralыg‘ shѳl (galla dalasi), xakas. nanmыrlыg kun, shor. kanatlыg kush kabi;
b) -lы affiksi orqali hosil bo`lgan nisbiy sifatlar ishtirokida tuzilgan aniqlovchili birikmalar turli ma’nodagi belgilarni xarakterlaydi: ozarbayjon. taravatli yapraglar, qoraqalpoq. baxtl semyabz, turkman. og‘lanlы oy, chuvash. chapli shыv (buyuk daryo), tatar. k’ml’ tufrak, oltoy. suuluu qar, o`zbek. kuchli ot, turk. saqallы ihtiyar (soqolli chol), qorachoy-balqar. bilimli odam kabi;
v) -siz affiksi orqali hosil bo`lgan nisbiy sifatlar birikuvidan aniqlovchili birikmalar aniqlanmishdagi biror belgining mavjud emasligini, inkorini anglatadi: qirg‘iz. sansыz mulk, chuvash. v’yz’r laja (kuchsiz ot), o`zbek. savodsiz odam, tatar. susiz dala kabi.
g) -ki affiksi orqali yasalgan nisbiy sifatlar birikuvidan tuzilgan aniqlovchili birikmalar aniqlanmishning ma’lum o`rin va paytga munosabatini anglatadi: boshqird. bыndag‘ы orindar, tatar. dingizdagi utravlar (dengizdagi orollar), ozarbayjon. bag‘daki yev, turk. dolaptaki kitaplar kabi.
IV. Hokim bo`lak ot, tobe bo`lak sifatdosh.
Tobe bo`lakning ifodalanish usullari:
1. Tobe so`zi -qan//-g‘an affikslari orqali hosil bo`lgan sifatdoshlardan tashkil topgan aniqlovchili birikmalar oltoy, tatar, qozoq, qoraqalpoq, karaim, qorachoy-balqar, no`g‘ay, o`zbek, qirg‘iz, uyg‘ur, tuva, xakas, shor tillarida mavjud: tatar. tug‘an il, tuva. toshqan kiji, o`zbek. o`tgan yil, qorachoy-balqar. bishgen yet, shor. ushkan agash, no`g‘ay. at’lgan oq, xakas. atxan aңchi, qozoq. kelgen kisi va boshqalar.
Bu affiks orqali hosil bo`lgan sifatdoshlarning rilekt qoldiqlari o`g‘iz tillarida ham (turk. kurgan kabi) mavjudligi o`tmishda bu shaklning hamma turkiy tillarda mavjud bo`lganligini, keyingi paytlarda o`g‘iz tillarida sifatdoshning bu shaklini -mish affiksi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlar siqib chiqarganligini ko`rish mumkin. Lekin bu qadimturkiy tilda ham -qan//-g‘an sifatdosh yasovchisi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlardan aniqlovchili birikmalar mavjud bo`lganligini inkor qilmaydi.
2. Tobe so`zi -an//-yan affikslari orqali hosil bo`lgan sifatdoshlardan tuzilgan aniqlovchili birikmalar turkiy tillarning faqat janubiy-g‘arbiy guruhlaridagina uchraydi: ozarbayjon. uchan gush, turkman. gelyen adam kabi.
3. Tobe so`zi -dыq//-tыq affiksi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlar bilan tuzilgan aniqlovchili birikmalar hozirgi tillarda kam uchraydi: turkman. yekilmedik yer, ozarbayjon. aldыgыm kitob, turk. kazыlmadыk a(g‘)ach, gagauz. alduu ish kabi.
Bu affiks orqali hosil bo`lgan sifatdoshli aniqlovchili so`z birikmalari qadimturkiy tillarda ham bo`lgan. Hozirgi turkiy tillarda bu shakldagi aniqlovchi sifatdoshlar faqat Sibir turkiy tillarida qisman saqlanib qolgan: tuva. bыshkalak kat (pishmagan qulupnay), pargыlыk kushtar kabi.
4. Tobe so`zi -mыsh affiksi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlardan tuzilgan aniqlovchili birikmalar hamma turkiy tillar uchun xos emas. Qiyoslang: ozarbayjon. sыnmыsh ag‘ash; turk. taninmish bankasi; gagauz. savashtыrыlmыsh chiftchilar (ezilgan dehqonlar) kabi. O`g‘iz tillaridagi -mыsh affiksi yoqut tilidagi -bыt affiksi va uning ma’nosini anglatadi degan fikr bor: oxtubut mas (yiqilgan daraxt) kabi.
-mыsh affiksli sifatdosh aniqlovchili so`z birikmalari asosan janubiy-g‘arbiy turkiy tillarda mavjud bo`lib, o`g‘iz guruh tillarga xosdir. Bu affiksli sifatdosh shakli bilan hosil bo`lgan aniqlovchili birikmalar qipchoq tillarida ham uchraydi, lekin bu qipchoq tillarida turkiy tillarning keyingi davrlarida shakllangan bo`lib, hozirgi turkiy tillarda -gan affiksli sifatdoshning rilekt shakllari saqlanib qolgan.
Bu fikrni -mыsh affiksi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlarga nisbatan aytish mumkin emas, chunki sifatdoshning bu shakli qadimturkiy tillarda ham mavjud bo`lgan. Boshqird tilidagi yazmыsh (taqdir), tatar va o`zbek tillaridagi tormыsh, turmush so`zlari bu sifatdoshning o`tmishidan dalolat beradi, lekin qadimturkiy tillarda bu shakllarning sifatlovchili so`z birikmalar tarkibida ishtirok etgan yoki etmaganligi haqida aniq fikr aytish qiyin.
5. Tobe so`zi -r//-ыr//-ar, -mas//-mes orqali hosil bo`lgan sifatdoshlar birikuvidan hosil bo`lgan aniqlovchili birikmalar turkiy tillarning hamma areallari (tarqalish doiralari)da mavjud: o`zbek. oqar suv, yoqut. biler kihi, tatar. qaynar su, boshqird. qaynar hыu. Bu shakl qadimturkiy yozma yodgorliklarda ham qayd qilingan: kalar eshim moy (qoluvchi do`stim), yeder ton (harbiy kiyim): bilig bilmaz kisi kabi.
Bu haqda shuni aytish kerakki, -r affiksi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlar qadimturkiy tillarda mavjud bo`lgan, chunki hozirgi turkiy tillarning barchasida bu affiks orqali hosil bo`lgan sifatdosh yo shu shaklda yo rilekt shaklda uchraydi. Turkiy tillarning keyingi taraqqiyot davrida esa bu shakl hozirgi kelasi zamon sifatdoshi hamda o`zi ifodalagan harakatning natijasi ma’nosini anglatuvchi harakat nomi shaklida bo`lgan: ozarbayjon. kelir, o`zbek. bukur kabi.
Yoqut tilidan boshqa hamma turkiy tillarda -r affiksi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlar o`rnini sifatdosh hosil qiluvchi boshqa shakllarga bo`shatib berib, kamunum affiksga aylanib qolgan.
Bu sifatdosh ayrim turkiy tillarda -ar+lыk shaklida uchraydi: boshqird. yetarlek ash, ul әytep bѳtѳrmaslek shat (bu benixoya quvonch); qozoq. bizde soyleserlik nerseler boladi, tatar. bireda ayak basarlыkta urыn yuk kabi.
6. Tobe so`zi -achag affiksi orqali hosil bo`lgan sifatdoshlardan tuzilgan sifatlovchili birikma asosan O`rta Osiyo va Volgabo`yi turkiy tillarida keng tarqalgan, masalan: turk. dayana jak halun kalmamishti, turkman. oniң derdiңe yarajaq yeri barmы kabi.
7. Tobe so`z – (u)chu affiksi orqali yasalgan sifatdosh orqali tarkib topgan aniqlovchili birikmalar turkiy tillarning juda keng zonasini qamrab olgan: qozoq. jataqxanada turushы studentter kun sayin yertemen gimnastika jasaydы; qorachoy-balqar. djazыchu student; no`g‘ay. jashuvdы son’ga kaldыruvchi bir da bolmavga kerek kabi.
8. Tobe bo`lak -(a)tug‘ыn//-(a)dug‘ыn affikslari orqali yasalgan sifatdosh: qoraqalpoq. bizga qatnasatug‘ыn adam kerek; no`g‘ay. oqыytagan kыz; o`zbek. so`zidan qaytmaydigan odam, uyg‘ur. koridыg‘an kino kabi.
9. Tobe bo`lak -asi affiksi orqali yasalgan sifatdosh: tatar. bez barasi yullar; boshqird. kilehi yil, ozarbayjon. tikilasa yev, turk. choq shashilasi bir sheu (juda qiziqarli narsa) kabi.
Bu affiks orqali yasalgan sifatdoshlar turkiy tillarning o`rta turk davrida hamma turkiy tillarda keng tarqalgan, lekin keyinchalik ayrim turkiy tillarda arxaiklashgan. Hozirgi chuvosh tilida -asы affiksi -as//-yes shaklida fe’lning infinitiv shaklini yasashga xoslanib qolgan: kiles, pulas (kelmoq, bo`lmoq) kabi.
10. Tobe bo`lak -malы affiksli sifatdosh: ozarbayjon. axumalы kitab, turkman. stolың ustine yemeli zatlar yeterlik getirilip goyulыpti; chuvash. kaymala chыn (ketuvchi kishi) kabi.
Hozirgi turkiy tillar tarixiga nazar tashlanganda yana shuni ko`rish mumkinki, qadimgi ko`p sifatdoshlar turk. buzuq shahar, no`g‘ay. shiri alma kabi yasama sifatlarga aylanib ketgan.
Izofa turkiy tillarda aniqlovchili so`z birikmalarining xususiy ko`rinishidir.
Turkshunoslik izlanishlarida turkiy tillar izofasiga ko`p e’tibor berilgan, lekin hali turkiy tillar izofalarining butun “sirini” to`la ochilgan deb aytib bo`lmaydi. Turkiy tillarda izofalarning o`ziga xos sintaktik munosabat ekanligi uning boshqa attributiv munosabatlar doirasidan tashqariga chiqadigan tabiatida emas, balki uning turli turkiy tillarda nostandartlik xususiyatiga ega ekanligida hamdir. Baribir, turkiy tillarning tipologik xususiyatlarini hisobga olganda, izofalar turkiy tillarda teng huquqli aniqlovchi+aniqlanmish munosabatidagi sintaktik kategoriyadir.
Har qanday aniqlovchili birikmalar kabi izofalar ham turkiy tillar agglyutinativ qurilishi qonuniga bo`ysinuvchi “aniqlovchi+aniqlanish” tipidagi aniqlovchili birikmalarning alohida ko`rinishidir.
Izofa aniqlanmish bo`lagi har vaqt ot bilan ifodalanadigan, aniqlovchisi uning boshqa bir predmetga (otga) qarashliligini, turli munosabatini anglatadigan aniqlovchili birikmadir.
Izofalarning turkiy tillarda uch tipi bor: I, II, III tip.
I tip izofalar. Turkiy tillarda izofaning I turi o`z morfologik ko`rsatgichiga ega emas, birikish usuli jihatidan sifat+ot (turk. qora dengiz, tatar. zangar kuk kabi) tipidagi aniqlovchili birikmadan farq qilmaydi.
Izofaning I turi tarkibidagi bo`laklar ikkita bosh kelishik birlikdagi otning hech qanday vositalarsiz kollokatsiya⁴ usulida birikib, aniqlovchi birikma hosil qilishidan kelib chiqadi. Bunda odatda birinchi aniqlovchi bo`lak predmetlik ma’nosini yo`qotib, belgi bildiruvchi so`z – ad’ektiv sifatiga aylanadi.
Misollar: tatar. agach ѳy, tash kѳmer, boshqird. agas ѳy, kom tuba, ozarbayjon. ag‘ach gashыg, demir gapы, qirg‘iz. suu kir (kirning suvi), jer may (kerosin), o`zbek. oltin soat, shoyi ro`mol, qumiq. tuz kap, gyumyush sagat, turkman. yuң jarap (jun paypoq), yupek koynek, xakas. kumus samnax (kumush qoshiq), tas tura (tosh uy), tuva. aldinshak (oltin soat), dash bajың (tosh uy), yoqut. altыn saluur (mis qozon), timer oron (temir krovat), chuvash. chul jurt (tosh uy), timer alak (temir eshik), no`g‘ay. altыn yuzik, tas koemir va boshqalar.
Misollardan ko`rinadiki, I tip izofa shaklidagi birikmalarning aslida sifat+ot tipidagi aniqlovchili birikmalardan farqi yo`q. Bu tipdagi birikmalarning maxsus affikslarga ega emasligining sababi ham birikma tarkibidagi aniqlovchi bo`lakning nisbiy sifatlar kabi adyektiv sifatlarga yaqinligidadir. Semantik jihatidan ham aniqlovchi bo`lak aniqlanmishning boshqa predmetga munosabatini, uning nimadan qilinganligini, nimaga mansubligini, xosligini, materialini anglatadi. Bu hatto aniqlovchi bo`lak ko`chgan ma’noda qo`llanganda ham sezilib turadi. Qiyoslang: ozarbayjon. dash yurak, qozoq. altыn nur, tatar. kuyan yѳrek kabi.
Demak, I tip izofalarning qo`llanishi ma’lum semantik sharoit bilan ham bog‘liq, chunki hamma turkiy tillarda bunday birikmalar:
1) aniqlanmishning nimadan iborat ekanligi, tarkibi, materialini: qirg‘iz. bolot kalem, no`g‘ay. temir yol;
2) o`lchovini, razmerini, shaklini: qozoq. otar-otar qoylar menen uyir-uyir җыlqыlar;
3) kasbi, mutaxasisligi, unvoni, ilmiy darajasi, jinsga mansubligi, holati, taxallusi, ismi, toponimi kabi belgilarini bildiradi: turkman. Name, doktor gыz bilen kayish aydinmi?; xakas. Xasxar tas tag‘nыn olinnan xoylar chazazыr incheler (Askar tosh tog‘ning oldidan qo`ylar yaylovga enmoqda) kabi.
Qumiq tilida I va II tip izofalar umuman farqlanmaydi: saylov uchastkalarы – saylov uchastkalar, kolxoz bazar, ishchi gyuch, sabiy sad (bolalar bog‘chasi), k’abыrga gazet (devoriy gazeta) kabi.
Hozirgi turkiy tillarda I tip izofa shaklidagi birikmalar ko`p bo`lib, ular hozirgi tillarda qo`shma so`zlar sifatida qaraladi; boshqird. kuyan arba, kayish bau; uyg‘ur. tash yol; tatar. qarg‘a borin; qirg‘iz. tamыr ayal (o`ynash); ѳmur bayan (avtobiografiya); oltoy. orus poet; karaim. bis barmaq va boshqalar.
II tip izofalar. II tip izofaning I tip izofadan farqli tomoni shundaki, izofalarning bu turida aniqlovchi vazifasidagi ot bosh kelishik birlikda bo`lib, aniqlanmish III shaxs birlik shaklida bo`ladi.
Misollar: turk. turk yazari, deniz yalisi; xakas. tag‘ pazы (tog‘ tepasi), chon chargizi (xalq so`zi); qirg‘iz. kush jolu, avgust ortusu; chuvash. pisatel arame (yozuvchi xotini); uyg‘ur. adabiyat darsi; qumiq. gava flotu; tatar. grek xalki, kaen urmanы kabi.
Turkiy tillar II tip izofalari semantik xususiyatlari jihatidan o`ziga xos har xilliklarga ega. Bular quyidagilar:
I. Izofaning birinchi aniqlovchi bo`lagi noaniq tur tushunchani anglatadi: tuva. ejishkiler nayыralы ertine dagnы turguzar (Xalqlar do`stligi xazinalar tog‘ini yaratadi); o`zbek. Naymancha azaldan kosiblar mahallasi kabi.
2. II tip izofa predmetlarning aniq munosabatini bildiradi: tatar. agach kulegelari ul; o`zbek. zangori kema kapitani kabi.
3. Izofa bo`laklari o`rtasidagi aloqa ob’ekt munosabatida bo`ladi: ozarbayjon. Katerla deniz kәzintisinә chыxыrlar; qozoq. Terezeden tau kѳrinisi kѳzge shalыnatыn va boshqalar.
4. Ad’ektivlashgan izofa bo`lagi xoslik anglatadi: ozarbayjon. arab dәrsini tәmam әlәmәmish; uyg‘ur. uyg‘ur xalqi; xakas. xakas tili kabi.
III tip izofalar. Izofaning bu turida birikma tarkibidagi har ikki bo`lak ham o`z leksik ma’nosini saqlagan otlar bo`ladi. Bu birikma konstruksiyasi qatiy shakliga ega: aniqlovchi bo`lak qaratqich kelishigidagi ot, aniqlanmish III shaxs egalik affiksini olgan ot tarzida bo`ladi.
Misollar: qumiq. u’lkeni yuregi, qorachoy-balqar. suunu ayagi, oltoy. ulustin ortozы, chuvash. kashkarsen purneche (bo`rilar hayoti), tuva. karaktың karazы (ko`zning qorasi) uyg‘ur. ambarniң bujigi, o`zbek. oyning diametri, turkman. direktorың buyrug‘ы va boshqalar.
III tip izofa birikmaning birinchi komponenti qaratqich kelishigida aniqlik kategoriyasi vazifasida shakllangan. Shuning uchun bunday birikmalar qaratqich kelishigi mavjud bo`lgan barcha turkiy tillarda keng tarqalgan: oltoy. ol agashtin tѳzende...; qorachoy-balqar. malchыlanы tileklerine kѳre jirashdыrыlgan konsertni berib boshlaybыz; turkman. atың olumi-itiң bayramы; chuvash. xalaxsen tuslaxe (xalqlar do`stligi) va boshqalar.
III tip izofalarning qo`llanishi ma’lum kontekstual sharoit bilan bog‘liq:
1. Izofa birikmasida aniqlovchi bo`lak o`zining konkretlashtiruvchi aniqlovchisiga ega bo`ladi: turkman. iң uli yaraң xem avusы gider, emma yaman sozun avusы gitmez (eng katta yaraning og‘rig‘i ketadi, ammo yomon so`zning og‘rig‘i ketmas) kabi.
2. Izofa birikmasidagi aniqlovchi o`zining ma’nosini konkretlashtiruvchi ko`rsatish va qarashlilik olmoshlariga ega bo`ladi: xakas. pisting gorodtin kizileri kabi.
3. Aniqlovchi konkretlashtiruvchi son oladi: qozoq. tѳrt jigitiң bireui kabi.
4. Aniqlovchi bo`lak atoqli ot yoki joy nomlari bo`lsa, doim belgili bo`ladi: o`zbek. Saodatning chiroyiga yana chiroy qo`shilgan; uyg‘ur. Mexpirniң chirayi kizirip ketiptu va boshqalar.
5. Aniqlanmish butunning qismi bo`lsa: tatar. Da, brat, xatin bu! – di ostalarnың berse kabi.
III tip izofa uch a’zoli ham bo`lishi mumkin: o`zbek. Onaning kechalari aytgan allasi kabi.
Fe’lli so`z birikmalari.
Hokim bo`lak – fe’l, tobe bo`lak – ot.
Fe’lli so`z birikmalari tizimida bosh bo`lak – hokim so`z vazifasini fe’l turkumiga aloqador bo`lgan so`zlar bajaradi, vosita kelishigi shaklida qo`llangan otlar yoki hol vazifasida kelgan so`zlar unga tobelanib keladi. Fe’lli birikma tizimidagi qo`shimchalar tobe so`zning hokim so`zga bog‘lanib kelish shakllari va vazifalariga ko`ra bitishuvli birikmalar va boshqaruvli birikmalarni hosil qiladi.
Bitishuvchi birikmalar tarkibidagi birinchi komponent ko`pincha sifat, ravish, ravishdosh shakllar va taqlidiy so`zlar orqali ifodalangan bo`lib, ular asosan ikkinchi komponent – fe’l va fe’l shakllaridan anglashilgan harakatning bajarilishi yoki bajarilmaslik holatini, o`rin va paytga munosabatini xarakterlab keladi va gapda asosan hol vazifasini bajaradi: tez o`qimoq, shartta qaytmoq kabi.
Boshqaruvli birikmalarda holat boshqacharoq. Bunda asosan hokim bo`lak fe’l va fe’l shakllari, tobe bo`lak kelishikli va ko`makchili konstruksiyadagi ot va ot xarakteridagi so`zlar bo`ladi.
Har ikki xolatda ham hokim bo`lak harakat anglatuvchi yo harakat tushunchasi bilan aloqador so`z bo`lganligi uchun bunday so`zlar vositasida tuzilgan birikmalar predikativlik xususiyatini anglatishga, gap tusiga kirishga yaqin bo`ladi, chunki har qanday harakat zamirida, garchi grammatik jihatdan ifodalanmagan bo`lsa ham, sub’ekt tushunchasi mavjud bo`ladi. Shunga qaramay, fe’lli so`z birikmalari tarkibidagi komponentlarning hokim-tobelik jihatidan otli so`z birikmalaridan farqlanmaydi.
Fe’lli so`z birikmalari tarkibidagi tobe bo`lak ifodalanishi va vazifasi jihatidan turli ko`rinishlarga ega:
1. Tobe so`z - tushum kelishigidagi ot. Fe’l boshqaruvi umuman so`z birikmalari tizimida katta o`rin tutadi. Fe’lli so`z birikmalarida tushum kelishigi ishtirokida yuzaga kelgan ob’ektli birikmalarning tobe-hokim elementlari o`rtasidagi leksik-grammatik munosabatlar xilma-xil bo`lib, ular ob’ektiv borliqdagi narsa, hodisa va boshqa tushunchalar orasidagi turli munosabatlarni ko`rsatadi, keng ma’noda, harakatni qabul qiladigan ob’ektni anglatadi. Bunga to`g‘ri ob’ekt ham deyiladi.
Hamma turkiy tillarda to`g‘ri ob’ekt ikki usulda, tushum kelishigidagi so`zning belgili va belgisiz shaklida ifodalanadi:
1) tobe so`z – belgisiz tushum kelishigidagi ot va ot xarakteridagi so`zlar: ozarbayjon. Burada kishi kostyumlarы va plash tikirler; tatar. җir sѳrdem alga kitmedem, tash kazыdыm tamagыm tuymadы; tuva. Dempiң saaskan teve tudup chiir; chuvash. radio tarax Muskavran jene xыparsem, konsertsem itletper (Moskva radiosidan yangi axborot va konsertlar eshitamiz) kabi.
2) tobe so`z belgili, tushum kelishigidagi otlar va ot xarakteridagi so`zlar. Turkiy tillarning ayrim zonalarida belgili tushum kelishigi turli shakllarda qo`llanadi:
a) -i//-ы//-u ko`rsatgichi turkiy tillarning janubiy zonalarida uchraydi: gagauz. Te bu bakыrы altыn paraylan buldum (Mana bu chelakni oltin bilan topdim); turkman. Men hem bir sheyle gыzы sѳysemdim (Men ham shunday bir qizni sevsam edi) kabi;
b) turli turkiy tillarda tushum kelishigi shakli -n shaklida uchraydi; ozarbayjon. Size butun Azarbayjan xalginin salamыnы ketirmishik; boshqird. Yamil sanыlarыn maylay (Jalil chanalarini moylamoqda); xakas. taңda ikinchizin iderim (tongda ikkinchisini jo`nataman) kabi.
2. Tobe so`z – jo`nalish kelishigidagi ot.
Turkiy tillarda jo`nalish kelishigidagi ot va otlashgan so`zlar asosan ikki vosita orqali bosh so`zga boshqariladi:
a) -a//-ya affiksini olgan jo`nalish kelishigidagi otlar asosan o`g‘iz guruh turkiy tillarga xos bo`lib, harakatning jo`nalish o`rni, paytini, harakatning vositali ob’ektini anglatadi.
Masalan: ozarbayjon. Biz burada kemiya otururug‘; turk. Deliklerinden amajiya denize axiyordi (Butun teshiklaridan suv pastga oqmoqda);
b) -ga//-ka//-qa//-g‘a affikslar orqali hosil bo`lgan jo`nalish kelishigidagi otlar qipchoq guruh tillarga xos bo`lib asosan harakatning jo`nalishidagi vositali ob’ektni ifodalaydi: qirg‘iz. Ani medpunktke jetkirishti; tatar. Bizne mashinalarga utirttilar; o`zbek. Bu ishimiz juda qimmatga tushdi kabi.
3. Tobe so`z – o`rin kelishigidagi ot. Turkiy tillar taraqqiyotining oldingi bosqichlarida o`rin kelishigi qo`shimchasi -da//-ta affiksi ham o`rin, ham chiqish kelishigi ma’nolarini anglatgan: qadimturkiy. tag‘da (o`rin), kѳzda yash (ko`zdan-chiqish). Buni qadimgi yozma yodgorliklar tilida ham uchratish mumkin: Tabg‘achta adirilti (Tabg‘achdan ajraldi) kabi.
Keyingi davrlarda -dan affiksi chiqish kelishigi ma’nosi uchun xoslangach, -da//-ta o`zining asosiy vazifasi bo`lgan o`rin ma’nosini anglata boshlagan.
Misollar: turk. Buda uzun yillar Fransada bulunmush; turkman. Olar Chelekan rayonыnыn Garagol obasыnda oturyadыlar; xakas. Apsagas tas turada churtapchi (qariya tosh uyda yashaydi); chuvash. Vladivostok xuli pitex te ilemle viranta vыrnachna (Vladivostok shahri juda go`zal joyda joylashgan); qadimturkiy. qadax yavruldi osh bustan ichinda, xush ichgil raxni rayxon ichinda va boshqalar.
O`rin kelishigidagi otlarni boshqaruvchi fe’lli so`z birikmasi barcha turkiy tillarda bir xil shaklda bo`lib, harakatning o`rin-joy, payt va harakat sodir bo`lgan ob’ektga munosabatini bildiradi. Ular faqat affikslar variantlari bilangina farqlanadi. Bu turdagi fe’lli so`z birikmalarining bu xususiyatlariga ko`ra ularni qadimturkiy tillarga xos birikmalar deb hisoblash mumkin, lekin ayrim turkiy tillarda birikmalarning ma’nosida ko`chish hollari ham uchraydi. Bu ma’nolar har xil bo`lib, keyingi davrlar mahsuli bo`lishi mumkin.
Qiyoslang: oltoy. Kinda (kiyininde) bir bayda datkan (Shundan keyin u bir boyda yashadi); Mende de uch kыs bar; chuvash. Uxtaykin sanitarta ijlene (Uxtaykin sanitar bo`lib ishlardi) kabi.
4. Tobe so`z-chiqish kelishigidagi ot. Chiqish kelishigidagi otni boshqaradigan fe’lli birikma harakatning boshlanish, chiqish o`rnini anglatadi. Qadimturkiy tilda bu kelishik shakli bo`lmagan. Bu kelishik shakli -tan//-dan shaklida turkiy tillar taraqqiyotining keyingi davrlarida maydonga kelgan.
Hozirgi turkiy tillarda chiqish kelishigi shaklidagi so`z harakatning qaerdan, qachondan va nimadandir boshlanishi, chiqish o`rnini, harakatning natijasi sifatida yuzaga kelgan vositali ob’ektning manbai, materialini anglatadi: ozarbayjon. Leningraddan chixmayirlar; turkman. oyunden chыqtы; xakas. ibden sigari xondi (uydan yugurib chiqdi) kabi.
Chiqish kelishigidagi so`z turli ko`chma ma’nolarni ham anglatadi: tuva. Ajыgdan desken, turegga dujer, bilisden desken, chazыg‘cha dujer (ishdan qochgan baxtsizlikka, bilimdan qochgan xatolikka tushar); turk. Nihat ruyodan uyanurmush gibi (Nihat uyqudan uyg‘ongan kabi); turkman, Alaxekek ѳz dilinden ѳler (olashaqshaq o`z tilidan o`ladi); o`zbek. Er-xotin ishdan qaytdi kabi.
Fe’lli birikmadan kelib chiqadigan umumiy ma’no hokim so`z-fe’l ifodalangan ma’nolar bilan ham bog‘liq.
Misollar: