Vujudga kelganligidan tashqari, o‘troq hayotning boshlanganligi bilan
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fetishizm
– moddiy predmetlardagi g‘ayritabiiy xususiyatlarga ishonish, jonsiz narsalarga sig‘inishdir. Ibtidoiy odamning ongida har xil moddiy buyumlarning tosh, daraxt, o‘simlik keyinchalik turli hayvonlarning suyagi, pati, tumor, sanam va boshqalarda g‘ayri tabiiy kuchlar bor, degan xayoliy tasavvurlar paydo bo‘lgan. Shomonizm – ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilish davrida paydo bo‘lgan qadimgi diniy e’tiqodlardan biri. Shomonizm – bu kishi lar orasida go‘yo turli ruhlar bilan munosabatda bo‘ladigan ruhoniy- larning qobiliyatiga ishonishdir. Kishilarning tasavvuricha go‘yo ruhlar shomonlarga xizmat qiladi, uning turli topshiriqlarini baja- radi, hatto shomon yovuz ruhlar bilan jang ham qila oladi, deb hisoblaganlar. San’at ham kishilik jamiyatining ilk bosqichlari ibtidoiy odamning tabiat hodisalariga bo‘lgan munosabatlari natijasida paydo bo‘lgan ma’naviy madaniyatning asosiy elementlaridan biridir. San’at odamning estetik sezgisi, uning ma’naviy rivojlanishi jarayonida, ta- biatga xos bo‘lgan takomillikdan, go‘zallik va ohangdorlikdan ta’sir- lanish, odam o‘z mehnati bilan yaratgan narsalarda tabiatning sifatlarini ko‘rsata boshlaganida va o‘z sezgisi hamda fikrlari hayotning turli xil voqealarini ifodalay boshlagan davrlarda vujudga kelgan. Ibtidoiy san’at va uning barcha turlarining umumiy manbai mehnatdir, odamning mehnat faoliyatidir. Ibtidoiy san’at va uning 27 Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog‘da yashovchi qabila va xalqlar xo‘jalik tarzi va o‘ziga xos madaniyatlarning shakllanishi uchun imkon yaratadi. «Qadimgi Sivilizatsiya» deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati ko‘rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o‘zaro ta’sirida, ikkinchi tomondan, qadimgi sivili- zatsiyalarning boshqa o‘choqlari bilan yaqin aloqada rivojlanishi. Bu xususiyatlarini batafsil kuzatadigan bo‘lsak Markaziy Osiyo madaniyatining shakllanish jarayolari yaqqol namoyon bo‘ladi. Markaziy Osiyoning serhosil vodiysi, cho‘l va dashti, tog‘larida yashovchi aholining turmush sharoitidagi farqlar turi xo‘jaliklarni ertaroq paydo bo‘lishi o‘ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keladi. Bu jarayon yaqin qo‘shnichilik munosabatlari asosida sodir bo‘lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog‘ ovchi qabilalari o‘r tasida munosabat ayriboshlash Markaziy Osiyo xalqlarining iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, keyingi davrlarda ham uzoq saqlanib keldi. Turmush tarzi va xo‘jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik juda ham uyg‘unlashib ketganligini qadimgi Xitoy va Yunon manbalarida ham qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi ularni bir-biridan ayricha yashashiga yo‘l qo‘ymadi. Natijada qadimgi Sharqning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo qadimgi madaniyati ajralib, o‘ziga xos ko‘rinishda shakllanadi. Dastlab bu madaniyatga ikki xil madaniyat aralashib ketdi: ko‘chmanchilik va ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami. Markaziy Osiyoning o‘troq dehqonchilik va ko‘chmanchi xalq- larida ancha muncha farqlar bo‘lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o‘rnatilgan. Diniy e’tiqodlar, urf-odatlar, fol’k lorlar, axloqiy me’yordagi umumiylik madaniy umumiylikni shakl lani- shiga olib kelgan. Shuning uchun bundan keyin Markaziy Osiyo- ning yahlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida to‘xtalish joizdir. Qadimgi madaniyatlar sub madaniyati (Baqtriya, Sug‘d, Xorazm, Farg‘ona, Marg‘iyona), dasht ko‘chmanchilari-sak, massaget, dehqonchilar submadaniyati, Pomir va Tangri tog‘ qabilalarning sub madaniyati. |