ZabiTƏ teymurlu

Azərbaycan dilinin dialekt leksikası 

 
33
 

 
türkçe sözlük” kitabında qədim türk dilində qeyd olunan leksik va-
hidin “çox, sıx, gur” mənalarını ifadə etdiyini yazır, göbək sözündəki 
-ək şəkilçisini kiçiltmə şəkilçi adlandırır (68, 1063). Lüğətdə göbək 
sözünün “nəsil, soy” mənası da qeyd olunub: Bunlardan birisi beş altı 
göbekten beri Çengelköylü bir zatın kendisini Ahmet Zamanî’nin ced-
beced torunu ilân etmesi ve soyadını değiştirmeye kalkması ve elindeki 
aile  şeceresinin  doğruluğuna  şahadet  etmemi  benden  istemeseydi 
(140, 296). 
Xatın. Bu söz Azərbaycan dilinin Borçalı, Dərbənd, Şəki dialekt-
lərində  “arvad,  qadın”  mənasını  ifadə  edir:  Əvə xatın şirə verəcək 
(Dərbənd); Ərəvin bi gözəl xatını variydi (Şəki) (7, 217). Şərqi Abşe-
ron şivələrində xatun sözü ayrıca işlənmir. Xatun qeyinxatun sözü-
nün tərkibində işlənərək, “qayın arvadı” mənasını bildirməklə ya-
naşı, öz daxilində “ərin qardaşı arvadına olan hörmət, ehtiram” an-
layışını da əks etdirir. Bundan əlavə, danışıq dilində xatun sözü xa-
nım leksemi ilə yanaşı işlənərək “hörmətli, görkəmli, nufuzlu qadın” 
mənasını ifadə edir. Bəzən isə xatun sözü qadın adlarına əlavə kimi 
artırılaraq işlədilir; məs: Zeynabxatın, Ruğyexatın, Sefyəxatın (64, 108). 
Türk  ədəbi  dilində  hatun leksik  vahidi  “arvad,  qadın,  xanım, 
hörmətli xanım” mənalarında işlənir: Seveceğim hatun kişi / Saçı si-
yah gözü siyah / İlla ki esmer olacak (Cahit S. Tarancı) (69, 1209). 
Türkmən dilində: xaтын “qadın, arvad” (119, 692); qaraçay balkar 
dilində; xъaтын “arvad”  (115,  614);  noqay  dilinin  dialektlərində 
xaтын/къaтын “arvad, ərin arvada müraciət forması” (116, 251, 
267); qumuq dilində  къaтын “arvad” (110, 34); qaraqalpaq dilin-
də кaтын//hайал “arvad” mənalarını ifadə edir (106, 192). 
Türkmən dili üçün hātın, ayāl (qadın, arvad) şəkilləri səciyyə-
vidir (88, 321). Lakin hātın sözü bu dilin xalq danışığında istifadə 
olunur (114, 59). 
Qədim türk dili abidələrində xatun kişi leksik vahidinə təsadüf 
olunub (103, 106). Qax şivəsində xatınşı (xatın+kişi) sözü “arvad, 
qadın” mənasında işlənir: Doqqazda xatınşılar durup (7, 217).  
Anadolu xalq şivələrində hatun sözündən Hatuncuk şəklində 
qadın adı əmələ gəlmişdir:  

---